SŁOWNIK TERMINÓW ARCHITEKTONICZNYCH

SŁOWNIK TERMINÓW ARCHITEKTONICZNYCH

Zanim zaczniemy zwiedzanie Lwowa, to warto poznać terminy architektoniczne, które zostały użyte do opisów obiektów zabytkowych. Te podstawowe pojęcia warto znać i rozumieć ich znaczenie.

Absyda (apsyda) – pomieszczenie zamykające prezbiterium lub nawę kościoła, zwykle półkoliste lub wieloboczne.

Ambona (kazalnica) – podwyższone miejsce służące kapłanom do czytania tekstów liturgicznych lub wygłaszania kazań, zazwyczaj usytuowane przy lewej ścianie nawy głównej, niedaleko prezbiterium; współcześnie niewykorzystywana.

Arkada – łuk oparty na dwóch kolumnach lub filarach, może być pojedyncza lub układać się w szeregi otaczając na przykład dziedzińce.

Attyka – poziomy element architektoniczny ponad wieńczącym gzymsem budowli, zasłaniający częściowo lub całkowicie dach, o formie prostej ścianki, balustrady lub innych rzeźbiarskich detali.

Babiniec – w świątyniach judaistycznych i muzułmańskich część przeznaczona tylko dla kobiet, a w cerkwi to przednia część łącząca się z nawą.

Baldachim – dekoracyjny element najczęściej w kształcie wieżyczki, umieszczony nad ołtarzem, amboną, posągiem czy też nagrobkiem.

Bazylika – świątynia chrześcijańska, podzielona kolumnami na trzy, pięć czy nawet siedem naw, przy czym środkowa jest wyższa od pozostałych. Słowo bazylika oznacza także godność kościoła.

Belkowanie – najwyżej położony, poziomy element budowli spoczywający na kolumnach lub filarach, składający się z fryzu i gzymsu.

Biedermeier – styl w sztuce (głównie w meblarstwie i dekoratorstwie) panujący w pierwszej połowie XIX wieku, głównie na terenie Niemiec i Austrii. Charakteryzował się częstym wykorzystaniem motywów kwiatowych oraz bardzo dużym stopniem realizmu. Dlatego też mówi się, że biedermeier był sztuką mieszczan dla mieszczan.

Chór muzyczny – rodzaj galerii w kościele, na której umieszczone są organy oraz zespół śpiewaków i muzyków, zlokalizowany najczęściej w nawie głównej, nad wejściem, naprzeciw ołtarza głównego.

Cios – kamień ciosany, blok kamienny przycięty w regularnym kształcie prostopadłościanu lub sześcianu, o obrobionej przynajmniej jednej powierzchni, osadzany w murze w jednolicie układanych warstwach.

Dziedziniec – pozbawiona dachu przestrzeń, wydzielona wewnątrz budynku albo pomiędzy budynkami o charakterze zamkniętym, i otoczona bryłami zabudowy ze wszystkich stron bądź otwartym, czyli niezabudowanym przynajmniej od jednej strony.

Edykuła – niewielka kapliczka o dwóch filarach, kolumnach albo pilastrach podtrzymujących belkowanie i fronton.

Elewacja – jedna z zewnętrznych ścian budynku wraz ze wszystkimi jej elementami, określana kierunkami świata, na przykład wschodnia czy południowa, lub otoczenia, na przykład tylna czy boczna.

Epitafium – napis umieszczony na nagrobku, ale też można rozumieć to pojęcie jako mowę pogrzebową lub wiersz poświęcony pamięci zmarłego.

Fasada – główna elewacja budynku, często monumentalna, spełniająca funkcje reprezentacyjne i wyróżniająca się spośród innych elewacji budynku. Fasada jest jedna, natomiast elewacji jest kilka.

Filar – pionowa podpora spełniająca podobną rolę co kolumna, o przekroju wielobocznym, pełniąca funkcję konstrukcyjną, ale też dekoracyjną, zwykle jest wolnostojący, ale może też być przyścienny, tzw. półfilar.

Fresk – technika malarstwa ściennego wykonanego farbami na mokrym tynku, zazwyczaj wielkoformatowego.

Fronton (szczyt) – element architektoniczny o kształcie trójkąta lub połowy owalu, usytuowany nad portykiem, ograniczający krawędzie boczne dachu dwuspadowego. Może być to również podobny element umieszczony nad drzwiami czy oknami. Nieprawidłowe jest określanie fasady budynku terminem fronton.

Fryz – pas dekoracyjny biegnący poziomo, w architekturze może to być szereg łuków (fryz arkadkowy), ale też motywy roślinne czy elementy figuralne.

Gzyms – pozioma, zwykle profilowana listwa, wystająca przed lico muru, pełniąca rolę ochronną elewacji, a także często funkcję ozdobną.

Halowy kościół – kościół, w którym wszystkie nawy są jednakowej wysokości.

Hełm – dach przykrywający wieżę, w kształcie ostrosłupa lub stożka, zwykle kryty blachą; w stylu barokowym miewa skomplikowane, wielokondygnacyjne formy, zakończony iglicami i dodatkowymi elementami, takimi jak kule czy krzyże.

Historyzm – świadome naśladowanie stylów wcześniejszych epok. W XIX wieku powstawały budynki neorenesansowe, neobarokowe czy neoromańskie. Często nawiązanie do przeszłości było powierzchowne i ograniczało się do dekoracji architektonicznej i najbardziej rozpoznawalnych motywów.

Ikonostas (przegroda) – w architekturze sakralnej prawosławia ściana oddzielająca prezbiterium (swiatłyszcze) od nawy (naos), zdobiona i zaopatrzona w obrazy (ikony ułożone w określonym porządku), z trojgiem drzwi, oddzielająca część kapłańską od pomieszczenia dla wiernych. Przegroda ta w symboliczny sposób oddziela strefę sacrum od profanum.

Kartusz – ozdobnie obramowany element dekoracyjny w kształcie tarczy herbowej, inskrypcji, płaskorzeźby czy malowidła.

Kaseton – rodzaj przestrzennej dekoracji stropu, sklepienia albo kopuły, dzielący powierzchnię na pola, o różnej wielkości i kształcie, najczęściej prostokątne, albo wielokątne.

Katedra – główny kościół diecezji z siedzibą biskupa lub arcybiskupa. W diecezji znajdować się może tylko jeden kościół katedralny.

Kolumna – podpora architektoniczna, która ma przekrój kolisty, co odróżnia ją od filara.

Kopuła – rodzaj sklepienia w formie czaszy, o różnych kształtach i przekrojach, która przykrywa duże pomieszczenie bez dodatkowych podpór, słupów i filarów, czasami z doświetlającym wnętrze otworem albo latarnią.

Kruchta (dawniej nazywana babińcem) – to część kościoła, przedsionek przed wejściem głównym, czasem także bocznym, wydzielona wewnątrz kościoła, pod chórem muzycznym lub w formie osobnej przybudówki.

Latarnia – cylindryczna lub wieloboczna nadbudówka na szczycie kopuły, z otworami przepuszczającymi światło, zazwyczaj przykryta hełmem.

Loggia – to wnęka w zewnętrznej płaszczyźnie budynku, otwarta na zewnątrz, oddzielona drzwiami i oknem od pomieszczeń wewnętrznych. We współczesnych budynkach zazwyczaj tylko jednokondygnacyjna, spełnia funkcję balkonu.

Manieryzm – styl architektoniczny przejściowy od renesansu do baroku. Cechuje się dążeniem do podważania klasycznych zasad poprzez stosowanie zniekształceń, skomplikowanych układów, wykorzystaniem przesady i dowcipu, wyrafinowaniem, stylizacją i ekspresją.

Namiotowy dach – rodzaj dachu mający tyle płaszczyzn ile boków ma nakryty nim budynek lub część budynku.

Nawa – to część kościoła położona pomiędzy prezbiterium a kruchtą, przeznaczona dla wiernych. Nawy są zazwyczaj oddzielone rzędem filarów lub kolumn. Kościoły mogą posiadać jedną nawę (kościoły jednonawowe) lub więcej (kościoły wielonawowe). Można rozróżnić nawę główną położoną na osi budowli, nawy boczne (nawet do trzech z każdej strony nawy głównej) oraz nawy poprzeczne zwane transeptami.

Nisza (wnęka) – wgłębienie w murze o kształcie prostokątnym lub półkolistym, w fasadzie lub w ścianie wewnątrz budynku, przeznaczone do umieszczenia na przykład rzeźby.

Oficyna – to budynek pozbawiony bezpośredniego dostępu do ulicy, usytuowany w głębi podwórza. Może to być także skrzydło pałacu lub dworu, albo odrębny, służebny budynek wchodzący w skład większego kompleksu. W zabudowie miast, przede wszystkim XIX i początku XX wieku oficynami nazywano boczne skrzydła czynszowych kamienic, a także budynki umieszczone po bokach podwórza.

Ornament – pojedyncza ozdoba lub motyw zdobniczy z powtarzających się elementów. Mogą to być elementy geometryczne, roślinne, zwierzęce lub postaciowe.

Płaskorzeźba – rzeźba wykonana na powierzchni kamienia, metalu, wystająca nieco nad powierzchnię.

Pierzeja – ciąg elewacji domów stojących w jednej linii, stanowiących ścianę placu lub ulicy.

Polichromia – wielobarwne malowidło zdobiące ściany budowli.

Popiersie – zwane też biustem, przedstawienie części postaci ludzkiej, często umieszczane na postumencie.

Portal – ozdobne obramowanie drzwi wejściowych do budynku lub ważnego wnętrza, na przykład kościoła, pałacu, zazwyczaj bogato zdobione.

Portyk kolumnowy – wejście do budynku, lub przedsionek osłonięty dachem wspartym na kolumnach, dzięki czemu stanowi otwarte wnętrze w rodzaju galerii. Miał za zadanie chronić drewniane części budowli oraz ludzi przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi.

Prezbiterium – w świątyniach chrześcijańskich część przeznaczona dla duchowieństwa, zazwyczaj wydzielona z nawy.

Rustyka – sposób dekoracyjnego obrobienia faktury powierzchni muru kamiennego lub kamiennej okładziny ściennej, naśladujący naturalną, nierówną powierzchnię kamienia.

Rzeźba – przestrzenny element dekoracyjny wykonany w drewnie, kamieniu, gipsie, metalu itp.

Sklepienie – przykrycie budynku lub jego części za pomocą konstrukcji, opartej na kolumnach, filarach, arkadach. Wyróżnia się wiele rodzajów sklepień i jednymi z najbardziej znanych są: sklepienie kolebkowe zwane też beczkowym (o kształcie połowy walca), sklepienie krzyżowe (powstające z przenikania się dwu sklepień kolebkowych), sklepienie żebrowe (w którym elementami przenoszącymi obciążenie są żebra), sklepienie gwiaździste (rysunek gwiazdy), sklepienie sieciowe zwane też siatkowym (o żebrach przecinających się ukośnie, równolegle lub prostolinijnie, co nadaje kształt sieci), sklepienie kryształowe (sklepienie bezżebrowe ozdobione pryzmatycznymi wgłębieniami tworzącymi dekoracyjny wzór.

Sobór – katedra prawosławna lub grekokatolicka, a także każda ważniejsza i okazalsza cerkiew miejska.

Szkarpa (przypora) – charakterystyczny dla architektury gotyckiej filar, stosowany dla wzmocnienia zewnętrznej ściany budynku.

Transept – poprzeczna nawa przecinająca się z główną.