SUPLEMENT

SUPLEMENT

Białokrynica – miejscowość w obwodzie tarnopolskim, 8 kilometrów na północ od Krzemieńca. W drugiej połowie XVI wieku Zbarascy wybudowali nad rzeką Ikwą renesansowy zamek. Jedynymi godnymi wzmianki wydarzeniami, które miały w nim miejsce, były: wizyta królewicza Władysława Wazy w 1617 roku oraz krótki pobyt ukraińskiego hetmana Iwana Mazepy na początku XVIII wieku. W 1806 roku zamek spłonął i przez kilkadziesiąt lat pozostawał w stanie ruiny. W drugiej połowie XIX wieku nowy właściciel posiadłości na miejscu zamku wybudował nowy pałac w stylu neogotyku angielskiego. Gdy zbankrutował po powstaniu styczniowym, pałac i majątek przejął rosyjski hrabia Aleksander Woronin. Przekazał go w testamencie państwu pod warunkiem założenia w pałacu szkoły rolniczej. Od tamtej pory w budynku cały czas funkcjonuje szkoła. Obecnie – technikum leśne.

***

Brzeżany – Ukraina, obwód tarnopolski. Miasto nad Złotą Lipą, założone na początku XVI wieku przez hetmana i wojewodę ruskiego Mikołaja Sieniawskiego. Ruiny XVI‑wiecznego, renesansowego, pięciobocznego zamku Sieniawskich. W XIX wieku zamieniony na wojskowe magazyny. Zachowały się ruiny zamku i kaplicy zamkowej, w której znajdowało się niegdyś mauzoleum rodu Sieniawskich.

***

Czerwonogród – miejscowość leżąca około 100 kilometrów na zachód od Kamieńca Podolskiego i 110 kilometrów na południe od Tarnopola, na Ukrainie. Zamek zbudowany na stromym i malowniczym wzgórzu górującym nad doliną rzeki Dżuryn niedaleko jej ujścia do Dniestru.

Wzniesiony najprawdopodobniej na przełomie XVI i XVII wieku, miał cztery skrzydła z dziedzińcem w środku i czterema potężnymi okrągłymi narożnymi basztami. Otoczony był murem obronnym. Jak wiele podolskich zamków, został zniszczony podczas powstania Bohdana Chmielnickiego. W latach 1672–1699 należał do Turcji. Został mocno przebudowany w XIX i na początku XX wieku w stylu neogotyckim. W 1778 roku kupił go od rządu austriackiego Karol Poniński, syn osławionego zwolennika rozbiorów Polski, marszałka sejmu rozbiorowego Adama Ponińskiego, i rozebrał większą część zamku (pozostawił jedno skrzydło i dwie baszty), zamieniając obronny zamek w pałacową rezydencję. W miejsce murów obronnych powstał piękny park krajobrazowy. Kalikst, syn Karola, ponownie przebudował siedzibę, tym razem w stylu neogotyckim, dodając między przebudowanymi basztami imponujący portyk w stylu toskańskim. Pałac został poważnie uszkodzony w czasie I wojny światowej i ponownie odbudowany. Na początku 1945 roku zamek oraz pobliski kościół stały się punktem schronienia i obrony dla Polaków z Czerwonogrodu i okolic. W lutym tego samego roku miejscowość została zaatakowana i zniszczona przez oddziały Ukraińskiej Powstańczej Armii. Zginęło kilkudziesięciu Polaków, ponad tysiącu udało się uciec do okolicznych większych miast. Zamek i kościół zostały zniszczone. Do dzisiaj zachowały się ruiny zamku i obu baszt.

***

Czortków – miejscowość nad Seretem w obwodzie iwanofrankowskim, 100 kilometrów na wschód od Iwano­‑Frankowska. Znajdują się tam ruiny XVII‑wiecznego zamku Potockich, który był wybudowany na planie nieregularnym z murami wzmocnionymi trzema basztami. W XVIII wieku został przebudowany na rezydencję, rozebrano wtedy jedną basztę. W XIX wieku pełnił między innymi funkcje gospodarcze, znajdował się w nim skład tytoniu. W czasach zaboru austriackiego mieścił się tu również areszt i przytułek dla dzieci. W czasach II Rzeczypospolitej urządzono w nim schronisko PTTK. Obecnie budynek nie jest używany. Poza mocno przebudowanym zamkiem i dwiema basztami zachowały się resztki wałów i murów obronnych.

***

Dryświaty – miasteczko na Białorusi w pobliżu granic z Litwą i Łotwą, niedaleko Bracławia. Na wyspie na jeziorze obok miasta zachowały się ruiny zamku z XV wieku, zbudowanego na miejscu starego grodu. Zamek, spalony w XVII wieku, nie został odbudowany. Miasto i ruiny należały kiedyś do Kleofasa Ogińskiego, który sprzedał majątek, a uzyskane pieniądze przekazał na potrzeby powstania kościuszkowskiego.

***

Dubno – Ukraina, Wołyń, obwód rówieński. Ruiny XVII‑wiecznej twierdzy bastionowej książąt Ostrogskich, wybudowanej przez Janusza Ostrogskiego i zmodernizowanej w XVIII wieku. Wewnątrz umocnień bastionowych znajduje się także barokowy pałac Lubomirskich. Pod koniec XIX wieku zamieniony na rosyjskie koszary. Dobrze zachowane umocnienia bastionowe.

***

Halicz – Ukraina. Zamek wyżynny, położony na wzgórzu nazywanym Górą Zamkową nad Dniestrem, około 25 kilometrów na północ od Stanisławowa (obecnie Iwano­‑Frankowsk), od którego nazwę wzięło księstwo halicko­‑włodzimierskie i austro­‑węgierska prowincja nazywana Królestwem Galicji i Lodomerii (słowo Galicja pochodzi właśnie od Halicza). Miasto już w XI wieku było jednym z głównych miast Rusi Kijowskiej. W XII wieku stało się stolicą niezależnego księstwa halickiego. Drewniany zamek został rozebrany na rozkaz Batu Chana po najeździe mongolskim w 1241 roku. W połowie XIV wieku księstwo zajął król Kazimierz Wielki i z jego polecenia rozpoczęto budowę nowego zamku. W Królestwie Polskim Kazimierz Wielki wznosił zamki murowane, w Haliczu rozpoczął budowę drewnianego. Murowany zbudowano dopiero w latach trzydziestych XVII wieku. Miał kształt nieregularnego czworoboku, posiadał trzy bramy i pięć baszt. W jednej z nich przechowywano księgi ziemskie i inne dokumenty powiatu halickiego. W końcu XVIII wieku władze miasta rozebrały większość ruin zamku. Do dzisiaj zachowała się jedna czterokondygnacyjna baszta, zbudowana na planie kwadratu, oraz fragmenty murów obronnych.

***

Holszany – miejscowość na Białorusi, w rejonie Oszmiańskim obwodu Grodzieńskiego – ruiny dużego, trzypiętrowego zamku wybudowanego przez podkanclerzego Pawła Sapiehę na początku XVII wieku w stylu manieryzmu holenderskiego. Zamek powstał na planie czworoboku o bokach długości 88 metrów na 95 metrów, z potężnymi sześciobocznymi wieżami w narożnikach. Dwa skrzydła zostały zniszczone przez Rosjan już w połowie XVII wieku. Pod koniec XIX wieku zostały rozebrane, a budulec wykorzystano do postawienia karczmy. Do dzisiaj zachowały się resztki dwóch pozostałych skrzydeł, dwóch wież i zamkowej kaplicy, a także ślady otaczających zamek wałów i fos. W ostatnich latach rozpoczęto powolną odbudowę zabytku.

***

Klewań – miejscowość w obwodzie rówieńskim Ukrainy, około 20 kilometrów na północny zachód od Równego. Klewań był jedną z najstarszych siedzib rodu Radziwiłłów. Pierwszy, drewniany, zamek zbudowano w drugiej połowie XV wieku. Wzniesiono go na wzgórzu nad rzeką Stubła na zachód od centrum miejscowości. W 1565 roku ukończono budowę zamku murowanego. Zaprojektowany został on na planie zbliżonym do okręgu, dostosowanego do kształtu wzgórza. Posiadał dwie główne baszty ogniowe. Na początku XVII wieku główną funkcję obronną pełniła baszta zachodnia, w bastei wschodniej znajdowała się prochownia i arsenał. Oprócz muru otaczała go głęboka fosa, nad którą zbudowano most zwodzony. W 1632 roku zamek został przekazany zakonowi jezuitów. Po kasacie zakonu w końcu XVIII wieku urządzono w budynku pojezuickim gimnazjum, które zostało zamknięte po powstaniu listopadowym. Później znajdowało się w nim seminarium prawosławne i biura dóbr carskich. Zniszczony podczas I wojny światowej, został odbudowany. W II Rzeczypospolitej mieściły się w nim szkoła i zakład poprawczy. Obecnie jest trwałą ruiną.

***

Krewo – miasteczko na Białorusi, w rejonie smorgońskim obwodu grodzieńskiego. Niegdyś stolica księstwa, później siedziba starostwa. W końcu XIV wieku litewski książę Olgierd wybudował nad rzeczką Krewianką gotycki zamek typu nizinnego. Był to jeden z pierwszych murowanych zamków w państwie litewskim. W 1382 roku zmarł w nim książę Kiejstut, uwięziony przez Władysława Jagiełłę. Miejsce zawarcia pierwszej polsko­‑litewskiej unii w 1385 roku. Wielokrotnie niszczony po rozbiorach stracił zupełnie znaczenie. Zachowały się resztki murów obronnych i fragmenty dwóch wież na planie kwadratu. Północna, większa, nazywana jest Wieżą Kiejstuta.

***

Miedniki Królewskie – Litwa, rejon wileński. Drewniany zamek powstał w tym miejscu w pierwszej połowie XIV wieku. Tradycja wiąże go z historycznym władcą Litwy, Mendogiem. W pierwszej połowie XV wieku Witold wybudował duży gotycki zamek murowany na planie prostokąta o wymiarach 128 metrów na 148 metrów. Zachowała się pięciokondygnacyjna wieża o wysokości 30 metrów. Był ulubioną siedzibą Kazimierza Jagiellończyka. Na początku XVI wieku był już w ruinie. Zniszczony przez Moskwę w 1514 roku, nie został odbudowany. W 1944 roku Sowieci przetrzymywali w nim rozbrojonych po zdobyciu Wilna żołnierzy Armii Krajowej. Na początku XXI wieku został zrekonstruowany. Od 2004 roku znajduje się w nim oddział trockiego muzeum historycznego.

***

Nowogródek – miasto na Białorusi, około 150 kilometrów na wschód od Grodna i tyle samo na zachód od Mińska. W miejscowości znajdują się ruiny książęcego gotyckiego zamku wyżynnego, wybudowanego przez księcia Witolda na początku XV wieku na miejscu wcześniejszego zamku i grodu z XII wieku. Budowla miała nieregularny kształt, mury wzmocnione były czterema wieżami narożnymi i usytuowaną na północy wieżą bramną. Główna wieża, zbudowana na planie kwadratu, była pięciokondygnacyjna i miała około 25 metrów wysokości. Zamek wzniesiony został z cegły na fundamentach z głazów narzutowych. Na dziedzińcu wznosiła się zamkowa cerkiew i przylegający do murów budynek mieszkalny. Na przełomie XV i XVI wieku wybudowano dwie kolejne wieże, w sumie zamek miał ich siedem. Wzgórze otoczone też było wałem ziemnym i fosą, mimo to obiekt ten nie miał dużych walorów obronnych. Wielokrotnie niszczony przez Tatarów, Rosjan i Szwedów. W połowie XVIII wieku spłonął i został opuszczony. Obecnie zachowały się resztki trzech wież i mały fragment wschodniej pierzei murów. Drewniany zamek w Nowogródku był w XIII wieku siedzibą litewskiego władcy Mendoga, jedynego króla Litwy, koronowanego w 1253 roku.

***

Ołyka – miasto na Wołyniu na Ukrainie, leżące około 50 kilometrów na wschód od Łucka. Przez ponad 400 lat siedziba rodu Radziwiłłów, linii na Ołyce i w Klecku. W połowie XVI wieku Mikołaj Czarny wybudował późnorenesansowy zamek, przebudowany następnie w połowie XVII wieku, w stylu palazzo in fortezza. Pałac otoczony został umocnieniami bastionowymi szkoły nowowłoskiej. Stan obecny pochodzi z kolejnej przebudowy w połowie XVIII wieku w stylu późnobarokowym. Pałac pozostawał w rękach Radziwiłłów do września 1939 roku. Obecnie w pałacu znajduje się w szpital psychiatryczny.

***

Ostróg – miasto na Wołyniu na Ukrainie, około 50 kilometrów na południowy wschód od Równego. Od XVI wieku stolica olbrzymiego latyfundium, stworzonego przez księcia Konstantego Ostrogskiego. Zamek na wzgórzu obok miasta został wybudowany w połowie XIV wieku. Przebudowany został w połowie XVI wieku w stylu renesansowym. Stanowił część umocnień miasta. Został zniszczony w 1648 roku przez Kozaków Bohdana Chmielnickiego. Odbudowany popadł w ruinę w XVIII wieku. Obecnie w zachowanych fragmentach piwnic i oficyny zamkowej znajduje się muzeum. Zachowały się też dwie renesansowe baszty miejskie i XV‑wieczna cerkiew zamkowa, straszliwie zniszczona przebudową w XIX wieku.

***

Podhorce – Ukraina. Leżącą około 20 kilometrów od zamku w Olesku w ziemi lwowskiej rezydencję w Podhorcach zaprojektował w pierwszej połowie XVII wieku dla hetmana Stanisława Koniecpolskiego włoski architekt Andrea dell’Aqua w modnym od końca XVI wieku stylu palazzo in fortezza (co oznaczało pałac w fortecy). Najczęściej były to wolnostojące rezydencje możnowładców, otoczone – albo wznoszonymi równocześnie, albo później, w ramach unowocześniania starej siedziby – umocnieniami typu bastejowego albo bastionowego. Czasem stanowiący centralny punkt takiego założenia zachowywał cechy obronne. Zamek w Podhorcach, chociaż otoczony groźnie wyglądającymi bastionami, nie był twierdzą, ale rezydencją. Po rozbudowie przez Rzewuskich w latach 1720–1729 przetrwał do naszych czasów jako jeden z najpiękniejszych architektonicznie pałaców Rzeczypospolitej. Mimo zniszczeń i zaniedbania, zamieniony po II wojnie światowej w szpital dla obłąkanych, nadal robi olbrzymie wrażenie. Jest uważany za najpiękniejszy pałac Ukrainy.

***

Rakowiec – miejscowość na Ukrainie, około 50 kilometrów na południowy wschód od Iwano­‑Frankowska, niegdyś Stanisławowa w ziemi halickiej województwa ruskiego. Znajdziemy tam ruiny niewielkiego kamiennego zamku skarpowego, który był wzniesiony na stromym brzegu Dniestru w połowie XVIII wieku przez podczaszego halickiego Bieniewskiego. Obiekt spalony podczas konfederacji barskiej nie został odbudowany. Do dzisiaj zachowały się ruiny wysokiej na około 18 metrów sześciobocznej baszty i zarys murów obronnych.

***

Rekanciszki – Litwa, obecnie w granicach Wilna pozostałości zamku wyżynnego, którego początki sięgają XII wieku. Zbudowany na wzgórzu nad Wilejką. Do 1555 roku był własnością rodziny Holszańskich. Przebudowany w stylu renesansowym przez króla Zygmunta Augusta. Zniszczony przez Rosjan w 1655 roku nie został odbudowany. Po zamku pozostała Góra Zamkowa ze śladami fundamentów i mocno przebudowany dziedziniec podzamcza otoczonego murem.

***

Satanów – miejscowość w obwodzie chmielnickim na Ukrainie, około 70 kilometrów na południowy wschód od Tarnopola, nad Zbruczem. Drewniany zamek na wschodnim, stromym brzegu rzeki istniał już w XV wieku. Murowany wzniesiono w końcu XVI wieku. Postawiony był na planie nieregularnego pięciokąta z czterema pięciokątnymi i jedną czteroboczną wieżą, zajmował powierzchnię około 1,5 hektara. Do dzisiaj zachowały się dwie baszty, od strony rzeki znajduje się baszta wschodnia. Pod koniec XIX wieku na terenie zamku urządzono cukrownię i przepompownię wody dla zakładu. Od tej pory nad ruinami króluje wysoki ceglany komin. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę ruiny zamku pozostały po sowieckiej stronie rzeki. W 1924 roku miejscowe władze podjęły decyzję o rozbiórce, pomysłu jednak nie zrealizowano.

***

Sidorów – miejscowość na Podolu, w obwodzie tarnopolskim na Ukrainie, nad rzeką Zbrucz. Zamek na stromym wzgórzu otoczonym przez jary rzeczki Suchodół, dopływu Zbrucza, wzniósł w połowie XVII wieku wojewoda czernihowski i hetman Marcin Kalinowski. Zamek miał wymiary około 180 na 30 metrów. Podłużny kształt wymuszony został przez kształt wzgórza. Posiadał 8 baszt, a raczej bastei, z angułem w północno­‑zachodnim krańcu założenia obronnego. Zamek miał się stać rezydencją rodu, ale w 1672 roku podzielił los większości podolskich zamków, czyli został zdobyty i zajęty przez Turków. Porzucony przez właścicieli w połowie XIX wieku stał się imponującą ruiną. W dość dobrym stanie zachowały się pozostałości angułu i zabudowań mieszkalnych w północno­‑zachodniej części zamku.

***

Smolany – miejscowość w rejonie orszańskim obwodu witebskiego na Białorusi, około 90 kilometrów na południe od Witebska. Znajdują się tu pozostałości późnorenesansowego zamku nizinnego Sanguszków nad rzeczką Dziarnówką z pierwszej połowy XVII wieku. Trzykondygnacyjny budynek zbudowany został na planie prostokąta o wymiarach 100 metrów na 200 metrów, z czterema kwadratowymi basztami narożnymi i pięcioboczną wieżą bramną. Najprawdopodobniej otoczony był pierwotnie sztucznie spiętrzonymi wodami rzeki. Zamek nosił nazwę Biały Kowiel. Po raz pierwszy zniszczony został podczas wojny z Rosją w połowie XVII wieku. W 1708 roku pod Smolanami rosyjskie wojska Piotra I rozbiły oddziały szwedzkie i, wycofując się, wysadziły część zamku w powietrze. W połowie XIX wieku ruiny zostały sprzedane na cegłę i w większości rozebrane. Do dziś zachowały się tylko mające 20 metrów wysokości ruiny baszty oraz niewielkie resztki piwnic. W Smolanach pochowany został poeta i przyrodnik, współzałożyciel Towarzystwa Filomatów, Tomasz Zan.

***

Stare Sioło – miejscowość w rejonie lwowskim na Ukrainie, około 20 kilometrów na południowy wschód od Lwowa. Zachowały się tam imponujące ruiny nizinnego zamku, wybudowanego w połowie XVII wieku przez księcia Władysława Dominika Ostrogskiego nad rzeczką Dawidówka. Zbudowany z kamienia i cegły na planie pięciokąta zbliżonego do trójkąta równobocznego o boku długości około 160 metrów. Wzmocniony został sześcioma wieżami – pięcioma narożnymi i bramną. Od strony wschodniej chroniony był także dużym sztucznym stawem. Zachowały się pozostałości pięciu wież i mury obwodowe. Na początku XIX wieku ówcześni właściciele, Potoccy, założyli w zamku browar i gorzelnię.

***

Trembowla – Ukraina, obwód tarnopolski. Ruiny zamku królewskiego z XVII wieku, typu skarpowego. Zbudowany na stromej skarpie Gniezny, przy jej ujściu do Seretu, na miejscu wcześniejszych zamków Kazimierza Wielkiego i Władysława Jagiełły. Zbudowany na planie nieregularnego pięciokąta z potężną południową basztą. Wsławił się bohaterską obroną przed armią turecką we wrześniu 1675 roku. Bohaterką została żona dowódcy załogi twierdzy Anna Dorota Chrzanowska. W XIX wieku zamek popadł w ruinę, w której pozostaje do dzisiaj.

***

Wiśniowiec – miejscowość w obwodzie tarnopolskim na Ukrainie, 25 kilometrów na południe od Krzemieńca, nad rzeką Horyń. Od XV wieku siedziba książąt z rodu Koriatowiczów, którzy rozpoczęli budowę zamku w rozlewiskach Horynia. Od XVI wieku siedziba rodu Wiśniowieckich. W 1640 roku książę Jeremi Wiśniowiecki przebudował zamek na twierdzę w stylu bastionowym. Wczesnobarokowy zamek został otoczony czterema nieregularnymi bastionami. Książę ufundował również obronny klasztor Karmelitów, którego umocnienia weszły w skład systemu obronnego. Zamek został zajęty przez Turków w 1672 roku. W pierwszej połowie XVIII wieku na jego miejscu książę Michał Serwacy Wiśniowiecki wzniósł imponujący pałac. Rozbudowany w połowie XVIII wieku składał się z dwukondygnacyjnego gmachu głównego i dwóch bocznych, również dwupiętrowych oficyn. Budowla łączy cechy stylu późnobarokowego i klasycystycznego. Wejście główne zdobi trójkątny tympanon oparty na kolumnadzie w stylu klasycystycznym. Zamek otaczał duży park i ogród w stylu francuskim. Pałac został doszczętnie zniszczony w czasie wojny polsko­‑bolszewickiej 1920 roku. Obecnie jest z zewnątrz odrestaurowany, nie zachował się jednak wystrój wnętrz ani otaczający rezydencję park. Nie ma też śladu po umocnieniach bastionowych.

***

Zameczek – Litwa, obecnie w granicach Wilna – zamek z XIV wieku, wzniesiony na górze nad Suderwianką. W początkach XVIII wieku zabudowania należały do wileńskich jezuitów i były już w ruinie. Obecnie na zalesionej Górze Zamkowej widać ślady fundamentów i resztki piwnic.

***

Zbaraż – prywatny zamek nizinny, zbudowany w rozlewiskach rzeki Gniezny, około 30 kilometrów na północny wschód od Tarnopola, siedziba wywodzącego się od Korybuta magnackiego rodu Zbaraskich. Nowy, murowany zamek, na planie kwadratu o bokach długości 88 metrów, został wzniesiony w latach trzydziestych XVII wieku przez Krzysztofa Zbaraskiego w stylu palazzo in fortezza. Sam pałac nie jest zbyt imponujący, otoczony jest jednak potężnymi bastionami. Miejsce stało się sławne dzięki bohaterskiej obronie zamku przez księcia Jeremiego Wiśniowieckiego przed wielokrotnie liczniejszą armią kozacko­‑tatarską latem 1649 roku. Pod Zbarażem zginął sienkiewiczowski rycerz Longinus Podbipięta, jeden z bohaterów Ogniem i mieczem.

***

Złoczów – miasto w obwodzie lwowskim na Ukrainie, położone około 60 kilometrów na wschód od Lwowa. Siedziba rodu Sobieskich. Zamek w typie nizinnym, wzniesiony obok miasta, nad niewielką rzeczką na północ od wzgórz Woroniaków. Wybudowany w latach trzydziestych XVII wieku przez Jakuba Sobieskiego, ojca króla Jana III Sobieskiego. Zaprojektowany w stylu palazzo in fortezza. Rozpiętość fortów wynosi około 200 metrów. Umiejscowiona w północnej pierzei wałów brama wzmocniona została rawelinem. Od strony zachodniej, na dziedzińcu o wymiarach 110 metrów na 110 metrów, wznosi się wybudowany na planie prostokąta w stylu wczesnobarokowym pałac Sobieskich. Budynek jest trzykondygnacyjny, z najwyższym piętrem schowanym w wysokim dachu. Na dziedzińcu znajduje się też wzniesiony pod koniec XVII wieku dla królowej Marysieńki, rozbudowany w XVIII wieku Pawilon Chiński. Od 1876 do 1926 roku pałac pełnił funkcję więzienia. W czasie II wojny światowej mieściło się w nim więzienie NKWD i niemieckie gestapo. Być może dlatego w dobrym stanie zachowały się otaczające twierdzę wały. Obecnie w odrestaurowanym zamku mieści się oddział muzeum Narodowej Lwowskiej Galerii Sztuki.