1.

EUROPA PRZED I WOJNĄ ŚWIATOWĄ – 1914

(MAPA 1.)

KALENDARIUM WYDARZEŃ

• 1871 – powstaje zjednoczone Cesarstwo Niemieckie;
• 1878 – na kongresie w Berlinie mocarstwa europejskie ustalają nowy porządek polityczny na Bałkanach;
• 1879 – powstanie Dwuprzymierza – sojuszu Niemiec i Austro-Węgier;
• 1882 – Włochy przystępują do Dwuprzymierza, powstaje Trójprzymierze;
• 1894 – zostaje podpisany traktat francusko-rosyjski;
• 1902 – Włochy zawierają z Francją układ o neutralności;
• 1904 – podpisanie Entente cordiale – serdecznego porozumienia – pomiędzy Francją i Wielką Brytanią;
• 1907 – Wielka Brytania i Rosja zawierają traktat sojuszniczy, powstaje Trójporozumienie;
• 1911 – kryzys marokański;
• 1912–1913 – wojny bałkańskie;
• 1914 – wybucha I wojna światowa.

Na przełomie XIX i XX wieku na świecie zaczęły narastać konflikty między największymi imperiami. W Europie od 1871 roku wzrosło znaczenie Niemiec, które po zjednoczeniu i powstaniu Cesarstwa Niemieckiego rozpoczęły dążenia do rozszerzenia swoich wpływów, także poza starym kontynentem. Niemcy spóźnieni w wyścigu o kolonie domagali się dla siebie terenów w Afryce. Nie wahali się użyć siły w realizacji swych dążeń, o czym może świadczyć wysłanie w 1911 roku niemieckiego okrętu wojennego do Maroka. Niemcy chcieli wywrzeć w ten sposób presję na Francuzach w kwestii podziału francuskich terenów w Afryce. Konflikt zażegnano metodami dyplomatycznymi, ale wszyscy zdawali sobie sprawę, iż było to rozwiązanie tymczasowe.

Ambicje mocarstwowe mieli także Włosi. Ich pierwsza próba zdobycia kolonii w Abisynii (Etiopii) skończyła się jednak w 1896 roku sromotną porażką w bitwie pod Aduą z wojskami króla Menelika II. Jednak w 1912 roku, wykorzystując zaangażowanie imperium osmańskiego w wojny bałkańskie, Włochom udało się opanować Libię.

Stare mocarstwa, takie jak Francja, Wielka Brytania, Austro-Węgry czy Rosja, w zaistniałej sytuacji musiały tak prowadzić swoją politykę, aby za wszelką cenę utrzymać swoją pozycję. Dotyczyło to zarówno sfery gospodarczej (utrzymanie dynamicznego rozwoju), militarnej (posiadanie silnej armii i floty), jak i prestiżowej. Gdyby nie nadążyły w tym wyścigu, mogły podzielić los Turcji, której upadek na początku XX wieku był przesądzony.

W 1879 roku Niemcy i Austro-Węgry zawarły układ polityczno-militarny. Wielonarodowe państwo Habsburgów w XIX wieku systematycznie traciło na znaczeniu, ale mimo to nie wyrzekło się polityki ekspansji na Bałkanach.

Jednak mieli tam groźnego konkurenta – Rosję, która uważała się za protektora wszystkich Słowian bałkańskich, przede wszystkim Serbów. Sojusz z Niemcami oznaczał pozyskanie silnego partnera, gotowego wesprzeć Austriaków w razie konfliktu z Rosją.

Niemcy z kolei szukali sprzymierzeńca, który wspomógłby ich w wojnie z Francją. W 1882 roku do dwuprzymierza niemiecko-austriackiego dołączyły Włochy, widzące w tym układzie możliwość wzmocnienia swojej pozycji w rejonie Morza Śródziemnego, zwłaszcza kosztem Francji. W ten sposób powstał w Europie blok polityczno-militarny zwany trójprzymierzem, a potem państwami centralnymi.

W obliczu tego zagrożenia Francja, pałająca żądzą odwetu na Niemcach za klęskę 1871 roku i chcąca odzyskać utracone wówczas tereny, skierowała swoje zainteresowanie w stronę Rosji. Gdyby w zbliżającej się wojnie można było zmusić Niemców do walki na dwa fronty, byłby to ogromny sukces dyplomacji francuskiej. W 1894 roku udało się zawrzeć Francuzom układ polityczny z Rosjanami, za którym poszło podpisanie układu wojskowego. Kolejnym sukcesem dyplomacji francuskiej było zawarcie w 1902 roku tajnego traktatu z Włochami, gwarantującego neutralność Włoch w razie konfliktu francusko-niemieckiego.

Jednak najważniejszym wydarzeniem w budowie przez Francję antyniemieckiego bloku polityczno-militarnego w Europie było porozumienie z Wielką Brytanią. Oba kraje dzieliło bardzo wiele: rywalizacja w koloniach, rywalizacja gospodarcza i historia, w której Brytyjczycy częściej stawali do walki przeciw Francuzom niż u ich boku. Teraz jednak, wobec dynamicznej rozbudowy niemieckiej floty wojennej, niemieckiej ekspansji kolonialnej i szukania przez Berlin sojuszników na Bliskim Wschodzie, terenie traktowanym przez Londyn jako tradycyjna strefa wpływów brytyjskich, rząd brytyjski zdecydował się zmienić odwieczną politykę. W 1904 roku oba kraje podpisały porozumienie zwane Entente cordiale – serdecznym porozumieniem. Trzy lata później, w 1907 roku, pod wpływem mediacji francuskiej zawarto układ brytyjsko-rosyjski. Tak wyłonił się sojusz zwany trójporozumieniem lub ententą.

W zaistniałej sytuacji wybuch wojny pozostawał kwestią czasu. Czekano tylko na iskrę, która zapali europejską beczkę prochu. Pojawiła się ona na Bałkanach, gdzie krzyżowały się interesy państw dążących do zdobycia spuścizny po padającym imperium osmańskim. Wśród krajów bałkańskich zwłaszcza Bułgaria i Serbia rościły sobie prawo do stworzenia własnych imperiów. W 1912 roku wybuchła wojna, nazwana później I wojną bałkańską, w której przeciw Turcji stanęła koalicja złożona z Bułgarii, Czarnogóry, Grecji i Serbii. Pokonana Turcja musiała oddać część terytorium. Zwycięzcy jednak szybko pokłócili się między sobą o zdobycze. Tak doszło do wybuchu II wojny bałkańskiej. Osamotniona Bułgaria stanęła w niej do walki z koalicją Serbów, Greków, Czarnogórców, Rumunów, a także Turków. Koalicja wprawdzie wojnę wygrała, ale jej wynik nie zadowolił żadnej ze stron. Wybuch kolejnej wojny był zatem kwestią czasu.

28 czerwca 1914 roku w Sarajewie został zastrzelony arcyksiążę Franciszek Ferdynand, austriacki następca tronu. Zamachu dokonali członkowie serbskiej organizacji nacjonalistycznej „Czarna Ręka”, którzy sprzeciwiali się wpływom monarchii Habsburgów na Bałkanach i aneksji Bośni i Hercegowiny przez Austro-Węgry. Zabójstwo to stało się dla Niemiec doskonałym pretekstem do rozpoczęcia wojny. Dwór wiedeński za namową Berlina wystosowały do rządu serbskiego ultimatum, które praktycznie godziło w niepodległość Serbii. Jednocześnie rozpoczęto mobilizację armii austriackiej. Kiedy Serbia odrzuciła jeden z punktów ultimatum, 28 lipca 1914 roku Austro-Węgry wypowiedziały jej wojnę.

Społeczeństwa europejskie początkowo entuzjastycznie przyjęły wybuch wojny, jednak już pierwsze tygodnie pokazały, jak straszny i krwawy jest to konflikt. Rosnące straty na frontach, coraz większe problemy z zaopatrzeniem w walczących krajach, głód i choroby – wszystko to przyczyniało się do wzrostu nastrojów antywojennych zarówno wśród walczących żołnierzy, jak i cywilów na zapleczu frontu. W Rosji w 1917 roku doprowadziło to do rewolucji. Jesienią 1918 roku rewolucje ogarnęły Niemcy i Austro-Węgry. Zwycięskie państwa ententy miały zbudować nowy porządek na gruzach państw swoich przeciwników.