12.
WILNO
ZAMEK SYMBOLEM LITWY

(MAPA 12.)

Miejsce

Wilno, stolica Litwy, 150 kilometrów na północny wschód od granicy Polski i 100 kilometrów na południowy wschód od Kowna, byłej litewskiej stolicy.

Usytuowanie

Zamek wzniesiony został na stromym wzgórzu nazwanym Górą Zamkową, na południowym brzegu rzeki Wilii, prawego dopływu Niemna, w miejscu, w którym od południa wpada do niej rzeka Wilejka. Góra wznosi się na wschód od centrum miasta. Zamek Dolny dobudowano od jego południowo­‑zachodniej strony.

Czas budowy

Zamek w Wilnie wspomniano w źródłach po raz pierwszy w 1323 roku w traktacie zawartym między Giedyminem a Zakonem Krzyżackim. Był to jednak zapewne zamek drewniany. Murowany gotycki Zamek Górny wzniósł wielki książę Witold po 1419 roku, w którym miał miejsce wielki pożar Wilna. Dotknął on zapewne także Giedyminowego zamku. Nowa budowla zajęła cały szczyt wzgórza. Miała nieregularny, owalny, dostosowany do warunków terenowych kształt. Kamienno­‑ceglane mury obronne wzmocnione zostały trzema basztami od zachodu, północy i południa. Wschodnią stronę zajmował budynek książęcego pałacu. Na przełomie XV i XVI wieku kolejni władcy Litwy na miejscu otoczonego murami podzamcza wybudowali o wiele obszerniejszy, renesansowy Zamek Dolny.

Funkcja

Siedziba władców Litwy. Początkowo obronna, od XVI do połowy XVII wieku o charakterze rezydencji. Zniszczony przez Rosjan w 1661 roku nie został w całości odbudowany. W XIX wieku część carskiej twierdzy Wilno. Jedyna zachowana z Zamku Górnego wieża, niewysoka ośmioboczna Baszta Giedymina, jest jednym z symboli narodowych niepodległej Litwy. Z Zamku Dolnego pozostały budynki Nowego Arsenału, przebudowanego w drugiej połowie XVIII wieku na polecenie hetmana wielkiego litewskiego Michała Ogińskiego w stylu klasycystycznym, oraz Stary Arsenał, wybudowany w XV wieku, zmodernizowany w XVI i XVII wieku z charakterystycznym szczytem. Budynek Starego Arsenału został zniszczony w czasie II wojny światowej i odbudowany tylko częściowo.

Dzieje zamku

W miejscu, w którym Wilejka wpada od południa do Wilii, odkryto ślady ludzkich osad pochodzących z neolitu. Jakiś gród istniał tutaj na pewno już w XIII wieku. Na początku XIV wieku Giedymin podjął decyzję o przeniesieniu tu z Trok swojej siedziby i rozpoczął budowę Górnego Zamku. Był to zapewne budynek, przynajmniej w większej części, drewniany, który spłonął w 1419 roku. Wtedy powstał murowany, kamienno­‑gotycki zamek, wzniesiony przez Witolda. Pełnił rolę siedziby władcy do końca XV wieku, kiedy to rezydencja królewska została przeniesiona z Zamku Górnego do Dolnego. Odbyło się to za panowania Aleksandra Jagiellończyka, wielkiego księcia litewskiego i króla Polski do 1506 roku. Zamek Dolny został przebudowany w stylu renesansowym przez króla Zygmunta I Starego, przy dużym udziale królowej Bony Sforzy. Zygmunt August, który bardzo lubił przebywać w Wilnie, rozbudował wspaniale Zamek Dolny, dobudowując kolejne skrzydło i zamieniając zamek w czteroskrzydłowy renesansowy pałac z dziedzińcem otoczonym krużgankami. Obok pałacu wznosiły się imponujące domy możnowładców, kaplice i siedziby urzędów. Niewiele zostało z tych budynków. W 1610 roku Wilno nawiedził kolejny wielki pożar, który zniszczył również zamek i jego okolice. Kolejną odbudowę, tym razem w stylu manierystycznym, zarządził na początku XVII wieku król Zygmunt III Waza. Odtąd Zamek Górny stracił na znaczeniu i zaczął podupadać.

W czasie potopu szwedzkiego Rosjanie przez sześć lat okupowali Wilno. Wycofując się w 1661 roku, zrujnowali zamek, który nie został już później w całości odbudowany. Od tej pory oba zamki straciły bardzo na znaczeniu. W czasie rozbiorów Polski Wilno znalazło się w zaborze rosyjskim. Pozostało ważnym ośrodkiem naukowym i kulturalnym oraz stolicą guberni wileńskiej. W latach 1831–1896 teren Zamku Górnego stanowił część carskiej twierdzy Wilno. W czasie gruntownej przebudowy rozebrano mury od strony północnej i zachodniej, a w 1838 roku na szczycie Wieży Giedymina zbudowano drewnianą konstrukcję telegrafu optycznego, która przetrwała do czasów II Rzeczypospolitej. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę rozpoczęto też powolną rekonstrukcję zamku, odbudowując trzecią kondygnację baszty. We wrześniu 1939 roku twierdza została zajęta przez Sowietów, którzy przekazali miasto Litwie i pozwolili wywiesić na Baszcie Giedymina litewską flagę. Rok później zajęli Wilno razem z całą Litwą i rządzili nią do 1990 roku. W 1990 roku, po ogłoszeniu przez Litwę opuszczenia Związku Sowieckiego, ponownie wywieszono na wieży litewską flagę. Podjęto wtedy decyzję o odbudowie pałacu Jagiellonów, czyli głównego budynku Zamku Dolnego. Uroczyste otwarcie nastąpiło w 2000 roku.

Legenda o założeniu Wilna

Mówiąc o zamku, nie sposób nie wspomnieć historii o założeniu miasta. Według starych podań, w XIII wieku na miejscu Wilna rozpościerała się gęsta, nieprzebyta puszcza, pełna dzikiego zwierza. Pewnego dnia na Górę Zamkową miał dotrzeć w pogoni za wyjątkowo wielkim turem książę Giedymin. Zwierzę padło, zabite ręką władcy, właśnie na Górze Zamkowej. Ponieważ było już późno, władca ze świtą postanowili przenocować nad Wilią. Giedymin długo nie mógł zasnąć, a gdy wreszcie zapadł w sen, przyśnił mu się wielki, odziany w żelazną zbroję wilk, wyjący do księżyca ze szczytu wzgórza. Do wytłumaczenia znaczenia snu wezwano najważniejszego litewskiego wróża i kapłana Lizdejkę. Ten oznajmił, że sen oznacza, iż władca powinien w tym miejscu wybudować gród i niezdobytą twierdzę, a jeśli to zrobi, zyska sławę i potęgę. Co też się i stało, a Lizdejka obdarzony mianem Radvila dał początek możnemu rodowi Radziwiłłów.

Stan obecny

Od lat sześćdziesiątych XX wieku istnieje Muzeum Zamku Górnego, które od 1968 roku jest częścią Litewskiego Muzeum Narodowego. Na szczycie baszty znajduje się punkt widokowy, z którego rozciąga się wspaniała panorama Wilna i jego najbliższej okolicy. Nowy i Stary Arsenał zajmowane są obecnie przez inne oddziały tego samego muzeum. Trwa odbudowa innych obiektów Zamku Dolnego i prowadzone są prace nad umocnieniem osuwającego się zbocza Góry Zamkowej.

Strona internetowa Litewskiego Muzeum Narodowego (w językach: litewskim i angielskim): http://www.lnm.lt