13.
ŻÓŁKIEW
ULUBIONA REZYDENCJA KRÓLA JANA III SOBIESKIEGO

(MAPA 13.)

Miejsce

Żółkiew leży w zachodniej Ukrainie, w obwodzie i rejonie lwowskim, 35 kilometrów na południowy wschód od granicy z Polską, 25 kilometrów na północ od Lwowa. Niegdyś w województwie ruskim Rzeczypospolitej, położona przy ważnym trakcie wiodącym z Lublina do Lwowa.

Usytuowanie

Zamek miejski, wbudowany w układ architektoniczny miasta, z przeznaczeniem na rezydencję magnacką. Położony nad niewielką rzeką Świną.

Czas budowy

Zamek w Żółkwi został zaprojektowany wraz z całym miastem na zlecenie hetmana i kasztelana lwowskiego Stanisława Żółkiewskiego w 1596 roku, na miejscu wsi Winniki. Wzorem dla fundatora miasta był projekt Zamościa. Budowa została zakończona w pierwszych latach XVII wieku. Budowniczym był Włoch Paweł Szczęśliwy, mistrz kamieniarski ze Lwowa. Obiekt został rozbudowany i luksusowo wyposażony pod koniec XVII wieku przez króla Jana III Sobieskiego. Francuscy i włoscy mistrzowie na królewskie zlecenie założyli na tyłach zamku wspaniały ogród i zwierzyniec, a na pobliskim zalesionym wzgórzu zbudowano letni myśliwski zameczek, remontowany i przebudowany przez Radziwiłłów w połowie XVIII wieku. Po rozbiorze Rzeczypospolitej znalazł się w rękach kilku prywatnych właścicieli, a później rządu austriackiego, który urządził w części zamku biura urzędów i sądu. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę znalazł się w rękach państwa. Uległ spaleniu i uszkodzeniu podczas obydwu wojen światowych.

Funkcja

Prywatna magnacka rezydencja Żółkiewskich, Sobieskich i Radziwiłłów. Później w budynku mieściły się biura, urzędy, koszary, szkoły, areszty i mieszkania prywatne. Obecnie także muzeum.

Dzieje zamku

Zamek zbudowany został nad niewielką rzeką Świną, w miejscu należącej do Żółkiewskich wsi Winniki. Hetman Stanisław Żółkiewski postanowił zbudować tu siedzibę godną pozycji, którą zdobył. W tym celu przemianował miejscowość na Żółkiew – taką samą nazwę nosiła wieś w powiecie krasnostawskim, z którego pochodziła jego rodzina i od której wzięli nazwisko. Twórcą potęgi rodu był ojciec Stanisława, również Stanisław, który zdobył znaczenie i majątek w służbie Stefana Batorego. Syn kontynuował karierę u boku kanclerza Jana Zamoyskiego i za jego przykładem postanowił założyć miasto i godną swojej pozycji siedzibę. Impulsem do budowy zamku żółkiewskiego był także najazd tatarski z 1594 roku, który spustoszył okolice Lwowa, w tym liczne dobra hetmana Żółkiewskiego. Architektem i budowniczym był lwowski mistrz Paweł Szczęśliwy.

W projektowaniu zamku i miasta uczestniczył sam hetman Żółkiewski. Zaprojektowano układ miejski, obejmujący wieś Winniki, który miał kształt nieregularnego sześciokąta. Jednym z jego boków była elewacja frontowa zamku. Budowlę włączono w system obronny miasta, połączono ją z jego murami obronnymi. Całość otoczono ziemnymi fortyfikacjami bastionowymi.

Sam zamek miał kształt czworoboku o bokach długości około 100 metrów. Cztery skrzydła były oddzielnymi dwukondygnacyjnymi budynkami, połączonymi ze sobą i czterema narożnymi trzypoziomowymi kwadratowymi basztami specjalnymi krytymi galeriami. Na środku elewacji frontowej, skierowanej w stronę miasta, wznosiła się czterokondygnacyjna wieża bramna, pod którą znajdował się wjazd do zamku. Główny pałac znajdował się w głębi dziedzińca naprzeciwko wjazdu. Narożne, mieszkalne baszty miały własne, nieduże wewnętrzne dziedzińce. Całość zbudowana została w stylu późnorenesansowym.

Po śmierci hetmana Żółkiewskiego w bitwie pod Cecorą w 1620 roku obiekt przeszedł w ręce Daniłowiczów i Sobieskich. Pod koniec XVII wieku i twierdza, i miasto przeżywały swój najświetniejszy okres. Zamek stał się ulubioną rezydencją hetmana, a od 1674 roku króla Jana Sobieskiego. W tym czasie miejsce to odwiedzali liczni arystokraci i zagraniczni dyplomaci. Urządzano tu wiele przyjęć i uroczystości. Pałac, miasto i jego świątynie wzbogaciły się o liczne dzieła sztuki zdobyte przez genialnego wodza, między innymi zamówione u wybitnych twórców wielkie obrazy upamiętniające zwycięskie bitwy króla Jana, które dzisiaj podziwiać można w Olesku. Gdy król zmarł, zamek odziedziczyli jego synowie, a następnie, po śmierci Jakuba Sobieskiego w 1737 roku, znalazł się w rękach Michała Radziwiłła, pana na Ołyce i Nieświeżu. Nowy właściciel nie mieszkał już w Żółkwi, ale dbał o utrzymanie oraz godny wygląd zamku i miasta. W 1787 roku Dominik Radziwiłł sprzedał dobra żółkiewskie na licytacji i odtąd zaczął się upadek miasta i zamku. Żółkiew znalazła się w zaborze austriackim, a zamek popadł w ruinę. Poszczególne jego części znalazły się w rękach różnych właścicieli, pełniły funkcję mieszkań prywatnych, biur i urzędów. W czasie I wojny światowej w okolicy toczyły się ciężkie walki i budowla mocno ucierpiała, podpalona przez wojska rosyjskie. W II Rzeczypospolitej mieściły się w zamku koszary, później gimnazjum, a w jednej z wież mały lokalny areszt. Stopniowo próbowano remontować zamek, ale nie udało się zrobić wiele przed wybuchem II wojny światowej. W czasie wojny Niemcy i Sowieci wykorzystywali budynki między innymi jako więzienia, biura i koszary. W sowieckiej Ukrainie część zamku stała się ruiną, a w drugiej części powstały prywatne mieszkania.

Stan obecny

Obecnie zamek jest powoli restaurowany. W niektórych pomieszczeniach nadal znajdują się prywatne mieszkania i biura, funkcjonuje tu również muzeum – oddział Lwowskiej Galerii Sztuki. Jest szansa, że wspaniałej rezydencji króla Jana III Sobieskiego zostanie za czas jakiś przywrócona chociaż część dawnej świetności.

Strona internetowa (w języku ukraińskim): http://lvivgallery.org.ua/museums/muzey-zapovidnyk-zhovkivskyy-zamok