7.
MIĘDZYBÓŻ
TWIERDZA MIĘDZY BOHEM A BOŻKIEM

(MAPA 7.)

Miejsce

Podole, około 35 kilometrów na wschód od stolicy obwodu, miasta Chmielnicki, i 200 kilometrów na północny wschód od Kamieńca Podolskiego, obecnie w rejonie latyczowskim obwodu chmielnickiego Ukrainy.

Usytuowanie

Zamek wybudowany został na wzgórzu, nad rzeką Boh, w miejscu, w którym łączy się ze swoim lewym dopływem o nazwie Bużek (czasem nazywanym Bożek, po ukraińsku Bużok).

Czas budowy

Gród w tym miejscu istniał już na pewno w XII wieku. Zamek w obecnym kształcie wybudował pochodzący od Giedymina ród Koriatowiczów, rządzący (z nadania władcy Litwy, a później króla polskiego) Podolem w drugiej połowie XIV wieku. W połowie XVI wieku rozbudowany został w stylu renesansowym przez Mikołaja Sieniawskiego, hetmana wielkiego koronnego, wojewodę ruskiego i bełskiego.

Funkcja

Ważna twierdza broniąca Podola i Rusi Czerwonej przed tatarskimi i tureckimi najazdami. W XVI wieku jeden z trzech, obok Kamieńca Podolskiego i Baru, głównych zamków chroniących Rzeczpospolitą od południowego wschodu. Kontrolował tzw. tatarski Czarny Szlak, który wiódł znad Morza Czarnego między Dnieprem a Bohem na północny zachód, w kierunku Lwowa i Kijowa. Początkowo zamek książęcy i królewski, następnie dziedziczne miasto rodzin Sieniawskich i Czartoryskich. Po skonfiskowaniu w 1831 roku przez Rosję za udział księcia Adama Jerzego Czartoryskiego w powstaniu listopadowym zamieniony został w carski obóz wojskowy. Po 1918 roku znalazł się wraz z całym wschodnim Podolem w granicach ZSRS. Od 1991 roku – w niepodległej Ukrainie.

Dzieje zamku

Według starych kronik umocniony gród istniał w tym miejscu już w połowie XII wieku. W 1240 roku został zniszczony przez Tatarów. W połowie XIV wieku ziemie te uwolnił od zwierzchnictwa tatarskiego Giedymin. Po jego śmierci w 1341 roku władcą na Podolu zostali potomkowie jego syna Koriata, znani jako Koriatowicze, którzy wybudowali bądź odbudowali wiele miast i zamków. Jednym z nich był Międzybóż.

Zamek posadowiony został na wzgórzu, wznoszącym się po północnej stronie Bohu. Ma kształt nieregularnego czworoboku o wymiarach: 180 metrów, 150 metrów, 80 metrów, 80 metrów. Najdłuższy odcinek muru osłaniał stronę południową, leżącą nad brzegiem rzeki. Zbudowany został z miejscowego kamienia i cegły. Brama, chroniona niską, przysadzistą wieżą, znajdowała się po zachodniej stronie zamku. Oprócz niej zamek posiadał jeszcze dwie niskie okrągłe wieże, jedną od strony północnej, drugą od najbardziej narażonej na ataki strony wschodniej.

Twierdza panowała nad jedną z dróg wiodących z południa w kierunku Kijowa i Lwowa, która była ulubioną trasą tatarskich czambułów* z Krymu. Od 1432 roku miejscowość wraz z Podolem weszła już na stałe w skład Królestwa Polskiego. Zamek stał się siedzibą królewskich starostów. W 1540 roku w posiadanie Międzyboża wszedł Mikołaj Sieniawski, wywodzący się z zamożnej szlachty zdolny żołnierz i błyskotliwy dowódca, który dzięki swoim talentom i zasługom w walkach z Mołdawianami, Tatarami i Turkami zyskał sławę i królewskie nadania na Rusi. Dzięki nim położył podwaliny pod potęgę swojego rodu. W 1539 roku za wojenne zasługi został hetmanem polnym, a w kilkanaście lat później wojewodą bełskim i ruskim oraz hetmanem wielkim koronnym. Odbudował i umocnił wiele miejscowości i zamków na południowo­‑wschodnich kresach Rzeczypospolitej.

Zamek w Międzybożu rozbudował i zmodernizował. We wschodnim narożniku twierdzy wybudował niewielki renesansowy pałac. Wschodnią wieżę zastąpił zespołem potężnych bastei w kształcie czwórliścia. Pod koniec XVI wieku jego syn na środku dziedzińca ufundował zaś niedużą, późnorenesansową kaplicę, która przetrwała do dzisiaj.

W 1566 roku zamek wytrzymał tureckie oblężenie. Podobnie było podczas powstania Chmielnickiego w 1648 roku. Wojska kozackie zostały odparte, później jednak załoga twierdzy sama opuściła zamek i wycofała się w głąb kraju na wieść o sukcesach armii Chmielnickiego. W 1657 roku budowla była świadkiem kapitulacji księcia Siedmiogrodu Jerzego Rakoczego, który planował razem ze Szwedami, Kozakami i Radziwiłłami wziąć udział w rozbiorze Rzeczypospolitej. Pokonany przez wojska koronne, właśnie w Międzybożu podpisał kapitulację. Do dzisiaj niedaleko zamku przetrwały resztki jego warownego obozu, nazywane Zamkiem Rakoczego. W 1672 roku Międzybóż nie został zdobyty przez Turków, ale w wyniku postanowienia pokoju zawartego w Buczaczu został im wydany. Turcy rządzili nim do 1699 roku, w tym czasie wybudowali między innymi meczet.

Po wygaśnięciu rodu Sieniawskich, w 1730 roku Międzybóż został własnością rodziny Czartoryskich. W 1790 roku przez wiele miesięcy stacjonowały tu polskie wojska pod dowództwem Tadeusza Kościuszki. Bohater wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych i przyszły naczelnik powstania podobno zakochał się tutaj w miejscowej szlachciance Tekli Żurawskiej, jej rodzice nie zgodzili się jednak na ten związek. Wkrótce potem, w 1793 roku, Międzybóż znalazł się w zaborze rosyjskim.

Za poparcie powstania Kościuszki caryca Katarzyna zarekwirowała Czartoryskim Międzybóż, po kilku latach został im jednak zwrócony. Ponownie, już ostatecznie, Rosjanie skonfiskowali zamek po powstaniu listopadowym w 1831 roku. Była to kara za udział księcia Adama Jerzego Czartoryskiego we władzach zbuntowanego Królestwa Polskiego. Odtąd znajdowały się tutaj wojskowe koszary. Później miały tu siedzibę różne instytucje i zakłady przemysłowe, aż wreszcie, w 1965 roku, w poważnie zdewastowanym obiekcie władze postanowiły urządzić regionalne muzeum. Prace konserwatorskie trwają do dzisiaj.

Międzybóż – stolica chasydów

W cieniu potężnej twierdzy szybko rozwinęło się miasteczko Międzybóż. W 1593 roku król Zygmunt III Waza nadał mu prawa miejskie. Od XVII wieku stało się jednym z głównych ośrodków handlowych Podola. Zaczęli osiedlać się w nim Żydzi. W połowie XVIII wieku właśnie tu narodził się chasydyzm – mistyczny nurt judaizmu, który zdobył sobie wielką popularność wśród żydowskiej społeczności Rzeczypospolitej. Jego twórcą był Israel ben Eliezer, znany też jako Baal Szem Tow (Pan Dobrego Imienia) lub Beszt, który urodził się na Podolu, a około 1740 roku osiadł w Międzybożu. Jego nauki zostały spopularyzowane przez wielu uczniów. Zmarł w 1760 roku w Międzybożu i tu został pochowany. Do dzisiaj do jego grobu pielgrzymują chasydzi z całego świata. Innym znanym chasydem związanym z miastem był prawnuk Beszta, rabin Nachman z Bracławia.

Stan obecny

W latach sześćdziesiątych rozpoczęto renowację zamku, a w 1971 roku otworzono w tym miejscu muzeum.

Strona internetowa muzeum (w języku ukraińskim): https://mezhibozh.com/