1.
BAR
ULUBIONA TWIERDZA PISARZY I POETÓW

(MAPA 1.)

Miejsce

Na Podolu, około 80 kilometrów na północ od ukraińsko­‑mołdawskiej granicy wyznaczonej rzeką Dniestr, około 100 kilometrów na północny wschód od Kamieńca Podolskiego i 80 kilometrów na zachód od Winnicy, obecnie w obwodzie winnickim na Ukrainie.

Usytuowanie

Zamek nizinny, zbudowany w rozlewiskach i mokradłach rzeki Rów (Riw), prawego dopływu Bohu.

Czas budowy

Murowany zamek wybudowany w stylu renesansowym w latach 1537–1540 na miejscu wcześniejszych drewnianych umocnień, rozbudowany w pierwszej połowie XVII wieku. Wielokrotnie niszczony i odbudowywany.

Pierwsze umocnienia w tym miejscu wybudowano pod koniec XIV wieku przez rządzący wtedy na Podolu ród Koriatowiczów, który wywodził się od Koriata, syna władcy Litwy, Giedymina.

Funkcja

Początkowo była to prosta, drewniana fortalicja zbudowana w dogodnym do obrony miejscu, w rozlewiskach rzeki Rów, strzegąca traktów handlowych wiodących z Mołdawii i Krymu przez Tarnopol do Lwowa oraz przez Berdyczów lub Winnicę do Kijowa. Płynąca w tym miejscu z zachodu na wschód rzeka Rów przecinała drogi wiodące z południa na północ. Szlaki nie były zbyt uczęszczane, częściej od kupców poruszały się nimi uzbrojone oddziały Kozaków, Tatarów i innych szukających przygód i łupów awanturników. Miejscowość również nazywała się Rów.

Dzieje zamku

W XV wieku leżące na niespokojnej granicy z Mołdawią i Dzikimi Polami miasto narażone było na częste najazdy Tatarów. Wielokrotnie odpierało ataki, jednak w 1452 roku udało im się złupić Rów i uprowadzić w niewolę starostę Stogniewa Reja razem z rodziną. Ponownie zniszczyli miasto i zamek w 1528 roku.

Około 1538 roku królowa Bona, małżonka króla Zygmunta Starego, odkupiła miasto wraz z okolicznymi dobrami i rozpoczęła budowę murowanego zamku.

Budowę ukończono szybko, bo już w 1540 roku. Twierdzę wzniesiono z miejscowego białego kamienia na planie niemal regularnego kwadratu o boku długości około 190 metrów. Zamek posiadał pięć baszt – cztery narożne i piątą nadbramną.

Aby wzmocnić obronność miejsca, powiększono i poszerzono rozlewiska rzeki, tworząc z nich duży staw, broniący zamku od południa i zachodu. Zamek wyposażono w liczną i dobrze uzbrojoną załogę. Równocześnie lokowano w tym miejscu miasto, któremu król Zygmunt I Stary nadał liczne przywileje. Na pamiątkę miejscowości, z której pochodziła królowa, włoskiego Bari, zmieniono nazwę miasta na Bar. W herbie grodu znalazły się litery B. i S. – inicjały imienia i nazwiska królowej Bony Sforzy.

Bar stał się główną, obok Kamieńca Podolskiego i Międzyboża, twierdzą, broniącą Rzeczypospolitej od tatarskich i wołoskich najazdów. Zamek blokował jedną z trzech głównych dróg, którymi tatarskie czambuły z Krymu przedostawały się w głąb Rzeczypospolitej, podążając najczęściej w kierunku Lwowa. Nazywana była szlakiem kuczmańskim, a wiodła stepem położonym między Dniestrem a Bohem. Zamek stał się też punktem wypadowym dla odwetowych wypraw, organizowanych przez polskich zagończyków. Wielką sławę zyskał w połowie XVI wieku starosta barski Bernard Pretwicz, którego wyprawy na podległe Turcji wybrzeże Morza Czarnego wywołały gniew sułtana.

Na początku XVII wieku nastąpiła rozbudowa twierdzy. Przyczynili się do tego dwaj sławni wodzowie, hetmani koronni Stanisław Żółkiewski i Stanisław Koniecpolski, będący również starostami barskimi. Pierwszy z nich rozpoczął w 1612 roku modernizację twierdzy. Prace nabrały tempa w 1630 roku, kiedy to pod kierunkiem wybitnych architektów i inżynierów wojskowych – pochodzącego z Wenecji Andrei dell’Aqua i Francuza Wilhelma de Beauplana – przebudowano Bar na nowoczesną twierdzę bastionową w stylu staroholenderskim. Dla oszczędzenia czasu i pieniędzy wykorzystano mury i baszty dotychczasowego zamku, dlatego twierdza nie ma kształtu regularnego pięciokąta, a czworokąta z redanem* zbudowanym w zachodniej kurtynie wałów. Odcinki murów między bastionami mają długość od 150 do 190 metrów. Do budowy wykorzystano tym razem także cegłę. Przygotowując się do kolejnych wojen z Turcją, wybudowano w Barze arsenał artylerii królewskiej. Planowano również otworzyć w mieście szkołę inżynierów wojskowych.

Rozwój miasta i twierdzy został gwałtownie przerwany przez powstanie Bohdana Chmielnickiego w 1648 roku. Zamek został zdobyty i zniszczony przez Kozaków dowodzonych przez atamana Maksyma Krzywonosa. Upadek Baru wywołał szok w Polsce, dobrze opisany w powieści Ogniem i mieczem noblisty Henryka Sienkiewicza. Pierwszy tom kończy się słowami, które weszły na stałe do języka ogólnego: Bar wzięty!

W latach 1672–1699 Bar, tak jak duża część Podola, znajdował się pod okupacją turecką. Po odzyskaniu Podola przez Polskę zamek został odbudowany, ale nie odzyskał już swojego dawnego znaczenia.

Ostatnim ważnym momentem w dziejach zamku był rok 1768. Właśnie tutaj 29 lutego zawiązano skierowaną przeciwko Rosji i rządom króla Stanisława Augusta Poniatowskiego konfederację szlachty w obronie wiary katolickiej i niepodległości Rzeczypospolitej, nazwaną konfederacją barską. 19 czerwca 1768 roku wojska rosyjskie wspierane przez oddziały polskie wierne Stanisławowi Poniatowskiemu zdobyły Bar i walki przeniosły się w inne regiony kraju.

Wtedy to Bar stał się sławny dzięki postaci jednego z duchowych przywódców konfederacji, księdza Marka Jandołowicza, przeora klasztoru zakonu karmelitów w Barze. Jego udział w konfederacji i w obronie Baru stał się tematem wielu utworów literackich, z których najważniejszym jest dramat Ksiądz Marek napisany w 1843 roku przez Juliusza Słowackiego. Dzieło to Słowacki uważał za jedno z najważniejszych w swojej twórczości, a zamieszczona w nim, zaczynająca się od słów: Nigdy z królami nie będziem w aliansach…, Pieśń konfederatów barskich, będąca twórczą przeróbką autentycznej pieśni konfederatów, jest popularna do dzisiaj.

Po rozbiorach Polski miasto i twierdza straciły zupełnie znaczenie. Zamek często zmieniał właścicieli, popadając w coraz większą ruinę. Od połowy XIX wieku stał się własnością państwa rosyjskiego i uległ prawie całkowitej degradacji.

Stan obecny

Do dziś zachowały się imponujące pozostałości bastionów i murów zamkowych, które podziwiać można w ogólnodostępnym parku miejskim.

Zamek nie ma własnej strony internetowej.