5. Rzeźba terenu

5 – RZEŹBA TERENU

Opis planszy i legendy

Mapa „Rzeźba terenu” przedstawia ukształtowanie powierzchni kuli ziemskiej.

Wyjmij planszę z teczki i ułóż tak, aby wypukły czarny trójkąt znalazł się w prawym dalszym rogu.

Zanim zaczniesz oglądać mapę, zwróć uwagę na dodatkowe informacje, znajdujące się na planszy.

Tytuł mapy umieszczono w lewym, dalszym rogu planszy. W kolejnym wierszu znajduje się skala liczbowa mapy. Mapa została wykonana w skali 1: 90 000 000 (jeden do dziewięćdziesięciu milionów). Skala mapy określa, jaki jest stosunek odległości na mapie do odległości w terenie. Skala 1: 90 000 000 oznacza, że 1 cm na mapie odpowiada 90 000 000 cm, czyli 900 km na powierzchni ziemi. Taka skala pozwala pokazać na jednej planszy wszystkie kontynenty. Niestety w tej skali mają one małą powierzchnię. Dlatego czytanie tej mapy wymagać będzie od Ciebie dużej precyzji i uwagi.

W prawym bliższym rogu planszy umieszczono cyfrę 5. To numer strony, który jest równocześnie numerem planszy.

Zanim zaczniesz poznawać treść mapy, sięgnij po oddzielną planszę „Legenda”. Po dokładnym przeczytaniu informacji, w niej zawartych, twoja praca będzie przebiegała sprawniej.

Na planszy „Legenda” znajdziesz informacje o sposobie, w jaki przedstawiono na mapie siatkę kartograficzną oraz kontynenty. Na omawianej mapie umieszczono następujące wypukłe elementy siatki kartograficznej, pokazane również na innych mapach w atlasie w tej skali. Są to:

1. ramka mapy. Ma kształt zbliżony do elipsy. Tworzą ją następujące linie siatki kartograficznej: na północy i południu linie, obrazujące bieguny, a na wschodzie i zachodzie południk 170° długości geograficznej zachodniej. Bieguny na kuli ziemskiej są punktami, jednak w zastosowanym odwzorowaniu mają postać linii. Dlaczego tak się dzieje, wyjaśniliśmy przy okazji planszy „Świat – siatka kartograficzna”. Również przy okazji omawiania tej planszy, opisaliśmy, dlaczego południk 170° jest prawą i lewą ramką mapy.

2. równik, oznaczony linią złożoną z dużych kropek. W druku barwnym kropki są czarne. Równik biegnie poziomo, przez środek mapy. Jego wartość została opisana w stopniach po prawej stronie ramki. Jest to 0°. Równik dzieli kulę ziemską na dwie półkule: północną i południową.

3. zwrotniki i koła podbiegunowe, narysowane czarną linią, złożoną z krótkich odcinków. Przebieg zwrotników i kół podbiegunowych jest podobny do przebiegu równika. Biegną poziomo od lewej do prawej ramki mapy. Zaczynając od północy najpierw znajdziesz linię koła podbiegunowego północnego, później zwrotnik Raka, a następnie równik. Kierując się na południe od równika, znajdziesz zwrotnik Koziorożca i koło podbiegunowe południowe. Wartości zwrotników i kół podbiegunowych opisano w stopniach po prawej stronie ramki. Wartość koła podbiegunowego północnego to 66°33´ szerokości geograficznej północnej, zwrotnika Raka 23°27´ szerokości geograficznej północnej, zwrotnika Koziorożca 23°27´ szerokości geograficznej południowej, koła podbiegunowego południowego 66°33´ szerokości geograficznej południowej.

4. południki 0° i 180°, pokazane czarną linią złożoną z drobnych kropeczek, a w druku barwnym grubszą, czarną, ciągłą linią. Południk 0° biegnie z północy na południe, przez środek mapy, łącząc bieguny. Południk 180° ma podobny przebieg, ale położony jest bliżej prawej ramki mapy. Południki 0° i 180° nie są opisane na mapie. Południki 0° i 180° dzielą kulę ziemską na dwie półkule: wschodnią i zachodnią.

   Przebieg wypukłej siatki kartograficznej jest pokazany jedynie na oceanach. Wszystkie linie siatki kartograficznej, umieszczone na mapie, są przedłużone o kilka milimetrów poza ramki.

   Siatka kartograficzna w czarnym druku jest taka sama, jak siatka pokazana na planszy „Świat– siatka kartograficzna”.

   Linię brzegową lądów narysowano cienką, ciągłą, czarną linią. Oceany pozostawiono gładkie. Mają one barwę jasnoniebieską. Zwróć uwagę na to, że linia brzegowa kontynentów oraz linie siatki kartograficznej zostały przerwane w miejscach, gdzie przecinają lub nakładają się na rysunek rzeźby terenu i opisy krain. Przerwanie linii brzegowej i siatki kartograficznej ma na celu ułatwienie czytania mapy.

   Niektóre wyspy okazały się zbyt małe, aby umieścić na nich wypukłą sygnaturę gór. W takich przypadkach usunięto z mapy wypukłą linię brzegową wyspy i pozostawiono sygnaturę łańcucha górskiego, czyli linię złożoną z dużych punktów.

Jak wiesz, równik dzieli kulę ziemską na półkulę północną i południową, a południki 0° i 180° na półkulę zachodnią i wschodnią. Pośrodku mapy znajdziesz przecięcie równika z południkiem 0°. To przecięcie wyznacza cztery ćwiartki kuli ziemskiej. Są to:

1. ćwiartka północno-zachodnia, zajmująca lewą, dalszą część mapy. W tej ćwiartce leży w całości Ameryka Północna. Na północy kontynent ten rozciąga się od ramki mapy aż do południka 0°. Północno wschodnią część kontynentu zajmują wyspy. Na wschodzie ćwiartki, przy południku 0° znajduje się zachodni fragment Europy, a na południe od niej zachodnia część Afryki. Na południu ćwiartki, przy równiku, leży północna część Ameryki Południowej.
2. ćwiartka północno-wschodnia, zajmująca prawą dalszą część mapy. W tej ćwiartce leżą: Europa, bez zachodniej części kontynentu, niemal cała Azja, bez północno- wschodniego skrawka kontynentu. Na południowym zachodzie ćwiartki znajduje się północno-wschodnia część Afryki.
3. ćwiartka południowo-zachodnia, znajdująca się w lewej bliższej części mapy. W tej ćwiartce mieści się niemal w całości Ameryka Południowa, bez północnego fragmentu kontynentu oraz na południu ćwiartki połowa Antarktydy.
4. ćwiartka południowo-wschodnia, znajdująca się w prawej bliższej części mapy. W północno-zachodniej części ćwiartki leży południowa część Afryki. W północno- wschodniej części ćwiartki znajduje się Australia i na północ od niej, przy równiku, wyspy należące do Azji. Na południu ćwiartki, przy dolnej ramce mapy leży połowa Antarktydy.

Przy dalszym brzegu planszy, pomiędzy tytułem mapy a trójkątem, znajduje się objaśnienie czterech sygnatur, użytych jedynie na tej mapie i nie objaśnionych w legendzie. Są to:

1. tereny nizinne, oznaczone jednolitą, wypukłą fakturą i zielonym kolorem.
2. tereny wyżynne, przedstawione za pomocą kropkowanej faktury i kolorem żółtym.
3. góry, pokazane linią złożoną z dużych punktów i kolorem pomarańczowym.
4. lądolody, oznaczone fakturą złożoną z linii pionowych i kolorem białym.

Krainy geograficzne opisano dwuliterowymi skrótami brajlowskimi. Skróty nizin są poprzedzone literą n, wyżyn literą w, gór literą g. W druku barwnym krainy geograficzne opisano czarnym kolorem, pełnymi nazwami. W miejscach, gdzie pełne nazwy krain nie zmieściły się, opisano je skrótami, które wyjaśniono w prawym, dalszym rogu planszy.

Opis treści mapy

Rzeźba terenu naszej planety nie jest stała. Zmienia się położenie i kształt kontynentów oraz ukształtowanie ich powierzchni. W przyrodzie występują dwie przeciwstawne siły. Z jednej strony nieustanny ruch płyt litosfery i inne zjawiska, zachodzące pod powierzchnią Ziemi, wypiętrzają fragmenty skorupy ziemskiej, tworząc góry i wyżyny. Z drugiej strony na powierzchni naszego globu nieustannie działają siły powodujące erozję, czyli niszczenie skał przez wodę, wiatr, różnice temperatur. Konsekwencją erozji jest wyrównywanie terenu: obniżanie wypukłych form, takich jak góry czy wyżyny i wypełnianie wklęsłych dolin, kotlin i innych zagłębień.

Na mapie przedstawiono trzy formy ukształtowania powierzchni: góry, wyżyny i niziny.

Góry to obszary o wysokości bezwzględnej powyżej 500 m. n.p.m., oraz dużych wysokościach względnych, czyli mierzonych od podstawy wzniesienia do wierzchołka. Góry różnią się między sobą wyglądem. Nazwa „góry” obejmuje zarówno wysokie, skaliste Tatry Wysokie o stromych, nagich zboczach i ostrych szczytach, łagodne Beskidy, których zalesione wzniesienia przypominają kształtem kopuły, czy nietypowe Góry Stołowe, które kształtem przypominają prostopadłościany, a na szczytach są „płaskie jak stół”.

Wygląd gór zależy od ich wieku, sposobu w jaki powstały, skał, z jakich są zbudowane oraz rodzaju procesów zewnętrznych, jakim są poddawane. Młode góry są wysokie, natomiast starsze, na skutek erozji są niższe i mają łagodniejsze formy. Mówiąc „młode” i „stare” mamy na myśli czas, w którym zostały wypiętrzone. Młode góry to te, które powstały podczas fałdowania alpejskiego, czyli przez ostatnie 200 milionów lat. Natomiast góry stare zostały wypiętrzone wcześniej, podczas orogenezy (fałdowania) hercyńskiego i jeszcze starszego fałdowania kaledońskiego.

Pod względem sposobu powstania góry dzielimy na wulkaniczne, fałdowe i zrębowe. Wygląd i tworzenie się wulkanów zostały omówione przy okazji opisywania planszy „Trzęsienia ziemi i wulkanizm”. Góry fałdowe tworzą się na granicach płyt kontynentalnych, w strefach subdukcji, czyli tam, gdzie jedna z płyt litosfery wsuwa się pod drugą. W wyniku tego procesu warstwy skał, leżące na płycie pozostającej na wierzchu, ulegają sfałdowaniu i wypiętrzeniu. W ten sposób powstały najwyższe obecnie łańcuchy górskie na świecie: Himalaje w Azji, Andy w Ameryce Południowej, Kordyliery w Ameryce Północnej, Alpy w Europie.

Podczas ruchów tektonicznych, do których dochodzi w litosferze, podniesieniu mogą ulec duże obszary. W taki sposób powstają wyżyny. Jeśli natomiast obszar poddawany ruchom tektonicznym jest popękany, to wyniesieniu mogą ulec tylko niektóre jego fragmenty. Dochodzi wtedy do powstania gór zrębowych, których charakterystyczną cechą jest to, że mają rozległe, płaskie obszary w miejscu szczytów.

Na wygląd gór wpływa również rodzaj skał, z jakich są zbudowane oraz działające na nie procesy zewnętrzne. Skały twarde, magmowe wolniej poddają się niszczeniu i tworzą zupełnie inny rodzaj rzeźby niż miękkie, szybko erodujące skały osadowe. Szczególny rodzaj krajobrazu powstaje w górach, poddanych działaniu lodowców. Lodowiec rzeźbi w nich formy terenu takie jak moreny czy cyrki lodowcowe. Charakterystyczny wygląd mają również góry zbudowane ze skał wapiennych. Wapienie pod wpływem wody ulegają procesowi krasowienia. W wyniku działania tego procesu zarówno na, jaki i pod powierzchnią ziemi powstają różne, często malownicze formy, na przykład ostańce nazywane mogotami lub podziemne jaskinie, ozdobione naciekami wapiennymi w formie stalaktytów i stalagmitów. Rzeźba krasowa występuje nie tylko w górach, ale również na wyżynach i nizinach.

Wyżyny to obszary, położone na ogół powyżej 300 m. n.p.m., charakteryzujące się niewielkimi wysokościami względnymi. Wartość 300 m. n.p.m. jest umowna. W niektórych krajach, w tym w Polsce, uznaje się za wyżyny obszary położone powyżej 200 m. n.p.m. Wyżyny powstają na skutek wyniesienia terenu pod wpływem ruchów tektonicznych lub niwelacji czyli zrównania starych gór. Mogą występować również na przedpolach młodych masywów górskich. Ciekawym przykładem wyżyny jest Wyżyna Tybetańska, leżąca w Azji u stóp Himalajów i gór Kunlun. Znajduje się ona na wysokości ponad 4500 m. n.p.m. ale ze względu na to, że jest płaskowyżem, czyli rozległym, płaskim obszarem, zaliczamy ją do wyżyn a nie do gór. Wyżyna Tybetańska nie jest opisana na omawianej mapie.

Niziny są położone poniżej 300 lub 200 m. n.p.m. Ponieważ nie leżą one na obszarach poddanych fałdowaniu, zazwyczaj są płaskie. Jednak na skutek działania procesów zewnętrznych ich rzeźba może ulec urozmaiceniu. Przykładem mogą być niziny, które leżały w zasięgu zlodowaceń. Lądolód zmienił ich wygląd z płaskiego na pagórkowaty i zostawił takie formy terenu jak wzniesienia moren, ozów i kemów, obniżenia wypełnione dziś wodami jezior, piaszczyste pola sandrowe, na których tworzą się wydmy oraz głębokie pradoliny, stanowiące współcześnie doliny dużych rzek.

Przyjrzyjmy się teraz ukształtowaniu powierzchni poszczególnych kontynentów. Europa jest kontynentem nizinnym. Niziny zajmują prawie trzy czwarte jej obszaru. Pas Nizin Środkowoeuropejskich ciągnie się przez północ Francji, Niemiec i Polski. Niziny te nie są opisane na mapie. Na wschodzie kontynentu, w Rosji, znajduje się rozległa Nizina Wschodnioeuropejska (skrót w brajlu nwe). Nizinny krajobraz północnej i środkowej Europy jest urozmaicony formami utworzonymi przez lądolód, który kilkakrotnie pokrywał te tereny.

Wyżyny zajmują południową część kontynentu. Pas wyżyn biegnie od Hiszpanii, przez południe Francji, Niemiec i Polski oraz Ukrainę. Wyżyny te nie są opisane na mapie.

Najwyższymi górami w Europie są Alpy (gal), leżące w centrum kontynentu. Fałdowanie alpejskie, podczas którego zostały wypiętrzone największe łańcuchy górskie świata, w tym Alpy, wzięło nazwę właśnie od tego masywu górskiego. Na mapie zaznaczone, ale nie opisane, są również Karpaty, leżące na wschód od Alp oraz Góry Skandynawskie, znajdujące się na północy kontynentu. Na wschodzie Europy leżą góry Ural (gur), opisane w brajlu na północ od łańcucha. Wzdłuż Uralu przebiega granica pomiędzy Europą i Azją.

W Azji dominują obszary wyżynne i górskie. Niziny zajmują niewielką część kontynentu. Na wschód od Uralu leży Nizina Zachodniosyberyjska (nzs). Na północ od niej znajdują się nizinne wybrzeża Oceanu Arktycznego, nie opisane na mapie. Na wschodzie kontynentu, na północ od zwrotnika Raka, na wybrzeżu, leży Nizina Chińska (nch). Pozostałe, mniejsze obszary nizinne w Azji znajdują się w dolinach wielkich rzek na południu kontynentu. Nie są one opisane na mapie.

Wyżyny pokrywają niemal całą środkową, wschodnią i południową Azję. Największą z nich, opisaną na mapie, jest Wyżyna Środkowosyberyjska (wss), leżąca, jak jej nazwa wskazuje, w centrum rosyjskiej Syberii.

Największe łańcuchy górskie znajdują się w centrum kontynentu. Są to od północy: Sajany (bez opisu), Ałtaj (gaj), Tien-Szan (gts), Kunlun (gkl) i Himalaje (ghi). Himalaje są najwyższym łańcuchem górskim na Ziemi. Znajduje się tu najwyższy szczyt świata Mount Everest, mierzący 8848 m. n.p.m., nie opisany na mapie. Wysokość aż 10 szczytów, leżących w Himalajach, przekracza 8000 m. n.p.m. Pozostałe ośmiotysięczniki, jak określa się szczyty mierzące ponad 8000 m. n.p.m., znajdują się w Karakorum, paśmie górskim, leżącym na zachód od Himalajów. Karakorum nie jest oznaczone na mapie. W Himalajach, Karakorum i Tien-Szanie występują lodowce górskie.

Na mapie zaznaczono bez opisu w brajlu: Góry Wierchojańskie, leżące w północno- wschodniej części kontynentu w Rosji, Kaukaz oraz góry Zagros, znajdujące się w południowo-zachodniej części Azji oraz na wschodzie łańcuch gór na Wyspach Japońskich.

Afryka jest kontynentem w dużej mierze wyżynnym. Niewielkie obszary nizinne leżą na wybrzeżach kontynentu. 75% powierzchni Afryki zajmują wyżyny. Na mapie opisano Wyżynę Abisyńską (wab), leżącą na wschodzie kontynentu oraz Kotlinę Kongo (wkk), znajdującą się w centrum Afryki, na równiku. Kotliny są charakterystyczną formą rzeźby terenu w Afryce. Ponad jedną czwartą Afryki zajmuje największa pustynia świata – Sahara. Leży ona na terenach wyżynnych w północnej części kontynentu, na zwrotniku Raka. Sahara (xsa) jest opisana dwuliterowym skrótem brajlowskim, poprzedzonym znakiem x (punkt pierwszy, trzeci, czwarty i szósty).

Góry, zaznaczone w Afryce, to na północnym zachodzie Atlas (gat) i na południu kontynentu Góry Przylądkowe (gpl). We wschodniej części kontynentu, na równiku znajdują się wulkaniczne masywy: Kilimandżaro, z najwyższym szczytem Afryki – Kibo, Kenia, Ruwenzori. Masywy te nie są oznaczone na mapie.

Pasy rzeźby terenu zarówno Ameryki Północnej, jak i Południowej, układają się równolegle do południków. Wzdłuż zachodniego wybrzeża Ameryki Północnej ciągnie się potężny łańcuch górski – Kordyliery (gkr). Na wschód od niego, w centrum kontynentu, leżą wyżynne Wielkie Równiny (wwr). Na wschodzie kontynentu znajdują się góry Appalachy (gay). Większe obszary nizinne leżą na północnych i południowych wybrzeżach kontynentu.

Na północnym wschodzie Ameryki Północnej leży Grenlandia. Wyspa ta jest prawie w całości pokryta lądolodem.

W Ameryce Południowej wzdłuż zachodniego wybrzeża kontynentu rozciągają się góry Andy (gan). Na wschód od nich znajdują się największe tereny nizinne na kontynencie: w centrum kontynentu, na równiku Nizina Amazonki (nam), na południu Nizina La Platy (nlp). Mniejsze obszary nizinne, nie opisane na mapie, znajdują się na północno-zachodnim wybrzeżu kontynentu. Na wschodzie Ameryki Południowej, pomiędzy równikiem i zwrotnikiem Koziorożca, leży Wyżyna Brazylijska (wbr). Mniejsze wyżyny, nie opisane na mapie, znajdują się na wschodnim przedpolu Andów i na północy kontynentu.

Ukształtowanie powierzchni Australii jest mało urozmaicone. Większość kontynentu zajmują wyżyny. Największy obszar nizinny znajduje się w środkowo wschodniej części Australii. Nie jest on opisany na mapie. Niewielkie niziny leżą na północnym i zachodnim wybrzeżu. Wzdłuż wschodniego wybrzeża kontynentu ciągną się Wielkie Góry Wododziałowe (gww).

Łańcuchy górskie znajdują się również na wyspach leżących w pobliżu Australii. Na Nowej Gwinei, położonej na północ od Australii, góry zajmują większość obszaru wyspy. Na Nowej Zelandii, znajdującej się na południowy wschód od Australii, góry leżą na Wyspie Południowej archipelagu. Wyspa Południowa jest na tyle mała, że aby pokazać jej górzysty charakter, zrezygnowano z zaznaczenia linii brzegowej, a pokazano jedynie przebieg gór. Wyspa Północna Nowej Zelandii jest wyżynna.

Antarktyda jest niemal w całości pokryta lądolodem. Ponad jego powierzchnię wystają jedynie wyższe szczyty pojedynczych wzniesień lub łańcuchów górskich.

Po zakończeniu czytania schowaj planszę z powrotem do teczki.