JAK CZYTAĆ MAPY W ATLASIE

GUŁAG – REPRESJE ZSRS WOBEC POLAKÓW I OBYWATELI POLSKICH

Słownik języka polskiego definiuje system polityczny oparty na nieograniczonej władzy jednej partii, która kontroluje wszystkie dziedziny życia, jako totalitaryzm. Ze słowem totalitaryzm kojarzą nam się postaci jak Hitler czy Stalin, ale też miejsca, zjawiska, procesy czy wydarzenia – takie jak Auschwitz, Treblinka, masowe mordy, łapanki, Holocaust, deportacje, łagry, zbrodnia „katyńska”, Workuta, Kołyma.

Te pojęcia (jak i wiele innych) stanowią dziś symbole tych dwóch przerażających totalitaryzmów XX wieku – nazizmu i komunizmu.

Nasz Atlas opowiada o systemie komunistycznym, a dokładnie o instrumencie represji politycznych, który pozwalał mieć pełną kontrolę nad ludźmi. Opowiadamy o systemie obozów niewolniczej pracy (łagrów), zwanych Gułag, który pochłonął setki tysięcy ofiar.

Gułag objął swoim zasięgiem najpierw przeciwników władzy, a potem wszystkich obywateli, nawet tych, którzy jeszcze niedawno byli po jej stronie. Do obozu, poza więźniami kryminalnymi, mógł trafić każdy: na skutek donosu, zeznań wymuszonych torturami czy też w ramach tzw. czystki narodowej, ludzi tych skazywano przeważnie w trybie pozasądowym. Trafiali tam zarówno obywatele ZSRS, jak i obywatele państw, które z wybuchem II wojny światowej znalazły się w strefie wpływów ZSRS. Byli to Polacy, Łotysze, Litwini, Estończycy, Finowie, Tatarzy Krymscy, Kałmucy, Bałkarzy, Czeczeni, Ingusze, Turcy Meschetyńscy, Kurdowie, Azerowie, Niemcy nadwołżańscy i wiele innych narodów. Kolejnymi więźniami stali się żołnierze pojmani w niewolę, a po II wojnie światowej – ponownie przeciwnicy władzy komunistycznej. Represje trwały aż do połowy lat 80., kiedy Michaił Gorbaczow rozpoczął pierestrojkę.

Najbardziej przerażający jest jednak fakt, że Gułag dalej istnieje, nie stał się on zamkniętą kartą historii, gdyż nadal we współczesnej Rosji funkcjonuje system obozów karnych, do których trafiają często osoby ze względu na swoje przekonania, niezgodne z „linią władzy”. Należy tu wymienić takie postaci jak:

• Oleg Siencow (ukr. Ołeh Sencow), ukraiński reżyser, pisarz, aktywista społeczny, skazany na 20 lat w kolonii karnej o zaostrzonym rygorze w okolicy Workuty;

• Nadija Sawczenko, ukraińska wojskowa, lotnik nawigator, skazana na 22 lata łagrów, wymieniona z Ukrainą na dwóch rosyjskich żołnierzy w 2016 roku;

• członkinie zespołu Pussy Riot;

• i wielu innych.

W tym okrutnym obozowym systemie, zwłaszcza w latach 1939–1946, znaleźli się Polacy, którzy stanowili znaczny odsetek napływających do Gułagu więźniów. W 2020 roku obchodzimy osiemdziesiątą rocznicę pierwszej wielkiej deportacji obywateli polskich w głąb ZSRS, pierwszej po 17 września 1939 roku z ziem zaanektowanych przez Związek Sowiecki. Wtedy to Polacy zostali wysłani do Kraju Krasnojarskiego, do Komi, do obwodów archangielskiego, swierdłowskiego i irkuckiego. Po dwóch miesiącach nastąpiła kolejna fala deportacji – tym razem głównym miejscem zesłania był Kazachstan.

Czy wiemy, co to był ZSRS – Związek Socjalistycznych Republik Sowieckich? Czy wiemy, co to był Gułag? Czy znamy ogrom zbrodni sowieckich? Czy znamy miejsca tych zbrodni oraz systemu łagrowego? Czy wiemy, gdzie jest Syberia – jak jest duża, rozległa, jak daleko sięga? Czy potrafimy zlokalizować miejsca takie jak Kołyma, Workuta, Wyspy Sołowieckie? Czy Gułag to daleka Azja, czy może Europa, czyli właściwie „tuż obok”? Czy wiemy, co oznaczają pojęcia takie jak onuce, walonki, kułacy, czekiści, katorga, machorka, szkorbut, wachta, wor?

Łagry to cmentarzyska milionów ofiar, w tym wielu, wielu Polaków... Ostatni świadkowie tych zbrodni już odchodzą. Wsłuchanie się w ich świadectwa jest niezbędne, a poznanie przestrzenne całego systemu sowieckich łagrów pozwala zrozumieć ogrom ich tragedii, okrucieństwa wobec człowieka, który wpadł w tryby tego systemu. Czytając o Gułagu, słuchając wspomnień i znając nasze mapy, będzie nam łatwiej wyobrazić sobie, jakim heroizmem musiały się wykazać wszystkie ofiary tego systemu.

Nasz Atlas pokazuje w sposób kompleksowy temat sowieckich łagrów i sytemu Gułagu. Skupiliśmy się na opracowaniu map ułatwiających poznanie ogromnego obszaru byłego ZSRS, zaczynając od jego geografii i opisu krain, przez topografię obozów pracy, po mapy tematyczne, w tym mapę dotyczącą niewolniczej pracy łagierników.

Na tym tle opowiadamy o Polakach i obywatelach polskich, ale nie zapominając o innych narodach, które zostały zmuszone do przesiedleń, deportacji i katorgi. Skutki tych przymusowych deportacji są stale żywe we współczesnej Rosji, co widać w problemach narodów kaukaskich, takich jak Czeczeni czy Tatarzy deportowani niegdyś z Krymu.

Historia jest potrzebna do zrozumienia teraźniejszości. Nasz Atlas jest dopełnieniem przestrzennym wielu tragicznych historii Polaków, którzy doświadczyli Gułagu, ale też wielu narodów, dla których Gułag nadal trwa... Atlas jest próbą zachowania pamięci o ludziach i tych historycznych miejscach, które obecnie są zaniedbane – to swoiste „wirtualne miejsce pamięci”.

Liczymy, że zarówno tyflomapy, jak i towarzyszący im komentarz historyczny staną się inspiracją do dalszych poszukiwań i uzupełniania swojej wiedzy. Mamy nadzieję, że publikacja stanie się cenną pomocą pobudzającą ciekawość odbiorców.

OPIS LEGENDY

Cały Atlas znajduje się w teczce zawierającej osiem plansz dotykowych (w tym pięć plansz rozkładanych), broszurę w brajlu ze spisem treści i objaśnieniami skrótów brajlowskich oraz książkę w powiększonym druku ze specjalnie przygotowanym komentarzem historycznym.

Zanim jednak wyjmiesz interesującą Cię mapę z teczki, dokładnie zapoznaj się z jej zawartością. Pod klapą teczki umieściliśmy legendę. Legenda zawiera objaśnienia użytych znaków na poszczególnych mapach, które, jeśli dokładnie poznasz i zapamiętasz (a nie jest ich dużo), będzie Ci łatwiej czytać.

• Południk 180° oznaczyliśmy prostą czarną grubą linią na żółtym tle i dużymi kropkami tworzącymi linię biegnącą od północy (od góry) na południe (do dołu).
• Koło podbiegunowe północne – to linia czarna przerywana na żółtym tle i nieco mniejsze kropki tworzące linię biegnącą z zachodu (od lewej strony) na wschód (na prawą stronę).
• Obszar ZSRS oznaczyliśmy gładką powierzchnią i białym kolorem.
• Ziemie polskie oznaczone zostały gęstą, regularną siecią wypukłych punktów i żółtym kolorem.
• Pozostałe ziemie oznaczyliśmy fakturą „piaskową” i kolorem czarnym. Tak właśnie zostały pokazane obszary poza granicami ZSRS i ziem polskich, aby wydobyć z mapy to, co jest najważniejsze.
• Granice państw – to linia złożona z wypukłych punktów, czytelnych dotykiem i w kolorze żółtym. Granica w wersji kolorowej jest dodatkowo odcięta cienką czarną linią.
• Granice państw na rzekach – to symbol pojawiający się tylko w wersji dotykowej. Jest to wypukła linia z wypukłymi punktami umieszczonymi co około osiem milimetrów.
• Stolice pokazane zostały w postaci wypukłych okręgów z wypukłą kropką w środku. W druku barwnym są to pomarańczowe koła z czarnym obrysem i również z czarną kropką w środku.
• Miasta oznaczone zostały sygnaturą w postaci czarnych wypukłych okręgów z pomarańczowym wnętrzem.
• Rzeki pokazaliśmy jako ciągłą wypukłą granatową linię. Zwróć uwagę na ujścia dopływów do rzek głównych, które w wersji dotykowej są odcięte od siebie. Dzięki temu możesz łatwo zorientować się, która rzeka jest ważniejsza. Aby rozpoznać, w którym kierunku płynie wybrana rzeka, zastosowaliśmy dwa rozwiązania dotykowe. Po pierwsze, źródło rzeki oznaczyliśmy wypukłą kropką i wiesz, że rzeka od tej kropki rozpoczyna swój bieg, a po drugie rozcięliśmy ramkę w miejscu, gdzie rzeka „wypływa” z mapy, informując tym samym, gdzie ona zmierza, że nie kończy się na ramce.
• Kanały oznaczane są jako ciągła wypukła granatowa linia, poprzecinana krótkimi, wypukłymi granatowymi kreseczkami.
• Jeziora pokazaliśmy jako wypukłe półokręgi z podstawą zwróconą ku górze, z obwódką białą i z niebieskim wypełnieniem. Wielkie jeziora są pokazane tak jak morza.
• Obszary bagienne – to faktura składająca się z wypukłych poziomych krótkich kresek nierównomiernie rozłożonych na pewnym obszarze w kolorze granatowym.
• Linia brzegowa – to wypukła szorstka, cienka linia w kolorze białym.
• Morza – to obszary w kolorze niebieskim pokryte fakturą składającą się z wypukłych poziomych linii.
• Wyspy pokazaliśmy jako wypukłe półokręgi z podstawą zwróconą ku dołowi, z obwódką granatową i z białym wypełnieniem. Wielkie wyspy są pokazane tak jak morza.
• Archipelagi pokazaliśmy jako wypukłe półokręgi z podstawą zwróconą ku dołowi, z obwódką granatową i z białym wypełnieniem z wypukłą granatową kropką wewnątrz.
• Wielkie wyspy są obrysowane linią brzegową i oznaczone tym samym kolorem co ląd.
• Wzniesienia, tereny pagórkowate – to wypukłe gładkie linie w kształcie łuku lekko wygiętego ku górze w kolorze brązowym.
• Obszary górskie – to wypukłe gładkie linie w kształcie łuku mocno wygiętego ku górze w kolorze brązowym.

Postaraj się zapamiętać sygnatury i faktury. W razie potrzeby zawsze możesz ponownie skorzystać z legendy, która na stałe jest przyklejona do teczki.

Na poszczególnych planszach znajdziesz dodatkowe legendy umieszczone najczęściej w prawym dolnym rogu dużych, rozkładanych plansz lub po lewej stronie dla mniejszych plansz, w których objaśnione są sygnatury dotyczące tylko tej danej planszy.

Na mapach tematycznych znajdziesz faktury i znaki, które powyżej opisaliśmy, ale będą do nich czasami przypisane inne informacje. Ważne jest, aby przed czytaniem każdej mapy najpierw zapoznać się z legendą i zapamiętać objaśnienia poszczególnych znaków i zastosowanych faktur na danej mapie. Jeśli już poznałeś i rozumiesz legendę, to teraz możesz wyjąć pierwszą mapę, broszurkę z objaśnieniami skrótów brajlowskich i książkę z komentarzem historycznym. Opisy historyczne znajdziesz też na stronie Fundacji „Trakt” oraz na www.tyflomapy.pl w Internecie.

OPIS BROSZURY Z OBJAŚNIENIAMI SKRÓTÓW BRAJLOWSKICH I NINIEJSZEJ KSIĄŻKI Z KOMENTARZEM HISTORYCZNYM

Ze względu na rozciągłość pisma brajlowskiego konieczna była zamiana pełnych nazw na skróty dwu- i trzyliterowe. Dodatkowo do niektórych skrótów brajlowskich dodano tzw. klucze, które informują, do jakiego rodzaju znaku na mapie i obiektu w rzeczywistości odnieść należy dany skrót. Mamy zatem następujące klucze:

• dla rzek to punkty trzeci i szósty,
• dla jezior to punkty trzeci, piąty i szósty,
• dla kanałów to litera „k”,
• dla wysp to punkt piąty,
• dla archipelagów to punkty drugi i piąty,
• dla półwyspów to litera „p”,
• dla morza to litera „m”,
• dla nizin to litera „n”,
• dla wyżyn to litera „w”,
• dla gór to litera „g”,
• dla obozów (łagrów) to litera „o”.

Przygotowaliśmy pełny wykaz objaśnień skrótów brajlowskich, jakie znajdziesz na mapach. Warto go mieć pod ręką, wyszukując objaśnień do napotkanych i jeszcze niezapamiętanych skrótów. Staraliśmy się, aby skróty były intuicyjne i szybko kojarzone z nazwą własną. W wielu przypadkach wystarczy raz przeczytać objaśnienie i skrót zostanie zapamiętany, zwłaszcza tam, gdzie często się powtarza, a powtarzają się skróty dla rzek i wybranych miast.

Nazewnictwo jednak jest mało powszechne i prawdopodobnie będzie konieczne częste zaglądanie do objaśnień skrótów.

Każda plansza ma swój opis historyczny. Został on tak opracowany, aby pokazane na mapie treści znalazły w nim swoje wyjaśnienie. Opisy jednak w wielu przypadkach zawierają coś, czego nie znajdziesz na mapie – są one dopełnieniem treści mapy, aby lepiej zrozumieć dane zagadnienie.

CZYTANIE MAP ATLASU

Znając już legendę, zawartość broszury z objaśnieniami skrótów brajlowskich i książkę z komentarzem historycznym, wyjmij wybraną planszę z teczki i ułóż ją tak, aby wypukły czarny trójkąt znalazł się w prawym górnym (dalszym) rogu.

Zanim zaczniesz oglądać mapę, zwróć uwagę na dodatkowe informacje znajdujące się na planszy.

Tytuł mapy umieszczono w lewym górnym (dalszym) rogu planszy i zajmuje on zazwyczaj dwa lub trzy wiersze.

W ostatnim wierszu tytułu znajduje się skala liczbowa mapy. Mapy w atlasie zostały wykonane w dwóch skalach.

Mamy zatem ogólne spojrzenie na ZSRS wykonane w skali 1 : 12 500 000 (jeden do dwunastu i pół miliona). Skala mapy określa, jaki jest stosunek odległości na mapie do odległości w terenie. Skala 1 : 12 500 000 oznacza, że jeden centymetr na mapie to dwanaście i pół miliona centymetrów w rzeczywistości, czyli, po zamianie jednostek, odpowiada stu dwudziestu pięciu kilometrom na powierzchni ziemi. Pod tytułem mapy znajdziesz podziałkę liniową, która obrazuje odległość w terenie wynoszącą dwieście pięćdziesiąt kilometrów, co odpowiada na mapie dwóm centymetrom.

Wszystkie mapy są w mniejszym lub większym stopniu zniekształcone, bowiem musimy przenieść kształt kuli ziemskiej na płaską kartkę. Znając temat mapy, kartograf może zaprojektować takie odwzorowanie, które zachowa określone typy relacji między obiektami na mapie.

W przypadku Gułagu zależało nam na możliwości policzenia odległości i to zostało na naszych mapach zachowane. Chcieliśmy też, aby można było ocenić położenie różnych miast względem siebie, jak i innych elementów takich jak koło podbiegunowe, bo to jest ważne dla zrozumienia warunków, w jakich przyszło łagiernikom żyć i pracować. Dzięki temu wiemy, jak daleko jest Workuta, Kołyma czy Władywostok, możemy odczytać położenie Warszawy czy Irkucka, miast, które leżą niemal na tej samej szerokości geograficznej.

Gułag kojarzy nam się z odległościami, z czymś dalekim, niedostępnym. Aby obliczyć możliwie dokładnie odległość na przykład jeziora Bajkał od granic Polski, dobraliśmy odpowiednie odwzorowanie oraz umieściliśmy wzdłuż dolnej i lewej ramki każdej planszy w skali 1 : 12 500 000 linie odpowiadające 250 kilometrom w terenie poprzedzielane odstępami o tej samej długości. Mamy zatem linię i odstęp, co oznacza 500 kilometrów w rzeczywistości.

W naszym Atlasie mamy przybliżenia niektórych obszarów ZSRS, dla których przyjęliśmy skalę 1 : 5 000 000 (jeden do pięciu milionów), co oznacza, że powiększyliśmy ją o dwa i pół razy w stosunku do dużej mapy.

Skala 1 : 5 000 000 oznacza, że jeden centymetr na mapie odpowiada pięciu milionom centymetrów, czyli, po zamianie jednostek, odpowiada pięćdziesięciu kilometrom na powierzchni ziemi. Na tych planszach również znajdziesz wzdłuż dolnej i lewej ramki linie odpowiadające 100 kilometrom w terenie poprzedzielane odstępami o tej samej długości. Mamy zatem linię i odstęp, co oznacza 200 kilometrów w rzeczywistości.

W prawym dolnym (bliższym) rogu każdej planszy znajduje się jej numer zgodny z kolejnością chronologiczną plansz. Pamiętaj, aby mapa po obejrzeniu wróciła do teczki na swoje miejsce. Jeśli będzie porządek w teczce, to następnym razem będzie łatwiej ją znaleźć.

Nie będziemy opisywać każdej mapy, wyjaśniać, jak ją czytać, bo nie chcemy zabierać przyjemności odkrywania map. Ale chcielibyśmy podpowiedzieć, od czego warto zacząć poznawanie naszego Atlasu, aby jego odkrywanie było po prostu łatwiejsze.

Zaczynamy oczywiście od przeczytania legendy i kiedy już poznamy objaśnienia znaków, proponujemy wyjąć planszę numer jeden oraz broszurę z objaśnieniami skrótów. Plansza ta opowiada o geografii ZSRS w dość szczególny sposób, bo z okien pociągu jadącego najdłuższą linią kolejową na świecie – Koleją Transsyberyjską. W obecnych czasach to niezwykła atrakcja turystyczna pozwalająca pokonać odległość ponad 9000 kilometrów, zaczynając podróż z Europy, z Moskwy, a kończąc ją u wybrzeży Morza Japońskiego, we Władywostoku. W czasach Gułagu Kolej Transsyberyjska była jednym z najważniejszych czynników lokalizacji systemu obozów przymusowych i główny środek transportu więźniów do różnych obszarów ogromnej Rosji Sowieckiej. Deportowani podróżowali tygodniami nie z własnej woli i nie w celach turystycznych, ale na katorgę, w bydlęcych wagonach, w wielkim ścisku, zimnie, bez wystarczającej ilości jedzenia czy odpowiednich środków sanitarnych. Podróż pociągiem była niejednokrotnie częścią ich dalekiej drogi, do miejsca przesiadki na przykład na statek rzeczny czy morski w kierunku łagrów na dalekiej północy, poza koło podbiegunowe. Dla wielu z nich był to bilet w jedną stronę.

Zapraszamy do zapoznania się z mapami z naszego Atlasu i komentarzem historycznym. Opowieść jest mroczna, przygnębiająca, ale warto ją poznać i zrozumieć.

Redakcja