6.
ŁUCK
ZAMEK KSIĘCIA LUBARTA

(MAPA 6.)

Miejsce

Łuck położony jest na Wołyniu, w północno­‑zachodniej Ukrainie, około 150 kilometrów na wschód od Zamościa i około 160 kilometrów na północny wschód od Lwowa. Miasto jest stolicą obwodu wołyńskiego Ukrainy.

Usytuowanie

Zamek wzniesiony został na wysokim półwyspie w zakolu rzeki Styr, prawego dopływu Prypeci. Dla zwiększenia obronności miejsca u nasady półwyspu przekopano kanał, który w razie zagrożenia wypełniano wodą, zamieniając półwysep w wyspę. Zamek z miastem połączono mostem, początkowo zwodzonym, następnie, po wybudowaniu zamku dolnego – stałym.

Czas budowy

Częściowo murowany zamek obronny zaczął wznosić po 1320 roku Giedymin, po opanowaniu przez Litwę księstwa halicko­‑włodzimierskiego. Budowę murowanego zamku kontynuował po jego śmierci syn, książę Lubart, który otrzymał w spadku po ojcu księstwo włodzimierskie i uczynił z Łucka swoją główną siedzibę. W końcu XIV wieku wybudowano zamek dolny, z którego do dzisiaj zachowały się tylko skromne pozostałości.

Funkcja

Obronna rezydencja władców księstwa, później rezydencja wielkich książąt litewskich, następnie siedziba urzędów i sądów królewskich. Wewnątrz murów znajdował się również pałac biskupów (władyków) prawosławnych, a od drugiej połowy XVI wieku – greckokatolickich.

Dzieje zamku

W X wieku Łuck należał do państwa kijowskiego, następnie do powstałego z jego rozpadu księstwa włodzimiersko­‑halickiego. W 1320 roku gród znalazł się pod władzą litewską. W drugiej połowie XIV wieku walkę o podporządkowanie sobie księstwa podjął Kazimierz Wielki. Rządzący Łuckiem Lubart obronił się jednak przed wojskiem Kazimierza Wielkiego. Później uznał zwierzchność Kazimierza Wielkiego i rządził miastem jako lennik polskiego króla. Wołyń i Podole stały się krainami spornymi pomiędzy Królestwem Polskim, Królestwem Węgierskim i Wielkim Księstwem Litewskim. O władzę walczyli też między sobą liczni potomkowie Giedymina: Władysław Jagiełło, brat Jagiełły – Świdrygiełło, Witold i jego brat Zygmunt Kiejstutowicz. W walce o władzę sprzymierzali się często z Zakonem Krzyżackim, władcami ruskich księstw, Tatarami, a nawet mołdawskim hospodarem.

W XIV wieku zamek wytrzymał kilka oblężeń. Książę Lubart skutecznie bronił się w nim między innymi przed wojskami króla Kazimierza Wielkiego. W 1431 roku oparł się wojskom Władysława Jagiełły, tłumiącym bunt królewskiego brata Świdrygiełły.

Pod koniec XIV wieku Łuck wraz z całym Wołyniem przypadł Litwie, a w 1569 roku wszedł w skład Królestwa Polskiego. Przejął od Włodzimierza status stolicy Wołynia. Łucki zamek stał się ulubioną siedzibą wielkiego księcia Witolda, a po jego śmierci w 1430 roku – księcia Świdrygiełły. Po wejściu Wołynia w skład Królestwa Polskiego miastem i zamkiem zarządzał mianowany przez króla starosta.

Mury zamkowe mają kształt nieregularnego okręgu lub raczej zaokrąglonego trójkąta, o średnicy około 90–100 metrów. Wzmacniają je trzy wieże o prostokątnym przekroju: zachodnia, nazywana Wjazdową lub Lubarta, południowo­‑wschodnia, zwana Styrową lub Świdrygiełły, oraz północna, określana Władyczą, czyli Biskupią. Najwyższa jest wieża Lubarta, która ma 27 metrów wysokości. Ostateczny kształt (w tym charakterystyczne, zdobiące wieże Lubarta i Świdrygiełły attyki, odbudowane w XX wieku ) to efekt wzmacniania obronności zamku przez ostatnich Jagiellonów w drugiej połowie XVI wieku.

Zamek już w XIV wieku okazał się zbyt mały na książęcą siedzibę. Na południowy wschód od wysokiego zamku zbudowano o wiele większy zamek dolny, nazywany też okólnym. Na jego terenie znajdowały się zabudowania gospodarcze i mieszkania zamkowej służby oraz kilkadziesiąt horodni, czyli umocnionych drewnianych budowli, w których okoliczna szlachta i zamożniejsi mieszczanie składali w czasie zagrożenia swój ruchomy majątek. W XVI wieku zamek dolny chroniło osiem baszt, w których cztery były murowane, a cztery drewniane. Do dzisiaj zachowała się z nich tylko jedna – wieża Czartoryskiego, upamiętniająca ród, który zobowiązany był dbać o jej utrzymanie.

Zjazd władców w Łucku – 1429 rok

Po burzliwych wiekach XIV i XV Łuck nie odegrał już większej historycznej roli. Do rozbiorów Polski pozostał ważnym centrum administracyjnym, stolicą województwa oraz siedzibą greckokatolickiego i łacińskiego biskupstwa. W carskiej Rosji spadł do roli miasta powiatowego. Po 1918 roku, w II Rzeczypospolitej, ponownie został stolicą województwa. Podobną rolę pełni w niepodległej Ukrainie.

Najważniejszym wydarzeniem, które zapisało się na stałe w dziejach Europy, był niewątpliwie zjazd władców w 1429 roku. Trwał on od początku stycznia przez ponad trzy miesiące. Do siedziby wielkiego księcia litewskiego Witolda przyjechali najważniejsi władcy Europy: król Niemiec i Węgier, późniejszy cesarz Zygmunt Luksemburski, król Polski Władysław Jagiełło, Eryk Pomorski, władca Danii, Szwecji i Norwegii, wielki mistrz zakonu krzyżackiego i mistrz zakonu kawalerów mieczowych, wielki książę moskiewski Wasyl, liczni książęta ruscy, pomorscy i mazowieccy, a także tatarscy chanowie i mołdawski hospodar. Wśród najważniejszych gości obecni byli też: przedstawiciel cesarza Bizancjum Jana Paleologa, legat papieski, metropolita kijowski Focjusz i polski prymas Wojciech Jastrzębiec. W sumie w kilkutysięcznym mieście miało wtedy gościć 15 000 osób. Celem spotkania miało być rozwiązanie problemu rosnącego zagrożenia ze strony państwa osmańskiego. Przy okazji załatwiano jednak inne polityczne interesy. Zygmunt Luksemburski w celu rozbicia unii polsko­‑litewskiej zaproponował Witoldowi królewską koronę. Władysława Jagiełłę namawiano także do udziału w antyhusyckiej krucjacie, która miała przywrócić Zygmuntowi Luksemburskiemu tron czeski. Żaden z tych planów nie został zrealizowany. Zjazd nie zapobiegł też upadkowi Cesarstwa Bizantyńskiego dwadzieścia kilka lat później, ale podkreślił rosnące znaczenie państwa polsko­‑litewskiego dla całej chrześcijańskiej Europy.

Rosyjska ofensywa generała Aleksieja Brusiłowa – czerwiec 1916 roku

Łuck ponownie znalazł się w centrum wydarzeń podczas I wojny światowej. W trzecim roku Wielkiej Wojny, 6 czerwca 1916 roku, z Wołynia ruszyła wielka rosyjska ofensywa, która miała na celu odciążyć francuskie i angielskie wojska walczące na froncie zachodnim z Niemcami i zmusić Austro­‑Węgry do wycofania się z wojny. Po zaciekłych bojach Łuck został przez Rosjan zdobyty, a front przełamany. Armia rosyjska dotarła aż do Karpat, jednak głównych celów operacji nie udało się osiągnąć. Obie strony poniosły olbrzymie straty. Niedaleko od Łucka, pod Kostiuchnówką, dzielnie walczyły po stronie niemiecko­‑austro­‑węgierskiej Legiony Polskie. W pobliżu miasta toczyły się też zaciekłe walki polsko­‑sowieckie w 1920 roku oraz wielka bitwa pancerna między Armią Czerwoną a wojskami hitlerowskich Niemiec w czerwcu 1941 roku. W bojach tych Łuck i jego zamek nie odegrały większej roli.

Stan obecny

Do czasów współczesnych przetrwały niemal w całości mury i baszty zamku wysokiego. Na szczęście nie zrealizowano planowanej w połowie XIX wieku rozbiórki twierdzy na cegłę. Nie zachowała się rezydencja książęca i pałac biskupi, na miejscu którego wzniesiono w XIX wieku nowy gmach przeznaczony na zebrania szlachty i sąd.

Zamek został odnowiony w XX wieku i przeznaczony na cele kulturalne. Obecnie funkcjonuje w nim kilka takich instytucji, w tym jedyne na Ukrainie muzeum dzwonów, muzeum książki oraz techniki przeszłości, a także galerie sztuki oraz malarstwa ukraińskiego i europejskiego XVII–XX wieku. Na wieży Lubarta urządzono punkt widokowy. Jej wizerunek uwieczniony został na banknocie o wartości 200 hrywien.

Strona internetowa miasta i muzeum (w językach: polskim, ukraińskim, angielskim i rosyjskim): https://www.visitlutsk.com/pl/lucki-zamek/