2.
BIRŻE
TWIERDZA U WRÓT INFLANT

(MAPA 2.)

Miejsce

Północ Litwy, pogranicze historycznych krain: litewskiej Żmudzi i łotewskiej Kurlandii (nazywanej też Semigalią), około 170 kilometrów na północ od stolicy Litwy, Wilna, i 100 kilometrów na południe od Rygi, stolicy Łotwy. Obecnie w rejonie birżańskim, okręgu poniewieskim.

Usytuowanie

Zamek nizinny wybudowano na niewielkim wzniesieniu między rzekami Oposzcza i Agłona, na południowym brzegu utworzonego sztucznie z połączenia tych rzek jeziora Szyrwena.

Czas budowy

Wzniesiony w końcu XVI wieku w stylu renesansowym, przebudowany dwukrotnie w XVII wieku, zniszczony i opuszczony po 1704 roku, odbudowany w latach osiemdziesiątych XX wieku.

Funkcja

Prywatna rezydencja magnacka. Pod koniec XVI i w XVII wieku główna twierdza broniąca Litwy od strony Inflant, a także miejsce koncentracji wojsk Rzeczypospolitej przed wyprawami wojennymi przeciwko Szwecji i Rosji. W drugiej połowie XIX wieku centrum administracyjne ordynacji birżańskiej Tyszkiewiczów.

Dzieje zamku

Birże znane są przynajmniej od XIV wieku. Należały wtedy do władców Litwy. W 1492 roku stały się własnością rodu Radziwiłłów. Pierwszym z tego rodu panem na Birżach został Jerzy, hetman wielki litewski, ojciec przyszłej królowej Barbary Radziwiłłówny oraz Mikołaja Rudego, od którego wzięła początek birżańska linia rodu. Mikołaj Rudy jako kanclerz wielki litewski, hetman wielki litewski oraz wileński i trocki wojewoda był jednym z najpotężniejszych magnatów w Rzeczypospolitej. Stał się, wspólnie ze stryjecznym bratem Mikołajem Czarnym, głównym protektorem protestantyzmu w Wielkim Księstwie Litewskim. W 1547 roku obaj otrzymali od cesarza Karola V Habsburga tytuły książęce, potwierdzone przez polskiego władcę. Dobra birżańskie stały się księstwem.

Zamek z Birżach wzniósł syn Mikołaja, Krzysztof Radziwiłł, o przydomku Piorun. Podobnie jak ojciec był hetmanem wielkim litewskim, a swój przydomek zawdzięczał szybkości działania i sukcesom, jakie odnosił w wojnach ze Szwedami w Inflantach i podczas wyprawy pskowskiej króla Stefana Batorego przeciwko Rosji.

Nie znamy nazwiska architekta, który zaprojektował imponującą budowlę w renesansowym stylu palazzo in fortezza. Zamek, zbudowany na planie prostokąta, miał dwupiętrową, ośmioosiową (o szerokości ośmiu okien) część główną, z oknami drugiego piętra ukrytymi w stromym, dwuspadowym dachu, flankowaną dwiema czteroosiowymi, również trzykondygnacyjnymi, ale nieco wyższymi, przypominającymi wieże, częściami bocznymi. Od frontu budynek główny posiadał renesansowe krużganki. Całość otaczał kilkuhektarowy park.

Podczas odbudowy po zniszczeniu w 1625 roku otoczony został umocnieniami bastionowymi na planie regularnego czworokąta o boku długości 250 metrów.

W XVII wieku twierdza pełniła funkcję punktu zbornego wojska i magazynu zapasów dla armii Rzeczypospolitej, walczącej ze Szwedami i Rosjanami. Stąd w 1605 roku wyruszyła armia hetmana Karola Chodkiewicza do zwycięskiej bitwy pod Kircholmem. W 1625 roku została zdobyta przez szwedzkiego władcę Gustawa Adolfa. Zniszczono wtedy umocnienia, a król Szwecji wywiózł z Birż książęcy skarb, sześćdziesiąt spiżowych armat i wszystkie zapasy. Zamek został zdobyty z powodu nielicznej załogi. Jak pisał książę Krzysztof Radziwiłł, do skutecznej obrony twierdzy potrzeba było na stałe 2000 żołnierzy. Sejm Rzeczypospolitej przyznał księciu fundusze na odbudowę. Zmodernizowane umocnienia przydały się wkrótce podczas potopu szwedzkiego.

Podczas najazdu szwedzkiego w 1655 roku dziedzic Birż, hetman wielki litewski Janusz Radziwiłł, razem ze swoim kuzynem Bogusławem zawarli ze Szwedami porozumienie, w wyniku którego twierdza bez walki obsadzona została szwedzką załogą. Po pewnym czasie, bez większych bojów, znalazła się ponownie w polskich rękach. Na kilka lat Radziwiłłowie zostali pozbawieni swojego majątku, z którego dochody przeznaczane były na utrzymanie polskiego wojska. Janusz Radziwiłł zmarł w czasie potopu w otoczonym przez polską armię Tykocinie. Bogusław walczył po stronie króla szwedzkiego. Dzięki powieści Henryka Sienkiewicza Potop i jej filmowej ekranizacji Janusz i Bogusław Radziwiłłowie stali się głównymi złymi charakterami i symbolami zdrady narodowej.

Po zawarciu pokoju ze Szwecją litewskie dobra, w tym Birże, zostały Bogusławowi zwrócone. Przystąpił wtedy do ich restauracji i przebudowy. Wzmocniono fortyfikacje, na wałach znalazło się miejsce dla osiemdziesięciu pięciu armat. Pałac odnowiono w stylu włoskim. Prace ukończono w 1669 roku. W tym samym roku zmarł nagle książę Bogusław, ostatni Radziwiłł z kalwińskiej linii birżańskiej, a jego majątek drogą dziedziczenia i małżeństw przeszedł w ręce niemieckich rodzin książęcych.

Ostatni raz na arenie dziejów zamek w Birżach pojawił się na początku XVIII wieku podczas wojny północnej, w której Szwecja i Rosja walczyły o panowanie nad basenem Morza Bałtyckiego. W lutym 1701 roku spotkali się w nim król Polski August II Mocny i car Piotr I, który namawiał polskiego władcę do wystąpienia przeciwko Szwecji, której wojska stacjonowały w Rzeczypospolitej. Na Litwie wojska polskie i litewskie walczyły po obu stronach konfliktu. W 1704 roku Szwedzi zdobyli zamek i po złupieniu zniszczyli go, wysadzając w powietrze, żeby nie stał się punktem oporu przeciwników. Od tej pory zamek pozostał w stanie ruiny.

W połowie XVIII wieku po serii procesów, umów i ugód dobra birżańskie wróciły na własność do Radziwiłłów. Zamek nie został jednak odbudowany.

Ostatnim właścicielem z tego rodu był książę Dominik. W 1810 roku wstąpił on do armii Księstwa Warszawskiego i dwa lata później razem z armią Napoleona odbył kampanię rosyjską. Zmarł w 1813 roku w wyniku ran odniesionych w bitwie pod Hanau. Po klęsce Napoleona większość litewskich dóbr Dominika Radziwiłła została zajęta przez Rosjan, a później przejęta przez ród Tyszkiewiczów. W 1860 roku Jan Tyszkiewicz utworzył z nich ordynację birżańską, liczącą sto osiemdziesiąt jeden wsi, siedemdziesiąt siedem zaścianków i trzydzieści sześć folwarków, zajmujących w sumie ponad sto tysięcy hektarów ziemi. Swoją rezydencję wybudował po drugiej stronie jeziora. W pałacu, wzniesionym w połowie XIX wieku w stylu włoskiej willi, została zgromadzona imponująca biblioteka oraz kolekcja zabytków i dzieł sztuki.

W czasie powstania styczniowego pod Birżami, w dniach 7–9 maja 1863 roku, doszło do kilku potyczek między oddziałem powstańczym dowodzonym przez Zygmunta Sierakowskiego a rosyjskim zgrupowaniem generała Iwana Ganeckiego. W ich wyniku powstańcy zostali rozbici, a ich ranny dowódca wzięty do niewoli i stracony.

Po 1918 roku Birże znalazły się w państwie litewskim. W 1940 roku wraz z całym państwem zostały zajęte przez ZSRS i upaństwowione.

Stan obecny

W latach osiemdziesiątych XX wieku zamek odbudowano z przeznaczeniem na muzeum regionalne. W pałacu Tyszkiewiczów mieszczą się biura miejscowej fabryki. Pałac połączony jest z drugim brzegiem jeziora najdłuższym na Litwie, liczącym ponad 500 metrów, drewnianym pomostem.

Strona internetowa zamku (dostępna w językach: litewskim i angielskim): https://www.birzumuziejus.lt/en/