10.
OLESKO
MIEJSCE URODZIN KRÓLA JANA III SOBIESKIEGO

(MAPA 10.)

Miejsce

Zamek znajduje się w zachodniej Ukrainie, 75 kilometrów na wschód od Lwowa, 10 kilometrów na zachód od Podhorców, w rejonie buskim obwodu lwowskiego.

Usytuowanie

Twierdza zbudowana została na stromym wzgórzu, samotnie wznoszącym się pośród równiny, przez co jest widoczna z daleka i sprawia wrażenie niemożliwej do zdobycia. Zajmuje cały szczyt, a nieregularna, owalna forma murów, o dłuższej średnicy 50 metrów, dostosowana została do kształtu wzniesienia. Zamek otoczony został fosą, po której nie pozostał dzisiaj żaden ślad; w drugiej połowie XVII wieku na jej miejscu został założony ogród i park zamkowy.

Czas budowy

Zamek w Olesku wspomniany jest po raz pierwszy w 1327 roku. Przeszedł wtedy we władanie księcia włodzimiersko­‑halickiego Bolesława Jerzego II. Później stał się obiektem rywalizacji polsko­‑węgiersko­‑litewskiej. Władali nim litewski książę Lubart i król Polski Kazimierz Wielki. W 1432 roku został nadany rycerzowi i urzędnikowi Władysława Jagiełły, Janowi z Sienna. Nowy właściciel przebudował i powiększył zamek. Pod koniec XVI wieku został ponownie odnowiony, obecnie nosi cechy stylów gotyckiego i renesansowego i w tej formie przetrwał do czasów współczesnych.

Funkcja

Początkowo był to zamek książęcy, od drugiej połowy XIV wieku – prywatna rezydencja magnacka. W drugiej połowie XVIII wieku opuszczony i zaniedbany, w końcu XIX wieku został wykupiony od władz austriackich w celu upamiętnienia miejsca urodzenia Jana III Sobieskiego.

Dzieje zamku

W tym naturalnie obronnym miejscu już na początku XIII wieku wznosił się zamek należący do księstwa halickiego. Został zniszczony przez Tatarów w 1240 roku. W 1327 roku władał nim książę włodzimiersko­‑halicki Bolesław Jerzy II, syn księcia mazowieckiego Trojdena i Marii, córki księcia włodzimiersko­‑halickiego z dynastii Rurykowiczów, Jerzego Lwowicza. Bolesław ożenił się z córką władcy litewskiego Giedymina. Gdy zmarł, prawdopodobnie otruty przez swoich bojarów, w 1340 roku o księstwo włodzimiersko­‑halickie rozgorzała zaciekła rywalizacja Polski, Litwy, Węgier i księstwa mazowieckiego. Zamkiem przez jakiś czas władał zbuntowany przeciwko Władysławowi Jagielle jego brat, książę Świdrygiełło. Ostatecznie w 1432 roku Jagiełło nadał zamek z okolicznymi dobrami rycerzowi Janowi z Sienna z Małopolski, który stał się od tego czasu Janem Oleskim. Najprawdopodobniej on właśnie rozbudował gotycki zamek, dobudowując trzypiętrową basztę nad bramą, która jeszcze w połowie XVII wieku nie była ukończona, oraz nowy budynek z kaplicą w południowo­‑wschodniej części zamku. Według XVII‑wiecznego opisu bramy zamku broniły Wrota dębowe dwoiste wielkie na sześciu hakach wielkich żelaznych z zawiasami żelaznymi. Została też wykopana głęboka, sięgająca 42 metrów, studnia zaopatrująca mieszkańców w wodę.

W XV i w połowie XVI wieku wielokrotnie chroniono się w zamku przed najazdami tatarskimi. Gdy pod koniec XVI wieku zamek stał się własnością rodu Żółkiewskich, a następnie Daniłowiczów, przebudowano niektóre budynki zamkowe w stylu renesansowym.

Na początku XVII wieku Janowi Daniłowiczowi, wojewodzie ruskiemu i przedstawicielowi królewskiemu w Siczy zaporoskiej, służył na zamku w Olesku Mychajło, czyli Michał Chmiel, ojciec Bohdana Chmielnickiego.

W zamku oleskim 17 sierpnia 1629 roku urodził się późniejszy król Polski Jan III Sobieski. Jego matką była córka wojewody, która odwiedzała właśnie rodzinę. Legenda głosi, że w chwili narodzin przyszłego pogromcy Turków rozpętała się nad Oleskiem gwałtowna burza z piorunami, a tego samego dnia w pobliżu pokonano tatarski czambuł. Miały być to znaki, że nowo narodzony chłopiec stanie się wielkim wojownikiem i dowódcą. Legendę wymyślono zapewne już po zwycięstwie króla Jana III Sobieskiego pod Wiedniem.

Niektóre źródła podają, że w oleskim zamku miał się dziesięć lat później urodzić inny władca Polski, Michał Korybut Wiśniowiecki, syn znanego z Potopu Henryka Sienkiewicza kniazia Jaremy Wiśniowieckiego. Nie ma na to jednak żadnych dowodów i jest to bardzo mało prawdopodobne.

W 1648 roku zamek został zajęty przez oddziały Bohdana Chmielnickiego, szybko jednak został z ich rąk odbity.

W 1681 roku król Jan III Sobieski odkupił Olesko i odbudował je, zmieniając w rezydencję. W tym czasie zamek utracił już znaczenie militarne. Zasypano fosę, a według opisu z połowy XVIII wieku w cekhauzie, czyli arsenale, znajdowało się zaledwie dział miernych spiżowych dwie oraz osiemnaście hakownic – ręcznej broni palnej przypominającej karabin z hakiem, którym zaczepiano broń o mur przed oddaniem strzału.

Na początku XVIII wieku syn króla Jakub sprzedał Olesko hetmanowi Stanisławowi Rzewuskiemu, właścicielowi pobliskich dóbr, w tym zamku w Podhorcach. Jego syn, również hetman, przebudował wnętrza Oleska w stylu barokowym. Seweryn Rzewuski, przeciwnik Stanisława Augusta Poniatowskiego i Konstytucji 3 maja, był jednym z przywódców konfederacji targowickiej skazanych podczas powstania kościuszkowskiego na śmierć. Jego portret był jednym z kilku powieszonych na szubienicy podczas słynnego wieszania zdrajców w Warszawie dnia 25 września 1794 roku. Hetman przezornie nie pojawił się w stolicy, wycofał się z życia politycznego i osiadł w swoich dobrach. Olesko znalazło się z zaborze austriackim.

Po śmierci Seweryna Olesko odziedziczył syn, Wacław, miłośnik koni arabskich i przyjaciel Kozaków, autor sztuk teatralnych i pieśni. W celu nabycia koni podróżował na Bliski Wschód, gdzie wchłonął kulturę arabską i został przyjęty do kilku beduińskich klanów. Otrzymał od nich arabski tytuł emira. Po powrocie do swoich dóbr spędzał czas, podróżując w orientalnym stroju z Kozakami po ukraińskich stepach. W odróżnieniu od ojca był jednak polskim patriotą. Zginął pod Daszowem podczas jednej z bitew powstania listopadowego, w której dowodził wystawionym przez siebie oddziałem. Wacławowi Rzewuskiemu poświęcili swoje utwory między innymi Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki i Wincenty Pol. Wacław, odziedziczywszy dwie rezydencje w odległych od siebie o 10 kilometrów Podhorcach i Olesku, wszystkie cenne zabytki i dzieła sztuki przeniósł do pierwszej z nich; Olesko zostało zapomniane.

Zamek w Olesku stał się austriackimi koszarami. Z rąk austriackich został wykupiony w 1882 roku przez społeczny komitet, który, odnawiając miejsce urodzenia Jana Sobieskiego, chciał godnie upamiętnić dwusetną rocznicę bitwy pod Wiedniem. Prace konserwatorskie przedłużyły się jednak aż do wybuchu I wojny światowej, podczas której zamek mocno ucierpiał. Ponownie został uszkodzony w czasie II wojny światowej. Po wojnie znalazł się na terytorium Ukraińskiej Republiki Sowieckiej. W 1954 roku zaczęła się jego odbudowa, a od 1989 stał się muzeum – częścią państwowej Lwowskiej Galerii Sztuki.

Stan obecny

Zamek w Olesku jest w tej chwili jednym z najciekawszych oddziałów Lwowskiej Galerii Sztuki. Eksponowane są tu kolekcje ikon, sztuki użytkowej X–XIX wieku oraz malarstwa i portretu XV–XIX wieku. W położonym obok zamku byłym klasztorze jest też kolekcja renesansowej rzeźby, a także przeniesione z kościoła w Żółkwi, namalowane w XVII wieku, wielkie obrazy batalistyczne: Bitwa pod Kłuszynem, Bitwa pod Chocimiem, Odsiecz Wiednia i Bitwa pod Parkanami.

Strona internetowa miasta i muzeum (w języku ukraińskim): http://lvivgallery.org.ua/museums/muzey-zapovidnyk-oleskyy-zamok