WSTĘP – KRÓTKA HISTORIA ZSRS

KALENDARIUM WYBRANYCH NAJWAŻNIEJSZYCH DAT Z HISTORII ROSJI I ZSRS W XIX I XX WIEKU:

• 1826 – utworzenie carskiej tajnej policji politycznej (III Oddział Kancelarii Osobistej Jego Cesarskiej Mości i korpus żandarmów)
• 1861 – likwidacja pańszczyzny (Manifest 19 lutego)
• 1891–1892 – głód w Rosji
• 1904–1905 – wojna Rosji z Japonią
• 1905 – strajki w Imperium Rosyjskim, m.in. w Warszawie, „krwawa niedziela” w Petersburgu (stłumienie protestów robotniczych); „Manifest październikowy” – przyznanie swobód obywatelskich, amnestia, prawa wyborcze dla wszystkich warstw społecznych, utworzenie parlamentu – Dumy Państwowej; manifest cara o zmniejszeniu i zlikwidowaniu wykupu od pańszczyzny
• 1906 – wybory do Dumy Państwowej; car Mikołaj II ogłasza konstytucję, w której podtrzymuje zasadę samodzierżawia
• 1914 – wybuch I wojny światowej
• 1917 – rewolucja lutowa, abdykacja Mikołaja II; rewolucja październikowa (przewrót bolszewicki); dekrety Rady Komisarzy Ludowych o pokoju i o ziemi; pierwsza nacjonalizacja zakładu przemysłowego; powstanie Wszechrosyjskiej Nadzwyczajnej Komisji do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (Czeka)
• 1920 – nacjonalizacja wszystkich małych przedsiębiorstw
• 1922 – Józef Stalin zostaje sekretarzem generalnym Wszechrosyjskiej Partii Komunistycznej (bolszewików)
• 1924 – śmierć Włodzimierza Lenina
• 1927 – program kolektywizacji rolnictwa i wytyczne do pierwszego 5-letniego planu gospodarczego
• 1929 – Stalin ogłasza przyśpieszoną kolektywizację i likwidację kułactwa jako klasy
• 1931 – ostateczna likwidacja handlu prywatnego
• 1932–1933 – klęska głodu (szczególnie na Ukrainie)
• 1933 – postanowienie Komitetu Centralnego WKP(b) o czystce w partii
• 1934 – zabójstwo działacza komunistycznego Siergieja Kirowa, które posłużyło za pretekst do masowego terroru
• 1935 – Aleksiej Stachanow bije rekord wydobycia węgla na jednej zmianie (1475 procent normy), od jego nazwiska powstał termin „stachanowiec” – przodownik pracy
• 1936 – pierwszy jawny proces „wrogów ludu”, tzw. proces szesnastu (wszystkich oskarżonych skazano na śmierć i rozstrzelano)
• 1937 – początek czystek w wojsku
• 1939 – podpisanie paktu Ribbentrop–Mołotow; wybuch II wojny światowej; okupacja części Polski przez wojska ZSRS
• 1941 – wojska niemieckie uderzają na ZSRS, co dla Rosjan jest początkiem Wielkiej Wojny Ojczyźnianej
• 1945 – konferencja jałtańska; kapitulacja Niemiec; konferencja poczdamska; kapitulacja Japonii – koniec II wojny światowej
• 1953 – śmierć Józefa Stalina; aresztowanie i rozstrzelanie Ławrientija Berii (odpowiedzialnego za czystki)
• 1956 – tajny referat Nikity Chruszczowa na XX Zjeździe KPZS, demaskujący stalinizm i kult jednostki
• 1960 – kara śmierci rozciągnięta na niektóre przestępstwa gospodarcze
• 1962 – demonstracja robotników w Nowoczerkasku rozstrzelana przez wojsko, rozruchy w wielu miastach do 1963 roku
• 1974 – aresztowanie i deportacja Aleksandra Sołżenicyna (autora książki Archipelag GUŁag – świadectwa zbrodniczej działalności systemu komunistycznego w ZSRS)
• 1975 – Pokojowa Nagroda Nobla dla fizyka jądrowego i działacza politycznego Andrieja Sacharowa
• 1980 – zesłanie Andrieja Sacharowa do miasta Gorki (obecnie Niżny Nowogród) za protesty przeciwko agresji ZSRS na Afganistan
• 16 grudnia 1986 – telefon Michaiła Gorbaczowa do Andrieja Sacharowa, w wyniku którego noblistę zwolniono z zesłania
• 1989 – pierwsze w ZSRS częściowo wolne wybory do Rady Najwyższej
• 1990 – Michaił Gorbaczow zostaje prezydentem ZSRS; parlament RFSRS ogłasza suwerenność republiki
• 1991 – prezydentem RFSRS zostaje Borys Jelcyn; rozwiązanie Układu Warszawskiego; porozumienie białowieskie o utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw; ZSRS przestaje istnieć (formalnie 31 grudnia 1991 roku)

W 1917 roku przez Rosję przetoczyły się dwie rewolucje:

lutowa, która naruszyła system rządów carskich, i październikowa, która ostatecznie pozwoliła przejąć władzę bolszewikom. Ten ostatni przewrót miał zasadniczy wpływ na losy Rosji, graniczących z nią państw, a nawet całego świata.

Rosyjski filozof i publicysta Piotr Czaadajew w swoim traktacie Listy filozoficzne przewidywał już w XIX wieku, że Rosja odegra niebawem „pokazową lekcję” dla ludzkości.

Rosja carska była wówczas państwem ogromnych kontrastów społecznych, nie posiadała tradycji obywatelskiej, brakowało w społeczeństwie rosyjskim klasy średniej, która mogłaby się stać realną siłą modernizacji kraju. Władza cara opierała się na trzech filarach: samodzierżawiu (rządach absolutnych), prawosławiu i ludowości. Równolegle w społeczeństwach europejskich na skutek rewolucji przemysłowej zachodziły znaczące zmiany, które wymusiły powstanie nowych warstw społecznych. Zaś w Rosji – chłopi uwolnieni z poddaństwa czy wyzyskiwani robotnicy fabryczni znaleźli się na marginesie życia społecznego i politycznego.

Początek XX wieku to przegrana Rosji carskiej w wojnie z Japonią, porzucenie przez cara Mikołaja II reformy samodzierżawia w monarchię konstytucyjną, a wreszcie porażki ponoszone na frontach I wojny światowej. Wszystko to spowodowało kryzys gospodarczy w Imperium Rosyjskim –  pojawiły się żądania reform i zniesienia władzy cara. W konsekwencji strajków robotniczych, demonstracji antywojennych, starć młodzieży akademickiej i chłopów z carską policją i wojskiem w 1917 roku doszło w Rosji do rewolucji bolszewickiej, w wyniku której obalono carat. Powstało w jego miejsce państwo totalitarne, opierające się na ideologii komunistycznej.

Partia bolszewicka, która dysponowała sprawnym aparatem zarządzającym, miała charyzmatycznych przywódców i świetnie działającą propagandę, trafiła do różnych warstw społecznych i sprawnie przejęła władzę. Zmęczeni wojną i panującym w kraju chaosem ludzie przyjęli nową władzę z nadzieją na przywrócenie ładu i pokoju. Powstała Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Rad, oparta również na trzech filarach: Radach Delegatów Robotniczych i Żołnierskich (powstawały we wszystkich większych miastach), Radzie Komisarzy Ludowych (rewolucyjny rząd bolszewicki, który miał przekształcić Rosję w państwo komunistyczne) oraz wodzu partii bolszewickiej – Włodzimierzu Leninie, który miał właściwie nieograniczoną władzę.

A opierała się ona – od samego początku – na terrorze. Jednym z pierwszych kroków bolszewików była rozprawa z tzw. wrogami ludu. W grudniu 1917 roku utworzono tajną policję – Wszechrosyjską Nadzwyczajną Komisję do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (popularnie nazywaną Czeka), na czele której stanął Feliks Dzierżyński. Pierwszymi ofiarami bolszewików stali się między innymi członkowie carskiej rodziny ze zdetronizowanym Mikołajem II. Zamordowano ich 17 lipca 1918 roku w Jekaterynburgu. W tym samym roku powstały pierwsze łagry – obozy koncentracyjne, które zapoczątkowały system Gułagu – sieci obozów rozsianych po całym Związku Sowieckim.

Formalnie ZSRS został utworzony 30 grudnia 1922 roku, po zakończeniu wojny domowej w Rosji. Traktat założycielski podpisały Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Sowiecka (RFSRS), Ukraińska SRS, Białoruska SRS i Zakaukaska FSRS. Deklaracja o powstaniu Związku Sowieckiego głosiła, że jest on dobrowolnym zjednoczeniem równouprawnionych narodów: „Nowe państwo związkowe będzie godnym ukoronowaniem założonych już w październiku 1917 roku podstaw pokojowego współżycia i braterskiej współpracy narodów, stanie się ono prawdziwą ostoją przeciwko światowemu kapitalizmowi i nowym zdecydowanym krokiem na drodze do zjednoczenia ludzi pracy wszystkich krajów w jedną światową Socjalistyczną Republikę Sowiecką”. Jednak w praktyce ZSRS funkcjonował jako kraj ze scentralizowaną gospodarką i władzą, którą sprawowała WKP(b) – Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików), od 1952 roku pod nazwą Komunistyczna Partia Związku Sowieckiego (KPZS), według koncepcji tzw. dyktatury proletariatu.

Początkowo poszczególne republiki usiłowały rozwijać się indywidualnie, jednak w końcu lat 20. zaczęto zwalczać „nacjonalizmy”, co spowodowało intensywną rusyfikację narodów znajdujących się pod panowaniem ZSRS i zapoczątkowało tworzenie „narodu sowieckiego”. Działo się to na polecenie nowego dyktatora – Józefa Stalina, następcy Lenina; w 1924 roku stał się on pierwszą osobą w państwie i zaprowadził w nim rządy totalitarne. Jak pisze amerykański sowietolog Richard Pipes: „Stalin miał przed sobą trzy ściśle ze sobą powiązane cele: zbudowanie potężnego przemysłu, skolektywizowanie rolnictwa i doprowadzenie społeczeństwa do stanu całkowitej uległości. Realizacja tych ambitnych zamierzeń spowodowała kryzys w kraju, który powoli dochodził do siebie po zniszczeniach spowodowanych przez I wojnę światową, rewolucję i wojnę domową. Stalin nie bardzo się tym wszystkim przejmował, ponieważ kryzysy ekonomiczne i społeczne stanowiły pożywkę reżimów komunistycznych”.

Grunt pod rządy Stalina został przygotowany wcześniej, już w 1918 roku, kiedy to wprowadzono pełną centralizację gospodarczą: państwowy monopol zbożowy, zakaz handlu prywatnego, powszechny obowiązek pracy i ścisłą reglamentację zaopatrzenia w żywność ludności pracującej. Pomysły te okazały się tragiczne w skutkach dla sowieckiej gospodarki – wywołały głęboki kryzys ekonomiczny i wielki głód. Rosło niezadowolenie, wybuchały antybolszewickie protesty wśród chłopów i w wojsku.

W odpowiedzi na to władze sowieckie w 1921 roku wprowadziły Nową Politykę Ekonomiczną – NEP, która była próbą powrotu do gospodarki rynkowej. Wkrótce po wprowadzeniu NEP-u odrodził się handel, ustabilizowały się finanse państwa, przystąpiono do odbudowy kraju ze zniszczeń wojennych. W społeczeństwie sowieckim pojawiła się tzw. nowa burżuazja (nepmani w mieście, kułacy na wsi) i w partii powstały tarcia – przeważyło zdanie Stalina, który postanowił o odejściu od NEP-u i przeprowadzeniu kolektywizacji, czyli całkowitej likwidacji własności prywatnej. Dawało to partii pełną kontrolę nad wsią, a także pozwalało na pozyskanie siły roboczej do budowy przemysłu.

Kolektywizacja rolnictwa przerodziła się stopniowo w terror: niszczono gospodarstwa, aresztowano ich właścicieli, wywożono całe rodziny w odległe regiony ZSRS. Kołchozy (spółdzielnie rolnicze) zaś uzyskiwały wsparcie władz.

W latach 30. gwałtownie przyśpieszono kolektywizację, zwłaszcza w rejonach obfitujących w zboże, stosując masowe represje: bogatszych chłopów wywożono z rodzinami do obozów lub na zesłanie na Syberię. Te działania wywołały zbrojny opór wsi na terenie całego Związku Sowieckiego, w wyniku ich pacyfikacji zabito około miliona ludzi.

Na Ukrainie wybuchła klęska głodu, która spowodowała śmierć co najmniej 4,5 miliona osób, a cała kolektywizacja doprowadziła do śmierci w sumie około 14,5 miliona osób, załamania produkcji rolnej, racjonowania żywności i obniżenia poziomu życia wszystkich ludzi zamieszkujących ZSRS.

Polityka „budownictwa socjalizmu” prowadzona była drastycznymi metodami, które swoje apogeum osiągnęły podczas tzw. wielkiej czystki. Była ona wymierzona w osoby, które aparat bezpieczeństwa uznał za opozycję polityczną, nieważne – realną czy jedynie potencjalną. Wielka czystka (nazywana również wielkim terrorem lub jeżowszczyzną od nazwiska jej głównego realizatora Nikołaja Jeżowa) została zapoczątkowana inspirowanym przez Stalina zabójstwem w 1934 roku jednego z głównych działaczy partyjnych, Siergieja Kirowa, a największe nasilenie osiągnęła po sformułowaniu przez Stalina w 1937 roku doktryny o zaostrzeniu walki klasowej. Procesy przed sądami doraźnymi najczęściej kończyły się karą śmierci lub dożywotnim zesłaniem do łagrów. Łączna liczba ofiar wielkiej czystki w latach 1937–1938 nie jest możliwa do ustalenia z powodu braku wyczerpujących źródeł. Szacuje się, na podstawie dokumentów sowieckich, że aresztowano ponad 1,5 miliona ludzi, z czego około 700 tysięcy rozstrzelano.

W ramach wielkiej czystki prowadzono tzw. operacje narodowe, wymierzone przeciwko przedstawicielom różnych narodów: Rosjanom, Polakom, Ukraińcom, Białorusinom, Żydom, Finom, Łotyszom, Grekom, Bułgarom, Chińczykom, Koreańczykom, Niemcom i innym – obywatelom ZSRS.

Najbardziej brutalną akcją, o wyjątkowej skali represji i z największą liczbą ofiar, była „operacja polska”. Od połowy lat 20. powstawały w sowieckich częściach Ukrainy i Białorusi polskie rejony autonomiczne, które okazały się nieudanym z punktu widzenia Sowietów eksperymentem, Polacy bowiem najmocniej sprzeciwiali się kolektywizacji wsi i ateizacji. Stanowili również „element niepewny” – mogli, według władz sowieckich, stać się „piątą kolumną” w przewidywanej wojnie ZSRS z II Rzecząpospolitą i państwami Zachodu. Szacuje się, że w „operacji polskiej” skazano prawie 140 tysięcy Polaków, z tego zamordowano strzałem w tył głowy nie mniej niż 111 tysięcy, a ponad 28 tysięcy skazano na pobyt w obozach. Wyroki śmierci wydawano w trybie pozasądowym, a ofiary rozstrzeliwano głównie w podziemiach więzień NKWD lub podmiejskich lasach. Zwłoki wrzucano do wcześniej wykopanych dołów, informacje o nich były tajne. (Do dzisiaj ustalono około 100 miejsc pochówku ofiar; według historyków stanowi to zaledwie około jednej trzeciej wszystkich miejsc.).

W latach 30. prowadzono intensywną industrializację państwa w ramach planów pięcioletnich. Przodownicy pracy (stachanowcy), wyścig o wyrabianie jak najwyższych norm, sprytnie prowadzona propaganda, połączona z obawami ludzi przed uznaniem za „szkodnika” albo „bumelanta” i uwięzieniem, a także napływ wywłaszczonych chłopów, zapewniających tanią siłę roboczą, przyniosły wyraźny wzrost gospodarczy.

W ogromnym stopniu do industrializacji Związku Sowieckiego przyczynili się więźniowie Gułagu i ich niewolnicza praca.

Tony złota wydobywane przez więźniów Kołymy pozwalały na import zachodnich technologii i maszyn, między innymi dla gigantycznego Kombinatu Metalurgicznego w Magnitogorsku (tu część budowniczych stanowili również więźniowie). Łagiernicy budowali infrastrukturę (drogi, trasy kolejowe, mieszkania) dla przyszłych centrów przemysłowych w azjatyckiej części ZSRS, „wielkie budowy socjalizmu”, jak Kanał Białomorsko-Bałtycki, czy prowadzili uprawę ziemi w Kazachstanie. Więźniowie stanowili najtańszą i najłatwiej dostępną siłę roboczą – nie liczono się z ich życiem.

Wygrana Związku Sowieckiego w II wojnie światowej spowodowała, że wpływy Sowietów rozszerzyły się na Europę Środkową i zmieniły pozycję międzynarodową ZSRS – stał się on mocarstwem.

Dopiero śmierć Stalina w 1953 roku przerwała epokę stalinizmu opartego na terrorze, co w konsekwencji zapoczątkowało również reorganizację Gułagu. Trzy lata później Nikita Chruszczow na XX Zjeździe KPZS wystąpił z tajnym referatem O kulcie jednostki i jego następstwach, który ujawnił częściowo zbrodnie stalinizmu. Referat wywołał szok, nastąpiła „odwilż”, która spowodowała masową rehabilitację ofiar terroru oraz liberalizację polityki kulturalnej i społecznej. Tysiące więźniów politycznych zostało wypuszczonych z łagrów na wolność.

Związek Sowiecki przez dekady wydawał się prawdziwą potęgą: gospodarczą, wojskową, polityczną, jego wpływy obejmowały niemal połowę świata. Z czasem jednak ten kolos stał na coraz bardziej chwiejnych nogach. Przegrana w wyścigu zbrojeń z USA, porażka w inwazji wojskowej na Afganistan, coraz większa przepaść dzieląca ZSRS od krajów Zachodu w nowoczesnych technologiach i upadająca gospodarka sprawiły, że Związek Sowiecki wymagał pierestrojki – przebudowy.

Miał tego dokonać Michaił Gorbaczow wybrany w marcu 1985 roku na sekretarza generalnego Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego. Symbolicznym momentem dla pierestrojki, i właściwie dla losów całego Związku Sowieckiego, była decyzja władz o powrocie dysydenta i noblisty Andrieja Sacharowa do Moskwy z zesłania, na które został skazany za krytykę sowieckiej inwazji na Afganistan. Decyzję tę osobiście zakomunikował Sacharowowi Michaił Gorbaczow – w rozmowie telefonicznej 16 grudnia 1986 roku.

Pierestrojka miała za zadanie zdemokratyzować system, zwiększyć swobody obywatelskie, częściowo urynkowić gospodarkę i ocieplić stosunki z Zachodem. Zmiany te pobudziły świadomość narodów większości republik sowieckich, co w konsekwencji doprowadziło do rozpadu imperium i krachu systemu komunistycznego.

ZSRS przestał istnieć 8 grudnia 1991 roku na mocy układu białowieskiego podpisanego w Wiskulach na Białorusi przez przywódców Rosji – Borysa Jelcyna, Białorusi – Stanisława Szuszkiewicza i Ukrainy – Leonida Krawczuka. Porozumienie to w miejsce ZSRS powoływało Wspólnotę Niepodległych Państw, gwarantowało respektowanie międzynarodowych zobowiązań podpisanych przez rządy ZSRS, istniejące granice republik oraz ustanawiało wspólny zarząd nad armią i arsenałem jądrowym. Oficjalnie zachęcono pozostałe republiki do opuszczenia struktur ZSRS. W noc sylwestrową 1991 roku Związek Sowiecki, który powstał 30 grudnia 1922 roku, przestał istnieć na mocy prawa.

Terytorium Związku Sowieckiego w chwili rozpadu rozciągało się od Morza Bałtyckiego po Morze Czarne i – dalej na Wschód – do Oceanu Spokojnego. ZSRS składał się wówczas z 15 republik narodowych: Armeńskiej, Azerbejdżańskiej, Białoruskiej, Estońskiej, Gruzińskiej, Kazachskiej, Kirgiskiej, Litewskiej, Łotewskiej, Mołdawskiej, Tadżyckiej, Turkmeńskiej, Ukraińskiej, Uzbeckiej i Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej. Zamieszkiwało go około 293 milionów ludzi.

By stworzyć takiego giganta, bolszewicy po zdobyciu władzy w październiku 1917 roku mieli przed sobą ogromne zadanie – musieli zlikwidować dotychczasowe struktury państwowe i stworzyć nowe, własne, które pozwoliłyby im na zrealizowanie ich głównych celów politycznych, społecznych i ekonomicznych. Gułag stał się jednym z ważniejszych środków do realizacji tych celów.