5.
KRZEMIENIEC
ZAMEK NA GÓRZE BONY

(MAPA 5.)

Miejsce

Krzemieniec położony jest na Wołyniu, w zachodniej Ukrainie, 60 kilometrów na północ od Tarnopola i 500 kilometrów na wschód od Krakowa, w dolinie płynącej z południa na północ rzeki Ikwy, będącej prawym dopływem Styru. Miasto jest stolicą rejonu w obwodzie tarnopolskim Ukrainy.

Usytuowanie

Zamek został zbudowany na najwyższym wzniesieniu (397 metrów n.p.m.) jednego z trzech pasm wzgórz, ciągnących się ze wschodu na zachód przez Wołyń. To pasmo nazwane jest Górami Krzemienieckimi. W okolicach Krzemieńca pagórki są najwyższe i najbardziej strome, dlatego okolice nazywano kiedyś Szwajcarią wołyńską. W 2011 roku na ich obszarze utworzony został park narodowy.

Strome zbocza Góry Bony położone są na wschód od centrum miasta, od którego oddziela je też dolina rzeki Ikwy. Kształt zamku jest dopasowany do szczytu góry. Mury stanowią wydłużony czworobok o zaokrąglonych rogach szerokości około 65 metrów, a długości 135 metrów. Wjazd usytuowany został w południowo­‑wschodnim narożniku murów.

Czas budowy

Należący do książąt ruskich drewniany zamek istniał w tym miejscu na pewno już na początku XIII wieku. Dzięki obronnemu położeniu w 1240 roku oparł się, jako jeden z zaledwie trzech w całej Rusi, wojskom mongolskim Batu­‑chana. Dokładna data budowy murowanego zamku nie jest znana. Najprawdopodobniej wzniósł go, w stylu gotyckim, litewski książę Lubart w drugiej połowie XIV wieku. Budulcem był miejscowy kamień. W pierwszej połowie XVI wieku twierdza została rozbudowana w stylu renesansowym przez Janusza, biskupa wileńskiego, nieślubnego syna króla Zygmunta Starego, a później przez Królową Bonę, która otrzymała starostwo krzemienieckie w 1536 roku. Wykonano wtedy cysternę na wodę deszczową, a wieże przystosowano do użycia armat. W połowie XVI wieku zamek posiadał trzy baszty, dziewięć spiżarni i dwadzieścia osiem horodni, drewnianych budynków, w których okoliczna szlachta i bogaci mieszczanie składali swój majątek w czasie zagrożenia. Był wtedy doskonale wyposażony i według zachowanego spisu posiadał: dwadzieścia dziewięć dział dobrych, dziesięć hakownic i trzydzieści trzy rusznice z odpowiednim zapasem prochu i kul. A na zaopatrzenie w żywność pracowały dwa folwarki i siedem młynów.

Funkcja

Zamek pełnił funkcję obronną, osłaniając Wołyń od zagrożenia z południa i południowego wschodu. Od połowy XIV wieku do trzeciego rozbioru Polski był siedzibą starostwa, zarządzany w imieniu władców Rzeczypospolitej przez starostów.

Dzieje zamku

Gród w tym miejscu istniał już w 1226 roku, kiedy to ruski książę Mścisław pokonał siły króla Węgier Andrzeja. W 1240 roku zamek obronił się przed Tatarami, został jednak uszkodzony. Gdy później tatarscy chanowie po podbiciu Rusi nakazali podległym książętom zniszczenie twierdz, został zniszczony. Odbudowany po zrzuceniu tatarskiego panowania służył także za więzienie. Na początku XV wieku wielki książę litewski Witold więził w Krzemieńcu swojego stryjecznego brata Świdrygiełłę. Dowódcą pilnującej go załogi był niemiecki rycerz, zbieg z zakonu krzyżackiego. Książę Świdrygiełło nie był jednak zbyt dobrze strzeżony, ponieważ udawało mu się potajemnie wysyłać z zamku listy. Wiosną 1418 roku, przy pomocy swoich stronników, ruskich książąt Nosa i Ostrogskiego, po wycięciu całej pilnującej go załogi, zbiegł z więzienia.

Kres znaczenia Krzemieńca nastąpił w czasie powstania Bohdana Chmielnickiego. Po sześciotygodniowym oblężeniu został zdobyty przez wojska kozackie pod dowództwem Maksyma Krzywonosa. Zamek został złupiony, doszczętnie zniszczony i porzucony. Nigdy już go nie odbudowano.

Liceum Krzemienieckie

Chociaż twierdza straciła w drugiej połowie XVII wieku znaczenie militarne i nie została odbudowana, miasto położone u stóp Góry Bony pozostało siedzibą starostwa i ważnym lokalnym ośrodkiem handlowym, także po rozbiorach Polski. W 1805 roku w zabudowaniach zlikwidowanego klasztoru Jezuitów Tadeusz Czacki założył szkołę średnią, która dzięki wysokiemu poziomowi nauczania szybko zdobyła popularność i sławę wykraczającą poza granice zaboru rosyjskiego. Nazywano ją wołyńskimi Atenami. Wykładowcami zostali wybitni naukowcy z Wilna i Krakowa, między innymi historyk Joachim Lelewel. Liceum krzemienieckie zostało zamknięte przez carskie władze w ramach represji po powstaniu listopadowym w 1831 roku, a część kadry i pracowni zasiliła nowy cesarski uniwersytet w Kijowie. W jego miejsce w Krzemieńcu otworzono prawosławne seminarium. Szkoła działała zaledwie ćwierć wieku, miała jednak duże znacznie dla wykształcenia i wychowania patriotycznego wielu wybitnych Polaków. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, w 1920 roku Liceum Krzemienieckie wznowiło działalność i kształciło uczniów do wybuchu II wojny światowej.

Krzemieniec Juliusza Słowackiego

Jednym z nauczycieli sprowadzonych w 1806 roku przez Tadeusza Czackiego był Euzebiusz Słowacki, przyszły ojciec narodowego wieszcza. W Krzemieńcu wybudował dom i ożenił się z miejscową szlachcianką i tu w 1809 roku urodził się Juliusz. Chociaż rodzina przeniosła się wkrótce do Wilna, dla poety to Krzemieniec pozostał krainą dzieciństwa, do której wracał, także w swojej twórczości. W 2002 roku w dawnym dworku rodziny Słowackich otworzono muzeum Juliusza Słowackiego.

Stan obecny

Zachowały się częściowo mury obwodowe zamku, mające pierwotnie 8–10 metrów wysokości i 2–3 metrów grubości, oraz (częściowo) gotycka, dwukondygnacyjna wieża bramna i również dwukondygnacyjny budynek mieszkalny w północno­‑zachodniej części murów. Planowana jest rekonstrukcja twierdzy.

Zamek nie posiada własnej strony internetowej.

Strona internetowa krzemienieckiego muzeum Juliusza Słowackiego (w językach: polskim, ukraińskim i rosyjskim): http://mjsk.te.ua/