9.
NIEŚWIEŻ
REZYDENCJA RADZIWIŁŁÓW

(MAPA 9.)

Miejsce

Białoruś, ziemia nowogródzka, około 75 kilometrów na południowy wschód od Nowogródka i 120 kilometrów na południowy zachód od Mińska.

Usytuowanie

Rozlewiska i mokradła rzeki Uszy, sztucznie wzmocnione fortyfikacjami, nasypami, fosami i sztucznymi jeziorami.

Czas budowy

Wybudowany na przełomie XVI i XVII wieku w stylu renesansowo­‑barokowym, przebudowany w końcu XVII wieku.

Funkcja

Prywatna obronna rezydencja arystokratycznego rodu Radziwiłłów, centrum administracyjne rozległych dóbr ordynacji nieświeskiej.

Dzieje zamku

Nieśwież to nieduże miasto, leżące w województwie nowogródzkim Rzeczypospolitej, około 120 kilometrów na południowy zachód od współczesnej stolicy Białorusi, Mińska. Niegdyś miejscowość leżała wśród rozległych lasów na szlaku wiodącym z Nowogródka do Słucka.

Historia Nieświeża sięga połowy XV wieku, kiedy to wielki książę litewski i król Polski Kazimierz Jagiellończyk nadał okoliczne dobra jednemu ze swoich bojarów. Już wtedy istniał w tym miejscu drewniany dwór. Włości przeszły następnie we władanie możnej rodziny Kiszków. Anna, córka hetmana wielkiego litewskiego i wojewody smoleńskiego Stanisława Kiszki, wniosła Nieśwież w posagu rodzinie Radziwiłłów. Majątek pozostawał w rękach tego rodu ponad 400 lat, do września 1939 roku.

Synowie Anny, Mikołaj Radziwiłł Czarny i Jan, uczynili z Nieświeża centrum swoich rozległych dóbr. W 1551 roku zdecydowano o przeniesieniu do Nieświeża archiwum rodu. Mikołaj Czarny był kolekcjonerem militariów i dał początek wielkim zbiorom broni i dzieł sztuki, z których zasłynęła rezydencja. Od końca XVI wieku obiekt stał się siedzibą ordynacji nieświeskiej. Jeszcze przed wybuchem I wojny światowej dobra tej linii rodu Radziwiłłów, panów na Ołyce i Nieświeżu, obejmowały ponad 120 tysięcy hektarów ziemi, głównie lasów. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 roku jedna trzecia tego majątku pozostała po stronie sowieckiej.

Wspaniały zamek w Nieświeżu wzniósł Mikołaj Krzysztof Radziwiłł zwany Sierotką (syn Mikołaja Czarnego), który odziedziczył włości w 1565 roku. W odróżnieniu od ojca, głównego propagatora protestantyzmu w Wielkim Księstwie Litewskim, syn stał się gorliwym katolikiem. Sprowadził z Rzymu architekta i jezuitę Jana Marię Bernardoniego, który zaprojektował i wzniósł w Nieświeżu imponujący renesansowo­‑barokowy zamek oraz kościół pod wezwaniem Bożego Ciała, pierwszą świątynię w stylu baroku w tej części Europy. W kościele tym pochowano wielu przedstawicieli rodu Radziwiłłów.

Budowę zamku ukończono w 1604 roku. Ponieważ pełnił funkcję głównie reprezentacyjną, nie miał szczególnie obronnego położenia, ale został usytuowany na suchej i lekko wzniesionej wyspie położonej wśród bagien i rozlewisk wpadającej do Wilii rzeki Uszy. Wyspę podwyższono i nadano jej odpowiedni kształt przez dowiezienie ziemi. Zamek otoczono jak na owe czasy bardzo silnymi i nowoczesnymi, zaprojektowanymi na planie prostokąta fortyfikacjami o wymiarach 160 metrów na 120 metrów, z bastionami w narożnikach umocnień, wałami wzmocnionymi murowanymi skarpami i dwiema fosami wypełnionymi wodą. Droga do zamku prowadziła po specjalnie usypanej wśród mokradeł grobli aż do budynku bramnego ozdobionego wieżą. Główny budynek nazywany był starym pałacem. Razem z pozostałymi budynkami tworzy kształt trapezu. Znajduje się tu ponad sto sześćdziesiąt komnat i dwanaście reprezentacyjnych sal.

Zamek wielokrotnie remontowano i rozbudowywano, zachowało się jednak wiele elementów oryginalnego założenia z przełomu XVI i XVII wieku. Rezydencja ucierpiała również na skutek zawirowań historii. Największych zniszczeń doznała w czasie I wojny światowej.

Z kilkoma niewielkimi przerwami, spowodowanymi monarszą niełaską, do 1939 roku zamek pozostał siedzibą nieświeskiej gałęzi rodu Radziwiłłów. Wielu z jej reprezentantów przyczyniło się do powiększenia zamkowych zbiorów.

W październiku 1926 roku na zamku w Nieświeżu doszło do spotkania Józefa Piłsudskiego z przedstawicielami największych rodów arystokratycznych, zorganizowanego przez ordynata Antoniego Albrechta Radziwiłła. Zjazd nieświeski odbił się szerokim echem w Polsce i na świecie i przyczynił się do poparcia rządów Piłsudskiego przez polskie konserwatywne ziemiaństwo.

Ostatni ordynat nieświeski, Leon Radziwiłł, zmarł na emigracji w Paryżu w 1959 roku.

W czasach sowieckich w zamku ulokowano sanatorium. Dopiero pod koniec XX wieku władze Białorusi podjęły decyzję o przywróceniu mu dawnej świetności i przekształceniu go w pomnik kultury.

Duchy, skarby, tajemnice

Przez cztery wieki gospodarowania rodzina Radziwiłłów zebrała na zamku zbiory olbrzymiej wartości. Znana i podziwiana była nieświeska biblioteka, galeria malarstwa z setkami rodzinnych portretów czy olbrzymie zbiory średniowiecznych zbroi i broni oraz kolekcja słuckich pasów kontuszowych. Mimo wielu rabunków jeszcze po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku w kolekcji znajdowało się ponad dwa tysiące kompletów rycerskiego uzbrojenia.

Rezydencja Radziwiłłów od połowy XVII wieku była kilkukrotnie zdobywana i łupiona, między innymi przez wojska szwedzkie i rosyjskie. Pierwszego wielkiego rabunku dokonali Rosjanie w 1772 roku, wywożąc do Petersburga między innymi niezwykle cenną, liczącą ponad dwadzieścia tysięcy woluminów, bibliotekę oraz archiwum. Wojska rosyjskie ponownie złupiły zamek w pogoni za Napoleonem w 1812 roku. Rosyjscy generałowie wzięli wtedy na tortury zarządcę zamku, który ujawnił im miejsca, w których skarby zostały zamurowane. Wywieziono je podobno na kilkudziesięciu wozach.

Na pewno jednak nie odkryto wszystkich skrytek. Do dzisiaj nie wiadomo nic o losie dwunastu szczerozłotych figur apostołów, wysokich na ponad pół metra, którymi szczycili się nieświescy ordynaci, a które prezentowane były królowi Stanisławowi Augustowi podczas jego wizyty w 1784 roku. Niewykluczone jednak, że zostały one zastawione lub sprzedane przez znanego z rozrzutności i opilstwa Karola Stanisława Radziwiłła Panie Kochanku, jednego z najbogatszych magnatów końca XVIII wieku. Legendy o zamurowanych skarbach Radziwiłłów są jednak na tyle żywe, że jeszcze w latach dziewięćdziesiątych XX wieku władze białoruskie zorganizowały poszukiwanie zaginionych skarbów z użyciem wykrywaczy metali i georadarów.

Wielki rabunek zamkowych skarbów miał miejsce w 1939 roku. Wkraczający 17 września 1939 roku Sowieci zajęli zamek. Zbiory nie zostały na szczęście zniszczone, ale w całości znacjonalizowane i przekazane odpowiednim instytucjom sowieckiej Białorusi.

Podobno w zamku są tajne lochy i podziemne korytarze, łączące go między innymi z kościołem Bożego Ciała, na razie jednak nie odkryto nawet ich śladów.

Miejscowi przewodnicy opowiadają również legendę o ukazującym się w zamku duchu Czarnej Damy, czyli królowej Barbary Radziwiłłówny, żony króla Zygmunta Augusta i stryjecznej siostry Mikołaja Czarnego. Legendzie sprzyja romantyczna historia królewskiego romansu. Król poznał przypadkiem młodą wdowę, zakochał się i w 1547 roku zawarł z nią potajemny ślub. Nie ustąpił królowej Bonie i Radzie Królewskiej, żądających unieważnienia małżeństwa. Toteż gdy zmarła w 1551 roku, głośne były oskarżenia, że Barbara została otruta na zlecenie królowej Bony. Zygmunt August nie mógł się pogodzić ze śmiercią żony i kilkakrotnie przy pomocy alchemików i czarnoksiężników próbował przywołać ducha ukochanej. Jeden z takich duchów ma się ponoć ukazywać na nieświeskim zamku, szukając drogi do Wilna, w którym pochowana została Radziwiłłówna. Z samym zamkiem królowa nie miała jednak wiele wspólnego, seanse miały miejsce głównie na Wawelu, więc nie warto chyba liczyć na to, że ukaże się podczas zwiedzania.

Stan obecny

Zespół zamkowy zrekonstruowany w latach 2004–2012, muzeum i park kultury; udostępniony do zwiedzania.

W 1994 roku władze Białorusi uznały zamek za narodowy pomnik kultury i rozpoczęły jego odbudowę. Rekonstrukcję, w czasie której część zamku zniszczył pożar, a kilka oryginalnych fragmentów budowli zostało rozebranych, ukończono w 2012 roku i od tej pory obiekt można zwiedzać. W salach ponownie eksponowane są zbiory militariów i malarstwa europejskiego. I choć kolekcje w porównaniu do zbiorów Radziwiłłów są niewielkie, dają odczuć potęgę jednego z największych arystokratycznych rodów Europy.

W 2005 roku Nieśwież został wpisany na listę światowego dziedzictwa kulturalnego UNESCO jako architektoniczny, rezydencjonalny i kulturowy zespół rodu Radziwiłłów. Oprócz zamku obejmuje on również barokowy kościół Bożego Ciała oraz 120‑hektarowe otoczenie rezydencji z parkiem widokowym i zamkowymi stawami. Jest jednym z zaledwie czterech białoruskich miejsc wpisanych na tę listę.

Strona internetowa zamku: https://niasvizh.by/