WSTĘP

W naszym atlasie w sposób szczególny opowiadamy o najpiękniejszych i najważniejszych zamkach na Kresach. Wybór jest subiektywny i nie może być inny, bo zamków wybudowano tak wiele, że niektórzy historycy ziemie należące niegdyś do państwa polskiego nazywają europejskim skansenem fortyfikacji.

Rzeczpospolita Obojga Narodów była określana przedmurzem chrześcijaństwa, między innymi ze względu na twierdze usytuowane przede wszystkim na południowo­‑wschodnich rubieżach kraju, wzdłuż granicy z imperium osmańskim i chanatem krymskim. Od połowy XV wieku do końca XVII wieku Rzeczpospolita broniła swojego terytorium przed najazdami z południa i to przyczyniło się do powstania licznych zamków, twierdz, obronnych baszt wzdłuż całego pogranicza.

Urozmaicona rzeźba terenu, meandrujący Dniestr i jego dopływy, pasma Karpat Wschodnich oraz Wyżyna Podolska sprzyjały budowaniu fortyfikacji usytuowanych w trudnych do zdobycia miejscach. Takim przedmurzem były też twierdze wysunięte na wschód i północny wschód państwa, broniące Rzeczypospolitej przed Moskalami bądź pełniące rolę oparcia dla ówczesnych władców.

Przed przystąpieniem do realizacji naszego atlasu wydawało nam się, że informacje o zamkach, twierdzach są dość dobrze opracowane. I tak jest, ale materiały opisowe czy zdjęcia są rozproszone, różnej jakości, i co więcej – większość tekstów źródłowych jest po rosyjsku, ukraińsku, białorusku lub litewsku. Osoba widząca ma do nich dostęp dość prosty i podany w sposób atrakcyjny, co zachęca do zainteresowania się tym tematem. Z kolei osoby niewidome lub z dużym ubytkiem widzenia mają znacznie utrudniony dostęp do tych informacji, a w przypadku opracowań kartograficznych – nie mają takiej możliwości w ogóle. Nie wydano dotychczas map czy grafik poświęconych tematyce zamków na Kresach w technologii dla nich dostępnej. Proponowane zadanie wypełnia tę niszę przynajmniej dla tych dwunatu wybranych obiektów.

Propagowanie wiedzy, a przede wszystkim docieranie w sposób przyjazny i czytelny z informacją do osób z dysfunkcją wzroku to cel, jaki sobie stawiamy, przygotowując kolejne opracowania z serii TYFLOGRAFIA POLSKA. Wcześniejsze tytuły z tej serii przedstawiliśmy w informacjach dodatkowych i można zauważyć, że tematyka dziedzictwa kulturowego, pamięci narodowej, poszerzania wiedzy historycznej, edukacja jest nam bliska, a nowy proponowany projekt wpisuje się w ramy tej serii wydawniczej.

Atlas Zamki i twierdze obronne na Kresach to projekt skierowany w szczególności do osób niewidomych i słabowidzących. Na dwunastu barwnych planszach dotykowych znajdują się tyflografiki pokazujące każdy wybrany obiekt w dwóch odsłonach. Jedna to lokalizacja wybranego zamku czy twierdzy, a druga to rzut poziomy prezentujący przestrzenne zagospodarowanie terenu zamku i jego otoczenie. Położenie twierdz obronnych nie jest bez znaczenia i było uzależnione najczęściej warunkami naturalnymi danego miejsca. Dobrym przykładem może być warowny zamek w Kamieńcu Podolskim, gdzie rzeka Smotrycz tworzy zakole tak głęboko wcięte, że powstaje niemalże wyspa, połączona z lądem przesmykiem. Sama rzeka Smotrycz płynie w kanionie, który jest dość głęboki i mógłby w zasadzie zastąpić mury obronne. Budowniczy mogliby właściwie tylko ufortyfikować przesmyk. Ale powstała potężna twierdza Rzeczypospolitej, która zapisała piękną kartę w historii Polski.

Nasz atlas pokazuje tylko kilka zamków, które w naszej ocenie są reprezentatywne dla Kresów. Wybraliśmy obiekty, które współcześnie leżą w granicach Litwy, Białorusi i Ukrainy. To nasze Kresy Wschodnie, które istnieją w naszej pamięci wraz z ich skomplikowaną historią, zabytkami, wspaniałymi mieszkańcami. O tym opowiedzieliśmy już w naszym Atlasie Kresów Wschodnich i zachęcamy do jego obejrzenia i podróży po tyflomapach, jakie opracowaliśmy dla tej fascynującej krainy historycznej.

Liczymy, że zarówno tyflomapy i tyflografiki z zamkami, jak i towarzyszący im komentarz historyczny, staną się inspiracją do dalszych poszukiwań i uzupełniania swojej wiedzy. Mamy nadzieję, że publikacja stanie się cenną pomocą dydaktyczną pobudzającą ciekawość młodych odbiorców, ale też przywołującą wspomnienia starszym.

Zapraszamy do bajkowej podróży pełnej nostalgicznych wspomnień…