SŁOWNICZEK TERMINÓW FORTYFIKACYJNYCH
SŁOWNICZEK PODSTAWOWYCH
TERMINÓW FORTYFIKACYJNYCH
Anguł – element obronny, rodzaj bastei budowanej w narożniku zamku na planie trójkąta lub wieloboku z kątem ostrym. Stosowany od XVI do XVIII wieku.
Arsenał (inaczej cekhauz) – pomieszczenie, budynek lub zespół budynków przeznaczony do przechowywania, a czasem także do konserwacji czy naprawy broni i wyposażenia wojskowego. Nazywane także zbrojownią.
Barbakan – budowla obronna stawiana przed bramami otoczonych murami miast średniowiecznych, w celu wzmocnienia obronności najsłabszego elementu fortyfikacji miejskich.
Bark – bok dzieła obronnego, najczęściej bastionu.
Basteja – budowla fortyfikacyjna, zazwyczaj na planie półkola lub podkowy, wysunięta przed linię murów obronnych i z reguły tej samej wysokości. Połączona z wnętrzem fortyfikacji otwartą tzw. szyją. Podobnie jak baszty służyła do prowadzenia ognia bocznego (skrzydłowego) wzdłuż fosy. Posiadała stanowiska ogniowe dla artylerii i innej broni palnej.
Bastion (także beluarda) – ziemny lub murowany element fortyfikacji stałej o kształcie pięcioboku. Skierowany w stronę przedpola dwoma bokami czoła. Bok od strony murów nazywany był szyją, a pozostałe barkami. Przeznaczony do obrony przedpola oraz sąsiednich odcinków murów. Podstawowy element systemu bastionowego od XVI do XVIII wieku.
Baszta – kilkupiętrowy budynek w kształcie wieży, okrągły, wielokątny lub kwadratowy, wysunięty przed linię murów w celu prowadzenia obrony bocznej. Zwykle posiadała strzelnice na kilku kondygnacjach.
Bateria – element fortyfikacji lub samodzielne dzieło obronne, będące zespołem działobitni. Baterie dzieliły się na odkryte – z reguły w umocnieniach polowych – oraz zakryte, w których stanowiska dział przykryte były dachem lub sklepieniem.
Cytadela – samodzielne dzieło obronne, o wyłącznie militarnym przeznaczeniu, stanowiące z reguły centrum i ostatnią linię obrony twierdzy. Przystosowana do samodzielnej obrony posiadała własne koszary, magazyny żywności i broni.
Czambuł – ma kilka znaczeń: 1) raptowna, gwałtowna, krótka wyprawa wojenna Tatarów; 2) oddział zbrojny tatarski; 3) przen. gromada, kupa czereda.
Częstokół (lub palisada) – wysoka ściana z wkopanych w ziemię, z reguły ostro zakończonych, pali drewnianych. Podstawowy element stanowiska obronnego, stosowany od wczesnego średniowiecza do końca XVIII wieku. Jeden z podstawowych wyróżników fortalicji.
Czoło – część dzieła obronnego zwrócona w stronę przedpola twierdzy lub zamku.
Donjon (lub donżon) – popularna zwłaszcza w Europie Zachodniej forma wieży, budowana samotnie lub stanowiąca dominujący element zespołu budowli obronnych, łączącej funkcje mieszkalne i obronne. W średniowieczu reprezentacyjne mieszkanie właściciela i ostatni punkt oporu obrońców. Później tą nazwą określano niekiedy śródszaniec twierdzy bastionowej. Często mylony ze stołpem.
Droga wałowa – droga dla obrońców biegnąca szczytem wału, zwykle chroniona przed ostrzałem przedpiersiem.
Dwór obronny – nieduża budowla lub zespół budynków o charakterze rezydencji z elementami obronnymi takimi jak: narożne alkierze ze strzelnicami, wzmocnione okiennice ze strzelnicami, pogrubione mury, wzmocnione wrota. Określano tak też obiekt bez cech obronnych otoczony umocnieniami obronnymi – najczęściej drewniano‑ziemnymi: wałem, fosą i palisadą.
Działobitnia – specjalnie przygotowane stanowisko ogniowe dla działa. Dobrze wyposażona zawiera strzelnicę lub osłonę, podręczny skład kul lub pocisków, schron lub pomieszczenie dla obsługi. Może być otwarte lub zakryte. Kilka działobitni tworzy baterię.
Dzieło obronne (lub fortyfikacyjne) – każda budowla stworzona lub wykorzystywana w celach militarnych, dająca się wyodrębnić jako całość. Składa się z elementów obronnych połączonych ze sobą w określony system obronny.
Esplanada – niezabudowana przestrzeń przed linią obrony, inaczej przedpole, pole ostrzału. Obszar, na którym funkcjonowały przepisy specjalne dotyczące zabudowy lub zakaz wznoszenia trwałych budowli.
Fort – dzieło obronne, będące częścią nowożytnej twierdzy rozproszonej lub samodzielnym punktem oporu. Przystosowany do obrony okrężnej i wyposażony w stałą załogę. Budowano forty stałe i polowe. Od XIX wieku podstawowe dzieło obronne. Istniały forty artyleryjskie, pancerne i piechoty.
Fortalicja – ogólna nazwa nadawana dworom obronnym, strażnicom i niedużym twierdzom, najczęściej o konstrukcji drewniano‑ziemnej, wznoszonym zwłaszcza we wschodniej i południowo‑wschodniej Polsce w XVI–XVIII wieku.
Fosa – przeszkoda budowana z reguły przed linią obronną. Sztucznie wykonane zagłębienie w terenie. Może być mokra – wypełniona wodą – lub sucha. Składa się ze stoku, dna i przeciwstoku o przekroju trapezu, prostokąta lub trójkąta. Stosowana od czasów najdawniejszych do współczesności.
Grupa warowna (grupa forteczna) – od końca XIX wieku – zespół samodzielnych dzieł obronnych o różnym charakterze, najczęściej fortów, wybudowanych w pewnej odległości od siebie, ale powiązanych ze sobą komunikacyjnie i podporządkowanych jednemu dowództwu.
Hurdycja – w fortyfikacjach średniowiecznych biegnąca na szczycie murów drewniana galeria, posiadająca otwory w podłodze, przeznaczone do rażenia napastników znajdujących się u podnóża muru.
Kaponiera (lub kojec) – w systemie bastionowym niska zakryta budowla ze strzelnicami, przeznaczona do prowadzenia bocznego ostrzału fosy.
Kawaliera – element obronny stosowany w systemie bastionowym. Mała wieżyczka ze strzelnicami, umieszczana w narożniku bastionu lub na odcinku kurtyny między bastionami.
Kazamata – w fortyfikacjach nowożytnych każde przykryte stropem lub sklepieniem pomieszczenie znajdujące się poniżej poziomu terenu.
Kleszcze – element obronny w fortyfikacjach średniowiecznych i bastionowych utworzony z dwóch ramion połączonych pod kątem wklęsłym, patrząc od strony przedpola, podstawa krzyżowego (kleszczowego) systemu obrony, w którym dzięki takiemu ułożeniu dwóch fragmentów kurtyny pewne odcinki przedpola znajdują się pod podwójnie wzmocnionym ostrzałem.
Krenelaż (inaczej blanki) – charakterystyczne dla zamków średniowiecznych, ale używane w różnych epokach urządzenie obronne będące rodzajem przedpiersia, składające się z naprzemiennie umieszczonych zębów i wrębów pełniących funkcję strzelnicy i osłony. Od XVI wieku w południowo‑wschodniej Polsce rolę krenelażu pełniła często ozdobna attyka.
Kurtyna – długi i prosty odcinek wału, muru obronnego lub palisady pomiędzy dwoma wieżami, bastionami lub innymi elementami obronnymi.
Luneta (lub półksiężyc) – w systemie bastionowym rodzaj bastionu oddzielonego od głównego dzieła obronnego, najczęściej osłona wysuniętego w stronę atakujących narożnika bastionu. Później nazywano tak wysunięty fort o wydłużonym kształcie.
Machikuły – urządzenie obronne, rodzaj przedpiersia wysuniętego przed lico muru z otworami w podłodze, umożliwiające pilnowanie podnóża zamku. Rodzaj murowanych hurdycji.
Nadszaniec (lub kawaler, kawalier) – ziemna lub murowana budowla odkryta albo zamknięta, najczęściej działobitnia.
Parkan – ściana drewniana o specjalnej konstrukcji, w której belki ułożone są poziomo, zwykle ze strzelnicami.
Piatta forma – rodzaj bastionu stosowany w umocnieniach bastionowych typu starowłoskiego w drugiej połowie XVI wieku, charakteryzujący się niewielkimi wymiarami, spłaszczonym czołem, krótkimi barkami; umieszczany na dłuższych odcinkach kurtyny między dwoma bastionami.
Podwale – w fortyfikacjach nowożytnych teren między głównym stanowiskiem obronnym a fosą, umocniony przedpiersiem.
Pole martwe – część przedpola, która nie jest pokryta ostrzałem obrońców. W systemie bastejowym pola martwe tworzyły się u podnóża przedniej części okrągłej bastei.
Poterna – podziemne chodniki, łączące elementy obronne twierdzy. Umożliwiały skryte i bezpieczne przemieszczanie się obrońców między bastionami oraz między linią obrony a wnętrzem dzieła obronnego.
Półbastion – element fortyfikacji nowożytnej w–kształcie połowy bastionu: jednego boku czoła, jednego barku i–kurtyny z–drugiej strony. Półbastion stosowany był w–rozbudowanych twierdzach bastionowych jako element obrony skrzydłowej przedpola.
Prochownia – pomieszczenie lub specjalny budynek przeznaczony do przechowywania prochu i pocisków do broni palnej.
Przedpiersie – ogólna nazwa drewnianej, murowanej lub ziemnej osłony załogi dzieła obronnego przed bezpośrednim ostrzałem atakujących. Budowane z reguły na szczycie murów lub wałów obronnych i wyposażone w strzelnice.
Przedpole – przestrzeń na zewnątrz twierdzy lub innego dzieła obronnego, pozostająca w zasięgu czynnej obrony załogi.
Rawelin – element obronny w kształcie trójkąta lub półksiężyca, budowany w fosie przed kurtyną murów, otwarty od strony murów.
Redan – dzieło obronne na planie trójkąta, które pojawiło się w pierwszej połowie XVII wieku w fortyfikacjach bastionowych, a które wzmacniało obronę długich, prostych odcinków kurtyny, nazywane też dwuramiennikiem lub dwuczolnikiem. Najczęściej w postaci wałów ziemnych osłoniętych fosą.
Reduta – w p;fortyfikacjach nowożytnych rodzaj niedużego, samodzielnego lub wewnętrznego, często prowizorycznego dzieła obronnego, osłaniającego główne stanowisko obronne przed nagłym atakiem. Najczęściej w p;kształcie czworoboku lub trapezu i p;wyposażone w działobitnie.
Schron bojowy (ostróg, bunkier, blokhaus) – niewielkie dzieło obronne posiadające stanowiska strzeleckie.
Stanica – w znaczeniu fortyfikacyjnym mała strażnica zlokalizowana w dużej odległości od centrum, z reguły na pograniczu. Termin często używany w XVII–XX wieku w odniesieniu do posterunków wojskowych i dworów obronnych w południowo‑wschodniej Polsce.
Stołp (lub słup) – rodzaj wieży budowany w fortyfikacjach średniowiecznych. Najpotężniejsza w zespole zamkowym wieża, często pełniąca rolę strażnicy, ostatniego miejsca obrony i więzienia. Budowana wewnątrz obwodu murów lub włączana w linię obrony. W zamkach budowanych w Rzeczypospolitej często mylona z donjonem.
Strażnica – samodzielne dzieło obronne, którego główną funkcją jest pełnienie straży. Najczęściej były to wieże obserwacyjne lub inne punkty kontrolne. Często wyposażano je w urządzenia obronne i uzbrojoną załogę. Nazwą tą określano także samodzielne dzieła obronne w rodzaju małej twierdzy lub fortalicji strzegącej granic państwa.
Śródszaniec – wewnętrzna linia obrony w twierdzy lub innym samodzielnym dziele obronnym, zwykle w kształcie fortu lub pojedynczego budynku ze strzelnicami. Ostatnie stanowisko obrony twierdzy.
Twierdza bastejowa – samodzielne dzieło obronne umocnione według zasad obronnego systemu bastejowego, popularna od drugiej połowy XV wieku do pierwszej połowy XVI wieku.
Twierdza bastionowa – samodzielne dzieło obronne zbudowane według zasad obronnego systemu bastionowego, na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej budowane od pierwszej połowy XVI wieku do drugiej połowy XVIII wieku.
Wał – podstawowa forma przeszkody lub stanowiska obronnego dzięki wzniesieniu ponad przedpole. Budowany był z reguły z ziemi wzmocnionej drewnem. Szczytem wału biegła zazwyczaj droga wałowa.
Wał nieodziany – wał ziemny wznoszony w systemie bastionowym od pierwszej połowy XVII wieku według założeń szkoły staroholenderskiej. Zamiast murowanej skarpy osypywaniu ziemi zapobiegały tzw. odsadzaki lub wzmocnienie, czyli odzianie nasypu wału darnią lub faszyną – splecionymi pękami wikliny lub innych drobnych gałęzi.
Wał odziany – wał ziemny wzmocniony murowaną skarpą, często również murowanym przedpiersiem. Stosowany we Włoszech od połowy XVI wieku w bastionowych systemach szkoły nowowłoskiej oraz nowoholenderskiej.
Warownia – każde umocnione miejsce, służące przede wszystkim celom militarnym.
Wieża – wznoszona od XI wieku wysoka budowla, najczęściej na planie kolistym lub wielobocznym. Mogła pełnić wiele funkcji, broniona była z reguły z górnego tarasu. W zamkach obronnych mogła stać samodzielnie wewnątrz obwodu murów, w linii murów lub być lekko wysunięta. Specyficznymi formami wieży był donjon i stołp.
Wieża mieszkalna – wolnostojąca lub zbudowana w zespole budynków obronna wieża, mająca też funkcję mieszkalną, często o reprezentacyjnym charakterze. Jeśli stanowiła główny budynek zamku, była nazywana donjonem. Z wolnostojącej wieży mieszkalnej wyodrębnił się jeden z typów dworów obronnych.
Zatoka – linia muru, wału lub palisady wygięta lub załamana do wewnątrz.