11.
TROKI
STOLICA WIELKIEGO KSIĘCIA WITOLDA

(MAPA 11.)

Miejsce

Troki są stolicą rejonu leżącego w okręgu wileńskim Litwy. Położone są na Pojezierzu Wileńskim we wschodniej Litwie, około 25 kilometrów na zachód od Wilna i 130 kilometrów na północny wschód od granicy z Polską.

Usytuowanie

Zamek wybudowany został na wyspie a jeziorze Galvè, leżącym na północ od miejscowości Troki. Ze stałym lądem połączony został ponaddwustumetrowym drewnianym mostem.

Czas budowy

Dokładny czas budowy nie jest znany. Prawdopodobnie rozpoczął ją władca Litwy Kiejstut w drugiej połowie XIV wieku, a ukończył na początku XV wieku jego syn, wielki książę Witold. Kiejstut wzniósł w Trokach także inny zamek, na odległym od wyspy o kilkaset metrów na południe półwyspie między jeziorem Galvè a Lukos (Bernardyńskim). Zamek nie został dokończony, a w 1377 roku został uszkodzony podczas jednej z krzyżackich rejz na Litwę. Budowę ukończono na początku XV wieku. Główny zamek ma kształt litery U i składa się z dwóch równoległych dwupiętrowych skrzydeł (północno­‑zachodniego i południowo­‑wschodniego) o długości około 35 metrów oraz łączącego je donżonu – wysokiej na 33 metry sześciokondygnacyjnej wieży, mającej funkcje obronne i mieszkalne, o zbliżonej do kwadratu podstawie o długości boku nieco ponad 9 metrów. W wieży, oprócz pomieszczeń dla straży, znajdowała się także kaplica. Główna sala książęca była umiejscowiona na pierwszym piętrze południowego skrzydła zamku. Była ona ozdobiona polichromiami oraz freskami sławiącymi bohaterskie czyny księcia Witolda. Obie części oddzielała fosa i most zwodzony. Od strony północno­‑wschodniej dziedziniec zamykał prosty kamienno­‑ceglany mur. Zamek główny zajmował około połowy dwuhektarowej wyspy, pozostałą część zajęło otoczone murem podzamcze z budynkami gospodarczymi i mieszkalnymi. Od strony miasta podzamcza bronił mur oraz trzy okrągłe baszty, wieża bramna i fosa.

Funkcja

Zamek został wybudowany na obronną siedzibę władców Litwy, w okresie największego zagrożenia ze strony zakonu krzyżackiego. Później stanowił głównie rezydencję książęcą. Do początku XVI wieku przechowywano też w nim najważniejsze dokumenty państwa. Później, gdy stolica księstwa przeniosła się do Wilna, został przeznaczony na więzienie dla znaczniejszych nieprzyjaciół władcy. Zniszczony przez Rosjan w 1655 roku, został opuszczony. Rekonstrukcję zamku podjęto dopiero w połowie XX wieku.

Dzieje zamku

Zamek na wyspie powstał w drugiej połowie XIV wieku. Zbudowany został na niedużej, mającej nieco ponad 500 metrów obwodu i około 2,15 hektarów powierzchni, wyspie na jeziorze Galvè. Wyspa powstała z trzech połączonych ze sobą mniejszych wysepek. Z lądem łączył ją ponaddwustumetrowy drewniany most. Odległość od brzegu powodowała, że obrońcy zamku byli względnie bezpieczni od średniowiecznej broni miotającej.

Romantyczna legenda wiąże powstanie zamku z postacią Biruty, żony księcia Kiejstuta i matki Witolda. Pochodziła ona z części Litwy położonej nad Bałtykiem i dla niej małżonek miał wznieść siedzibę nad wodą. Zapewne bardziej prawdopodobne jest to, że Kiejstut postanowił zbudować nową siedzibę w miejscu bardziej obronnym od zamku w Starych Trokach z powodu rosnącego krzyżackiego zagrożenia. Dlatego przeniósł ją do otoczonych jeziorami Nowych Trok. Że nie było to bezpodstawne, przekonano się w 1377 roku, kiedy to Krzyżacy mocno uszkodzili wznoszoną budowlę. Ukończył ją Witold niedługo przed bitwą pod Grunwaldem, po której zagrożenie krzyżackie znacznie osłabło. Budulcem był głównie miejscowy polodowcowy kamień polny i cegły. Zamek stał się ulubioną siedzibą wielkiego księcia Witolda, który zmarł w nim w 1430 roku. Pozostał rezydencją wielkich książąt litewskich i został nawet częściowo przebudowany w stylu renesansowym. Szybko okazał się jednak za mały i zbyt niewygodny dla coraz większego dworu książęcego. Stolica została przeniesiona do Wilna, a Troki stały się też miejscem przetrzymywania więźniów. Zamek stopniowo podupadał, a po zniszczeniu przez Rosjan w 1655 roku stał się na długo romantyczną ruiną. Po rozbiorach Polski znalazł się w rosyjskiej guberni wileńskiej i został kompletnie zapomniany. Od początku XX wieku zaczęto konserwować ruiny i przygotowywać program odbudowy. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę prace konserwatorskie posuwały się bardzo powoli. Szersze prace archeologiczne rozpoczęto dopiero pod rządami sowieckimi w latach pięćdziesiątych. Od 1962 w zamku działa muzeum historyczne, a prawdziwa odbudowa, a raczej rekonstrukcja obiektu, rozpoczęła się po odzyskaniu niepodległości przez Litwę w 1990 roku.

Oprócz zamku na wyspie w Trokach znajdują się jeszcze pozostałości gotyckiego zamku na półwyspie nad Jeziorem Bernardyńskim. Tu także w XVI wieku znajdowało się więzienie dla bardziej ważnych, osobistych więźniów wielkich książąt. Później był tu klasztor Dominikanów, w carskich czasach siedziba policji i areszt, w czasach okupacji hitlerowskiej więzienie gestapo, a następnie KGB. Obecnie należy do muzeum trockiego. Tuż obok, w parku na półwyspie, wznosi się na wysokość 17 metrów Góra Ofiarna, najprawdopodobniej przedchrześcijański ośrodek kultu. W tym miejscu znajdował się święty gaj, w którym pogańscy wajdeloci wieszczyli między innymi Witoldowi, Jagielle i innym litewskim władcom.

Z trockiego zamku na wyspie dobrze widać znajdujący się po drugiej stronie jeziora, wybudowany w 1902 roku, klasycystyczny pałac hrabiego Józefa Tyszkiewicza. Był luksusowo wyposażoną rezydencją jednego z najbogatszych arystokratów na Litwie. Po II wojnie światowej stał się sanatorium dla KGB. Obecnie również stanowi część parku historycznego.

Troccy karaimi

Troki do dziś są stolicą karaimów – wspólnoty etnicznej i religijnej wyznającej karaimizm – religię, która wyodrębniła się z judaizmu w VIII wieku. Ich świętą księgą jest żydowska Tora. Wiarę tę przyjęły niektóre ludy tureckie żyjące nad Morzem Czarnym i Azowskim. W końcu XIV wieku Witold sprowadził z jednej ze swoich wypraw przeciwko Tatarom kilkaset rodzin karaimów. Osiedli w okolicach Trok i Wilna, służyli władcom Litwy jako żołnierze i rzemieślnicy. Obecnie na świecie żyje kilka tysięcy wyznawców tej religii, z czego około 250 na Litwie, w większości w Wilnie i Trokach. W Trokach znajduje się karaimska świątynia – kienesa, muzeum karaimskie oraz kilka charakterystycznych drewnianych domów. Karaimów na Litwie jest coraz mniej, ale coraz bardziej na świecie jest znana karaimska kuchnia, a zwłaszcza kibiny – uchodzące za litewski specjał nieduże pierożki z różnym nadzieniem. Najbardziej karaimskie są z jagnięciną. Okolice Trok i Wilna zamieszkują też potomkowie Tatarów, których również sprowadził w te okolice książę Witold, a którzy wiernie służyli Rzeczypospolitej do wybuchu II wojny światowej.

Stan obecny

Zrekonstruowany zamek w Trokach jest jedną z głównych atrakcji turystycznych Litwy i stanowi centrum Trockiego Historycznego Parku Narodowego, w skład którego wchodzą jeszcze zabytki Trok, pozostałości zamków na półwyspie i w odległych o 5 kilometrów Starych Trokach oraz położonego po drugiej stronie jeziora Galvè pałacu Tyszkiewiczów na Zatroczu.

Strona internetowa muzeum w Trokach (w językach: litewskim i angielskim): https://trakaimuziejus.lt

Strona internetowa Trockiego Historycznego Parku Narodowego (w językach: litewskim i angielskim): http://www.seniejitrakai.lt