TRASA NR 8

PLANSZA C

  CMENTARZ ŁYCZAKOWSKI – CMENTARZ ORLĄT LWOWSKICH

Cmentarz Łyczakowski we Lwowie położony jest we wschodniej części miasta przy ulicy Miecznikowej (dawnej Świętego Piotra). Przy jej zbiegu z ulicą Piekarską znajduje się okazała brama główna cmentarza.

Jak dotrzeć na Cmentarz Łyczakowski? Mamy właściwie do wyboru dwa warianty – pieszo lub tramwajem.

Pierwszy wariant jest dość wymagający, bo droga od centrum może zająć nawet godzinę, gdyż mamy do pokonania teren pagórkowaty, nie wspominając o nierównościach na chodnikach i innych utrudnieniach.

Ulica Łyczakowska stanowi doskonałą trasę spacerową po Łyczakowie. Zaczyna się w centrum Lwowa, przy placu Mytnym i biegnie w kierunku wschodnim. Stoją przy niej interesujące kamienice, zwłaszcza przy ulicy Doncowej (dawnej Gliniańskiej). Przy ulicy Czechowa i jej przecznicach znajduje się kilka domów związanych ze znanymi postaciami: pisarzem Józefem Wittlinem (1896–1976), czy Gabrielą Zapolską (1857–1921), która tu napisała swoje najsłynniejsze dzieło, Moralność pani Dulskiej. Nieco dalej, za szpitalem bonifratrów, mieściła się szkoła powszechna Świętego Antoniego, do której uczęszczał poeta Zbigniew Herbert (1924–1998) i śpiewak operowy Andrzej Hiolski (1922–2000). A dalej mamy ulicę Piskową (dawną Piaskową), gdzie w jednym z domów urodził się i mieszkał współczesny polski poeta Adam Zagajewski. Niedaleko za kościołem Świętego Antoniego znajduje się dom rodzinny Zbigniewa Herberta, który mieszkał tu w latach 1924–1933.

Dochodzimy do kościoła pod wezwaniem Matki Bożej Ostrobramskiej, naprzeciwko którego rozciąga się założony w 1892 roku park Łyczakowski, zwany przed wojną parkiem Bartosza Głowackiego. W parku jest jeden z bardzo nielicznych przedwojennych pomników świeckich we Lwowie – pomnik Bartosza Głowackiego, dłuta Juliana Markowskiego.

Tutaj skręcamy w ulicę Miecznikową i dochodzimy do głównej bramy Cmentarza Łyczakowskiego.

Drugi wariant to dojazd na cmentarz tramwajem nr 7, który zawiezie nas pod główną bramę cmentarza. Możemy też dotrzeć tam tramwajem nr 2, ale będziemy musieli od przystanku część trasy pokonać pieszo. Niezależnie czy wybierzemy spacer, czy podjedziemy tramwajem nr 7 lub nr 2, to nasza trasa na Cmentarz Łyczakowski będzie biegła od Starego Miasta najpierw w górę ulicy Łyczakowskiej.

Tramwaj nr 7 jadący ulicą Łyczakowską skręca w prawo tuż za cerkwią Świętych Piotra i Pawła w ulicę Miecznikowa i jedzie pod główną bramę cmentarza. Natomiast tramwaj nr 2 nie skręca, tylko jedzie prosto, dlatego nie zapomnijmy wysiąść wcześniej na przystanku Miecznikowa. Potem czeka nas już wyłącznie kilkuminutowy spacer w dół ulicy Miecznikowa, do głównej bramy Cmentarza Łyczakowskiego.

Cmentarz Łyczakowski we Lwowie jest powszechnie uznawany za najpiękniejszą i najcenniejszą nekropolię na całych ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Na opinię tę zasłużył zarówno ze względu na wyjątkowo malownicze położenie, jak też liczbę pochowanych tu wybitnych osób oraz na wysoką wartość artystyczną wielu nagrobków.

Cmentarz został założony w 1786 roku, a jego ostateczny kształt ustalił się przed II wojną światową. Jest on starszy od warszawskiego Cmentarza Powązkowskiego i krakowskiego Cmentarza Rakowickiego. Dla pochówków został oficjalnie zamknięty w 1975 roku, później wyjątki czyniono tylko dla osób szczególnie zasłużonych oraz członków rodzin mających tu własne grobowce.

W 1990 roku cały obszar cmentarza uznano za rezerwat historyczno-kulturowy. Wstęp na teren cmentarza jest płatny, przy wejściu można kupić jego plan.

Cmentarz zajmuje powierzchnię około 42 hektarów, jest rozłożony na zboczach wzgórza i niemal w całości porośnięty pięknym starodrzewem. Wytyczona w 1856 roku sieć krętych ścieżek o przebiegu dostosowanym do rzeźby terenu dzieli nekropolię na 86 sektorów, zwanych polami. Łącznie znajduje się tu około 300 tysięcy mogił, z których około 2 tysięcy ma formę grobowców, a także 23 kaplice grobowe. Na grobach wznosi się około 500 posągów i płaskorzeźb, z których znaczna część to cenne dzieła sztuki wykonane przez znanych artystów.

Na cmentarz wchodzimy przez okazałą neogotycką bramę główną, zbudowaną w 1875 roku. Ma ona formę arkady o lekko zaostrzonym łuku, zwieńczonym trójkątnym frontonem z rzeźbą głowy Chrystusa w medalionie.

Za bramą główną znajduje się niewielki, półkolisty placyk, wokół którego wznoszą się okazałe kaplice grobowe bogatych i zasłużonych lwowian, pochodzące z drugiej połowy XIX wieku. Mamy tu więc kaplicę Krzeczunowiczów, Kisielków, Molendzińskiech czy Adamskich. Najciekawsza z nich znajduje się po prawej stronie po przejściu przez bramę główną. To kaplica rodziny Baczewskich, wzniesiona w 1883 roku według projektu Jana Schulza. Jest to budowla na planie kwadratu, nakryta kopułą, o fasadzie dekorowanej mnóstwem detali, z arkadową wnęką mieszczącą portal wejściowy i tablice w ozdobnej oprawie. Spoczywają tu m.in. właściciel słynnej wytwórni wódek we Lwowie Adam Baczewski (1829–1911) oraz jego synowie i spadkobiercy.

Nie sposób wymienić wszystkich godnych uwagi grobów i kaplic na Cmentarzu Łyczakowskim. Niełatwo też je znaleźć, zwłaszcza że teren jest dość trudny do zwiedzania, szczególnie gdy pogoda jest deszczowa lub spacerujemy zimą po śniegu. Warto wybrać się na ten spacer z osobą towarzyszącą, która nie tylko pomoże w poszukiwaniach, ale też opisze, jak wyglądają pomniki i nagrobki, odczyta piękne epitafia.

Proponujemy spacer główną aleją i ograniczymy się do tych najważniejszych miejsc, pomników oraz nagrobków najcenniejszych pod względem historycznym.

Na naszym planie, na planszy C, cmentarz „położyliśmy” poziomo i wejście mamy po lewej stronie, nie zachowując rzeczywistych kierunków (stron) świata, ale taki układ pozwoli nam łatwiej poznać obszar cmentarza. Aleja główna oznaczona jest grubą, ciągłą linią i ona będzie naszym odniesieniem w przestrzeni cmentarza.

Pójdźmy główną aleją. Na planie będziemy poruszać się w kierunku południowo-wschodnim. Główna aleja cmentarza wiedzie od bramy pomiędzy sektorami 2 i 67, 5 i 3 oraz 4 i 57. Wiele interesujących nagrobków skupia się w pobliżu jej początkowego odcinka.

Dużą wartość artystyczną mają nagrobki po lewej stronie: Józefa Iwanowicza z posągami dwóch wiernych psów, Stanisława Zborowskiego, i grobowiec Rawskich, w którym pochowano architekta Wacława Sadłowskiego (1869–1940) – projektanta lwowskiego Dworca Głównego. Nieco głębiej znajdziemy nagrobki: wybitnego grafika i malarza Artura Grottgera (1837–1867), rzeźbiarza Juliana Markowskiego (1846–1903), lekarza i filantropa Józefa Torosiewicza (1784–1869), ukraińskiego poety i historyka Iwana Wahylewycza (1811–1866) i malarza Antina Manastyrskiego (1878–1969).

Po prawej mijamy groby ukraińskiego poety Markijana Szaszkewycza (1811–1843), ukraińskiego publicysty Wołodymyra Barwińskiego (1850–1883), ukraińskiego kompozytora Stanisława Ludkewycza (1879–1979). Dalej stoją nagrobki: klasyka literatury ukraińskiej Iwana Franki (1856–1916), wybitnej śpiewaczki ukraińskiej Salomei Kruszelnyckiej (1873–1952) oraz dwa neogotyckie nagrobki arcybiskupów ormiańskich: Samuela Stefanowicza (1755–1858) i Izaaka Isakowicza (1824–1901).

Warto w tym miejscu zejść z głównej alei i skręcić w prawo.

Szczególnego rodzaju miejscami na Cmentarzu Łyczakowskim są kwatery uczestników polskich powstań narodowych. W sektorze nr 71, blisko południowo-zachodniego narożnika cmentarza, znajduje się kwatera powstańców listopadowych, która została wydzielona w 1880 roku, w pięćdziesiątą rocznicę jego wybuchu.

W grobach ze skromnymi żelaznymi krzyżami pochowano tu 47 uczestników tego zrywu narodowego.

W centrum kwatery wznosi się pomnik uczestników powstania 1830–1831 roku, zwany też pomnikiem „Żelaznej Kompanii”, wykonany w 1886 roku. Nazwa pochodzi od żelaznych krzyży na grobach. Ma on formę dużego, kamiennego sarkofagu ozdobionego rzeźbą orła zrywającego się do lotu, kartuszem z herbami Polski, Litwy i Rusi oraz innymi rzeźbami, a także inskrypcją ze słynnym cytatem z Wergiliusza:

Exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor.

(w tłumaczeniu: Niech z kości naszych powstanie mściciel)

Warto dodać, że w różnych miejscach na cmentarzu spoczywa około 140 innych uczestników powstania listopadowego.

Niedaleko tego miejsca, w sektorze 77, w samym narożniku cmentarza, znajduje się kamienny krzyż znaczący miejsce, gdzie w listopadzie 1918 roku poległ w walkach z Ukraińcami trzynastoletni Jurek Bitschan (1904–1918), jeden z najmłodszych obrońców Lwowa, którego postać stała się swoistym symbolem Orląt Lwowskich. Jest on pochowany w katakumbach na Cmentarzu Obrońców Lwowa.

Dzięki funduszom z programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Miejsca Pamięci Narodowej za Granicą” w 2017 roku Fundacja Dziedzictwa Kulturowego rozpoczęła prace konserwatorskie kwatery weteranów powstania listopadowego.

Wracamy do głównej alei. Po drodze, po prawej stronie jest sektor, w którym znajdują się nagrobki historyka Karola Szajnochy (1818–1868), uczestnika powstania styczniowego generała Karola Śmiechowskiego (1798–1875), rzeźbiarza Antoniego Popiela (1868–1910) i architekta Leonarda Marconiego (1835–1899).

Dotarliśmy do głównej alei i skręcamy w prawo. Idąc dalej cały czas prosto, poruszamy się na zachód. Po prawej stronie, w sektorze 69, przy bocznej alejce znajduje się nagrobek Katarzyny i Ludwika Markowskich przedstawiający pogrążoną we śnie młodą kobietę. Przez wielu jest on uważany za najpiękniejszy na całym cmentarzu.

Dochodzimy do wyraźnego ronda i to jest miejsce, gdzie możemy skręcić w prawo i skierować się w południowo-wschodnią część cmentarza, w którym znajduje się cmentarz Obrońców Lwowa, zwany potocznie Cmentarzem Orląt Lwowskich. Oficjalna nazwa stosowana przez władze Lwowa brzmi: „Cmentarz wojskowy Polaków poległych na Ziemi Lwowskiej w walkach lat 1918–1920”.

Cmentarz powstał jako nekropolia Polaków poległych w walkach o Lwów, toczonych z Ukraińcami w latach 1918–1919 oraz w walkach z bolszewikami w 1920 roku. Na Cmentarzu Orląt chowano także zasłużonych obrońców Lwowa zmarłych już po wojnie. Łącznie spoczęło tu blisko trzech tysięcy uczestników walk.

Autorem projektu, wybranego drogą konkursu w 1921 roku, był ówczesny student wydziału architektury Politechniki Lwowskiej Rudolf Indruch (1892–1927). Budowę cmentarza rozpoczęto w 1922 roku, ale nie udało się jej zakończyć przed wybuchem II wojny światowej.

Po wojnie cmentarz, pozbawiony opieki, stopniowo niszczał. W końcu lat czterdziestych, wkrótce po wyjeździe polskich mieszkańców ze Lwowa, krypty w katakumbach zostały splądrowane, rozbito rzeźby, ozdobne epitafia oraz część krzyży i nagrobków, zniszczono pomniki francuskich piechurów i amerykańskich lotników. Do systematycznej dewastacji cmentarza władze radzieckie przystąpiły w 1971 roku z użyciem ciężkiego sprzętu wojskowego. Zniszczono wówczas górującą nad cmentarzem kolumnadę oraz znaczną część grobów. Przez wysuniętą najbardziej na wschód część cmentarza przeprowadzono asfaltową ulicę. Dalszych zniszczeń, już spontanicznie, dokonywali wandale.

W 1989 roku niezbyt legalną odbudowę zdewastowanej nekropolii podjęło z własnej inicjatywy polskie przedsiębiorstwo „Energopol”, wykonujące w tym czasie kontrakt budowlany w okolicy Lwowa. Odbudowa cmentarza, prowadzona później przez inne przedsiębiorstwa, wspierana przez polskie władze oraz mieszkańców Lwowa, była kilka razy przerywana i wznawiana w zależności od aktualnego stanu stosunków polsko-ukraińskich. Oficjalne otwarcie cmentarza było blokowane przez część radnych miejskich Lwowa i kilkakrotnie przekładane.

Przełom nastąpił po aktywnym zaangażowaniu Polski w ukraińską „pomarańczową rewolucję”. Uroczystość poświęcenia cmentarza, z udziałem prezydentów obu krajów – Wiktora Juszczenki i Aleksandra Kwaśniewskiego, najwyższych dostojników kościelnych, mieszkańców miasta oraz kilku tysięcy Polaków przybyłych z kraju i zagranicy, odbyła się we Lwowie 24 czerwca 2005 roku.

Cmentarz Obrońców Lwowa jest znakomicie wkomponowany w rzeźbę terenu i uchodzi za jeden z najpiękniejszych cmentarzy wojennych na świecie. Podczas odbudowy w zasadzie odzyskał swój przedwojenny kształt. Uzgodnione z władzami ukraińskimi zmiany dotyczą przede wszystkim Pomnika Chwały, stanowiącego centrum kompozycji przestrzennej cmentarza. Składa się on z łuku triumfalnego ozdobionego płaskorzeźbą miecza oraz flankujących go dwóch pylonów z tablicami, na których umieszczono nazwy miejsc najważniejszych starć polsko-ukraińskich we Lwowie i Galicji Wschodniej. Na półkolistym placyku przed łukiem znajduje się Grób Nieznanego Żołnierza, tzw. płyta centralna z wyobrażeniem miecza i datami 1918–1920, pod którą pochowano pięciu nieznanych żołnierzy poległych pod Persenkówką.

Pomnik Chwały otaczają umieszczone na kilku poziomach kwatery z regularnymi rzędami krzyży. Przed frontem pomnika kwatery mają kształt prostokątny, od tyłu zaś półkolisty, powtarzający dawny kształt kolumnady.

Na podwyższonym tarasie znajdują się kwatery pierwsza i druga, gdzie pochowano osoby najbardziej znane.

W kwaterze pierwszej są groby dowódców obrony Lwowa w 1918 roku – kapitana Czesława Mączyńskiego, później pułkownika (1881–1935) i generała Tadeusza Rozwadowskiego (1866–1928) oraz dowódcy polskiej ofensywy w kwietniu 1919 roku, generała Wacława Iwaszkiewicza (1871–1922).

Na cmentarzu obok obrońców Lwowa pochowano także hallerczyków, którzy zginęli w 1918 roku w bitwie pod Rarańczą na Bukowinie oraz żołnierzy, którzy padli w 1920 roku w nierównym boju z bolszewikami pod Zadwórzem. Spoczywają tu także najmłodsi uczestnicy walk o Lwów: dziewięcioletni Antoś Petrykiewicz, trzynastoletni Jurek Bitschan i piętnastoletni Wilhelm Haluza.

Powyżej kwater pierwszej i drugiej znajdują się katakumby z dwoma szeregami poczwórnych arkad, ozdobionych od frontu kamiennymi rzeźbami i gzymsem z główkami aniołków. W znajdujących się tu kryptach złożono prochy 72 szczególnie zasłużonych uczestników walk. Po obu stronach katakumb stoją odtworzone w 2005 roku pomniki czczące pamięć cudzoziemców uczestniczących w walkach o polski Lwów: po lewej pomnik lotników amerykańskich z rzeźbą skrzydlatego pilota, a po prawej pomnik piechurów francuskich z rzeźbą żołnierza z karabinem. Na cmentarzu pochowano trzech poległych amerykańskich lotników i 17 ochotników francuskich.

Przed wejściem od strony Cmentarza Łyczakowskiego znajduje się wzniesiony w latach 1999–2001 zespół architektoniczny upamiętniający walki o niepodległość narodu ukraińskiego. Głównym elementem jego kompozycji przestrzennej jest symboliczna mogiła i pomnik chwały żołnierzy Ukraińskiej Armii Galicyjskiej – formacji, która walczyła z Polakami podczas wojny polsko-ukraińskiej w latach 1918–1919. Ma on formę wysokiej kolumny zwieńczonej rzeźbą patrona Rusi, Świętego Michała Archanioła. Pod pomnikiem znajduje się ściana pamięci z kryptami, w których pochowano zasłużonych ukraińskich wojskowych, m.in. komendanta Strzelców Siczowych Mychajłę Hałuszyńskiego (1878–1931), oraz dowódcę oddziałów ukraińskich w walkach z Polakami we Lwowie Dmytra Witowskiego (1877–1919).

Znajduje się tu także zbiorowa mogiła ofiar stalinowskich represji z lat czterdziestych XX wieku.

Wróćmy do ronda, z którego skręciliśmy w kierunku Cmentarza Orląt. Jak do niego dojdziemy, to możemy przeciąć główną aleję i wdrapać się do najwyżej położonej części Cmentarza Łyczakowskiego, na tzw. Górkę Powstańczą. To kwatera uczestników powstania styczniowego 1863 roku. W jej centralnym punkcie znajduje się pomnik nagrobny Szymona Wizunasa Szydłowskiego (zm. 1908), powstańca pochodzącego z Witebszczyzny, który pod koniec życia osiadł we Lwowie. Rzeźba przedstawia go w chłopskiej siermiędze, dźwigającego chorągiew. Ustawiono ją na wysokim cokole mającym formę skalnego rumowiska, w który wmurowano tablicę z nazwiskami przywódców powstania styczniowego. Na ziemnych mogiłach stoją w osiemnastu rzędach metalowe krzyże na betonowych cokołach, a pomiędzy nimi liczne pojedyncze nagrobki kamienne. W kwaterze pochowano około 230 powstańców. Poza kwaterą, w różnych miejscach Cmentarza Łyczakowskiego spoczywa około 400 innych uczestników powstania styczniowego.

Możemy teraz wrócić do znanego nam już ronda lub iść dalej na północ, do głównej alei. Przekraczając ją, dochodzimy do rozległego sektora 82, na którym kiedyś znajdował się austriacki cmentarz wojskowy z okresu I wojny światowej, gdzie pochowano kilkanaście tysięcy żołnierzy armii austro-węgierskiej i rosyjskiej, a także około 170 ukraińskich strzelców poległych w walkach z Polakami w listopadzie 1918 roku oraz około 460 ofiar NKWD z 1941 roku. W latach 1946–1947 z polecenia władz radzieckich cmentarz ten wraz z nagrobkami i pomnikami zrównano z ziemią i przyłączono do Cmentarza Łyczakowskiego, przeznaczając go pod nowe pochówki. W części przyłączonej postawiono pomnik ofiar NKWD.

W dolnej części dawnego cmentarza austriackiego utworzono tzw. Pole Marsowe, na którym pochowano 3491 żołnierzy NKWD poległych w latach 1944–1950 w walce z podziemiem ukraińskim. Obecnie jest to otoczony oddzielnym ogrodzeniem radziecki cmentarz wojskowy. Po 1991 roku na terenie Pól Marsowych ustawiono krzyż upamiętniający ukraińskich strzelców poległych w 1918 roku.

Wracamy do głównej alei i kierujemy się na zachód, w kierunku bramy głównej. Dochodzimy do sektorów 1 i 1a, które są uznawane za panteon zasłużonych lwowian. Znajdują się tutaj nagrobki poetów Seweryna Goszczyńskiego (1801–1876) i Władysława Bełzy (1847–1913), pisarek Marii Konopnickiej (1842–1910) i Gabrieli Zapolskiej (1857–1921), ukraińskiego malarza Iwana Trusza (1869–1941), poety Wasyla Szczurata (1871–1948) oraz pisarzy Hryhorija Tiutiunnyka (1920–1961) i Jarosława Hałana (1902–1949), architekta Zygmunta Gorgolewskiego (1845–1903), prezydenta Lwowa Tadeusza Rutowskiego (1853–1918) oraz grobowiec Riedlów, w którym pochowano wybitnego matematyka Stefana Banacha (1892–1945).

Najbardziej okazałym pomnikiem jest tutaj mający formę piramidy obelisk na grobie bohatera powstania listopadowego, odznaczonego po bitwie pod Ostrołęką Krzyżem Orderu Virtuti Militari, Juliana Konstantego Ordona (1810–1887), z rzeźbami orła u góry i lwa u podstawy. W wierszu Adama Mickiewicza Reduta Ordona bohater ginie, wysadzając redutę w powietrze. W rzeczywistości przeżył, po czym po upadku powstania udał się na emigrację. Zmarł śmiercią samobójczą we Florencji w 1887 roku.

Doszliśmy do bramy wejściowej.

Cmentarz Łyczakowski we Lwowie to nekropolia i galeria sztuki zarazem, panteon wielkich lwowian, w których życiorysach zapisane są dzieje tego pięknego miasta. Czytając napisy na nagrobkach architektów, rzeźbiarzy, artystów, pisarzy, naukowców, urzędników czy dostojników kościelnych, uświadamiamy sobie, że bez tych postaci nie byłoby Lwowa, jaki teraz możemy podziwiać i wspominać. To oni kształtowali kulturę, światopogląd, uczestniczyli w jakże burzliwej historii miasta, a teraz spoczywają w spokoju i zgodzie, której często, niestety, brakuje współczesnym w dyskusji o ważnych problemach miasta Lwowa…