6.

SPOŁECZEŃSTWO II RZECZYPOSPOLITEJ

(MAPA 6.)

Wiedza o społeczeństwie II Rzeczypospolitej pochodzi przede wszystkim z dwóch źródeł: spisu powszechnego z 1921 roku i spisu powszechnego z 1931 roku. Pierwsze z tych źródeł jest, niestety, niepełne. Spis nie obejmował jeszcze całego kraju, ponieważ Śląsk i Wileńszczyzna znajdowały się wówczas poza granicami państwa polskiego. Spis zbojkotowali także mieszkający w Polsce Ukraińcy, co również odbiło się na jego wynikach. Aby więcej dowiedzieć się o społeczeństwie polskim, należało również sięgnąć do innych materiałów, między innymi rosyjskich, austriackich i niemieckich.

Nie bez znaczenia był też brak doświadczenia u polskich statystyków, co wpływało na przyjętą metodykę badań. Dopiero drugi spis powszechny przeprowadzony w grudniu 1931 roku przyniósł pełniejszy obraz społeczeństwa II Rzeczypospolitej. Kolejny spis planowany na 1941 rok nie doszedł już do skutku.

W 1922 roku, po włączeniu Śląska i Wileńszczyzny, Polskę zamieszkiwało ponad 27 milionów mieszkańców. Stawiało to Polskę na szóstym miejscu w Europie pod względem liczby ludności. Kraj nie był jednak równomiernie zaludniony – w województwach wschodnich mieszkańców było mniej niż w części centralnej i zachodniej. Najniższy wskaźnik zaludnienia miało województwo poleskie, w którym na kilometr kwadratowy przypadało 21 osób, najwyższy był w województwie śląskim – 266 osób na kilometr kwadratowy. Do województw o najmniejszej gęstości zaludnienia w 1921 roku należały także: wileńskie, nowogródzkie, białostockie i wołyńskie. Najbardziej zaludnione były natomiast województwa: łódzkie, krakowskie, lwowskie i kieleckie.

Średnia gęstość zaludnienia w całym kraju wynosiła w 1921 roku 70 osób na kilometr kwadratowy, co było wysokim wskaźnikiem jak na Europę. Przed wybuchem II wojny światowej wskaźnik ten jeszcze wzrósł i wynosił 90 osób na kilometr kwadratowy.

W 1921 roku ponad 75 proc. mieszkańców Polski, czyli 20 milionów 250 tysięcy osób, mieszkało na wsi. Było to widoczne zwłaszcza w Polsce wschodniej, gdzie poza Lwowem i Wilnem nie było większych miast ani ośrodków przemysłowych. W efekcie ludność wiejska w tych województwach miała znacznie mniejsze szanse na zmianę swojego dotychczasowego sposobu życia. Mimo to w 1931 roku w spisie powszechnym odnotowano trzyprocentowy spadek w liczbie ludności mieszkającej na wsi, choć liczbowo nastąpił przyrost do 23 milionów 124 tysięcy.

W ciągu dekady wzrosła liczba mieszkańców miast, zwłaszcza robotników. Według spisu z 30 listopada 1921 roku ludność miejska wynosiła 6 milionów 608 tysięcy.

Natomiast zgodnie z danymi ze spisu z 9 grudnia 1931 roku ludność miast zwiększyła się do 8 milionów 792 tysięcy i stanowiła już ponad 27 proc. ludności kraju.

Mimo że na wsi mieszkało ponad 75 proc. obywateli polskich, chłopi stanowili blisko 55 proc. ogółu mieszkańców. Drugą co do wielkości grupą społeczną byli robotnicy (około 27,5 proc.), a po nich drobne mieszczaństwo, czyli rzemieślnicy oraz właściciele małych i średnich przedsiębiorstw (11 proc.), następnie inteligencja (przedstawiciele wolnych zawodów, kadra oficerska, nauczyciele, urzędnicy – łącznie około 5 proc.), więksi przedsiębiorcy (1 proc.) i ziemiaństwo (0,5 proc.).

Wśród chłopów panowało wyraźne zróżnicowanie majątkowe, co w znacznym stopniu było pozostałością po zaborach i reformach uwłaszczeniowych przeprowadzonych przez zaborców w XIX wieku. Największe i najbogatsze gospodarstwa znajdowały się na ziemiach dawnego zaboru pruskiego, czyli tam, gdzie proces uwłaszczenia przebiegł najwcześniej. Chłopi wielkopolscy prowadzili intensywną gospodarkę rolną, uzyskiwali znaczne plony z hektara, a zarobione środki często przeznaczali na inwestycje. Na przeciwnym biegunie znajdowały się województwa wschodnie, zwłaszcza dawna Galicja, gdzie dominowały gospodarstwa małe lub bardzo małe, o niewielkiej powierzchni. Żyjące na nich rodziny z najwyższym wysiłkiem zaspokajały swoje potrzeby.

Pozostałe 25 proc. obywateli polskich zamieszkiwało miasta, z czego połowa żyła w ośrodkach liczących powyżej pięćdziesięciu tysięcy mieszkańców. Takich miast było zaledwie dwadzieścia dwa. Do największych zaliczały się: Warszawa (około 1,3 miliona mieszkańców), Łódź (ponad 670 tysięcy), Lwów (ponad 300 tysięcy), Poznań (około 270 tysięcy), Kraków (260 tysięcy) i Wilno (około 209 tysięcy). Małych miast i miasteczek było około sześciuset.