10. Klimat – opady roczne

10 – KLIMAT – OPADY ROCZNE

Opis planszy i legendy

Mapa „Klimat – opady roczne” pokazuje, jakie jest rozmieszczenie opadów na kuli ziemskiej.

Wyjmij planszę z teczki i ułóż tak, aby wypukły czarny trójkąt znalazł się w prawym dalszym rogu.

Zanim zaczniesz oglądać mapę, zwróć uwagę na dodatkowe informacje, znajdujące się na planszy.

Tytuł mapy umieszczono w lewym, dalszym rogu planszy. W kolejnym wierszu znajduje się skala liczbowa mapy. Mapa została wykonana w skali 1: 90 000 000 (jeden do dziewięćdziesięciu milionów). Skala mapy określa, jaki jest stosunek odległości na mapie do odległości w terenie. Skala 1: 90 000 000 oznacza, że 1 cm na mapie odpowiada 90 000 000 cm, czyli 900 km na powierzchni ziemi. Taka skala pozwala pokazać na jednej planszy wszystkie kontynenty. Niestety w tej skali mają one małą powierzchnię. Dlatego czytanie tej mapy wymagać będzie od Ciebie dużej precyzji i uwagi.

W prawym bliższym rogu planszy znajduje się cyfra 10. To numer strony, który jest równocześnie numerem planszy.

Zanim zaczniesz poznawać treść mapy, sięgnij po oddzielną planszę „Legenda”. Po dokładnym przeczytaniu informacji, w niej zawartych, twoja praca będzie przebiegała sprawniej.

Na planszy „Legenda” znajdziesz informacje o sposobie, w jaki na mapie przedstawiono siatkę kartograficzną oraz kontynenty. Na omawianej planszy umieszczono następujące wypukłe elementy siatki kartograficznej, pokazane również na innych mapach w atlasie w tej skali. Są to:

1. ramka mapy. Ma kształt zbliżony do elipsy. Tworzą ją następujące linie siatki kartograficznej: na północy i południu linie, obrazujące bieguny, a na wschodzie i zachodzie południk 170° długości geograficznej zachodniej. Bieguny na kuli ziemskiej są punktami, jednak w zastosowanym odwzorowaniu mają postać linii. Dlaczego tak się dzieje, wyjaśniliśmy przy planszy „Świat – siatka kartograficzna”. Również przy okazji omawiania tej planszy, opisaliśmy, dlaczego południk 170° jest prawą i lewą ramką mapy.

2. równik, oznaczony linią złożoną z dużych kropek. W druku barwnym kropki są czarne. Równik biegnie poziomo, przez środek mapy. Jego wartość została opisana w stopniach po prawej stronie ramki. Jest to 0°. Równik dzieli kulę ziemską na dwie półkule: północną i południową.

3. zwrotniki i koła podbiegunowe, narysowane czarną linią złożoną z krótkich odcinków. Przebieg zwrotników i kół podbiegunowych jest podobny do przebiegu równika. Biegną poziomo od lewej do prawej ramki mapy. Zaczynając od północy najpierw znajdziesz linię koła podbiegunowego północnego, później zwrotnik Raka, a następnie równik. Kierując się na południe od równika, znajdziesz zwrotnik Koziorożca i koło podbiegunowe południowe. Wartości zwrotników i kół podbiegunowych opisano w stopniach po prawej stronie ramki. Wartość koła podbiegunowego północnego to 66°33´ szerokości geograficznej północnej, zwrotnika Raka 23°27´ szerokości geograficznej północnej, zwrotnika Koziorożca 23°27´ szerokości geograficznej południowej, koła podbiegunowego południowego 66°33´ szerokości geograficznej południowej.

4. południki 0° i 180°, pokazane linią złożoną z drobnych kropeczek, a w druku barwnym grubszą, czarną, ciągłą linią. Południk 0° biegnie z północy na południe, przez środek mapy, łącząc bieguny. Południk 180° ma podobny przebieg, ale położony jest bliżej prawej ramki mapy. Południki 0° i 180° nie są opisane na mapie. Południki 0° i 180° dzielą kulę ziemską na dwie półkule: wschodnią i zachodnią.

   Przebieg wypukłej siatki kartograficznej jest pokazany jedynie na oceanach. Wszystkie linie siatki kartograficznej, oprócz równika i linii tworzących ramkę mapy, są przedłużone o kilka milimetrów poza ramki. Zwróć uwagę na to, że przy lewej i prawej ramce mapy znajdują się również przedłużenia poszczególnych izohiet. Nie pomyl ich z wypustkami siatki kartograficznej!

   Siatka kartograficzna w czarnym druku jest taka sama, jak siatka pokazana na planszy „Świat – siatka kartograficzna”.

   Linia brzegowa kontynentów jest, tak jak pokazano na planszy „Legenda” przedstawiona za pomocą czarnej, ciągłej linii. Oceany pozostawiono gładkie. Zwróć uwagę na to, że tam, gdzie sygnatury związane z rozkładem opadów przecinają się lub nakładają na rysunek południków i równoleżników oraz lądów, linie siatki oraz linia brzegowa i faktura oznaczająca kontynenty zostały przerwane. Przerwanie linii brzegowej ma na celu ułatwienie czytania mapy.

   Jak wiesz, równik dzieli kulę ziemską na półkulę północną i południową, a południki 0° i 180° na półkulę zachodnią i wschodnią. Pośrodku mapy znajdziesz przecięcie równika z południkiem 0°. To przecięcie wyznacza cztery ćwiartki kuli ziemskiej. Są to:

1. ćwiartka północno-zachodnia, zajmująca lewą, dalszą część mapy. W tej ćwiartce leży w całości Ameryka Północna. Na północy kontynent ten rozciąga się od ramki mapy aż do południka 0°. Północno-wschodnią część kontynentu zajmują wyspy. Na wschodzie ćwiartki, przy południku 0° znajduje się zachodni fragment Europy, a na południe od niej zachodnia część Afryki. Na południu ćwiartki, przy równiku, leży północna część Ameryki Południowej.

2. ćwiartka północno-wschodnia, zajmująca prawą, dalszą część mapy. W tej ćwiartce leżą: Europa, bez zachodniej części kontynentu, niemal cała Azja, bez północno- wschodniego skrawka kontynentu. Na południowym zachodzie ćwiartki znajduje się północno wschodnia część Afryki.

3. ćwiartka południowo-zachodnia, znajdująca się w lewej, bliższej części mapy. W tej ćwiartce mieści się niemal w całości Ameryka Południowa, bez północnego fragmentu kontynentu oraz na południu ćwiartki połowa Antarktydy.

4. ćwiartka południowo-wschodnia, znajdująca się w prawej, bliższej części mapy. W północno-zachodniej części ćwiartki leży południowa część Afryki. W północno- wschodniej części ćwiartki znajduje się Australia i na północ od niej, przy równiku, wyspy należące do Azji. Na południu ćwiartki, przy dolnej ramce mapy leży połowa Antarktydy.

   Przy dalszym brzegu planszy, pomiędzy tytułem mapy a trójkątem, znajduje się objaśnienie sygnatur, użytych jedynie na tej mapie i nie wyjaśnionych na planszy „Legenda”. Najpierw omówimy legendę, przeznaczoną do czytania dotykiem. Legenda ta jest podzielona na dwie części, gdyż dotykowo inaczej są przedstawione opady na oceanach a inaczej na lądach. Na oceanach rozkład opadów pokazano za pomocą metody kartograficznej, nazwanej izoliniami. Polega ona na przedstawieniu zjawiska za pomocą linii łączących punkty o tej samej wartości. Linie łączące na mapie punkty o tej samej ilości opadów to izohiety.

   Na oceanach zaznaczono dwie izohiety. Są to:

1. izohieta 1000 mm, oznaczona wypukłą, ciągłą linią.
2. izohieta 250 mm, pokazana za pomocą wypukłej, przerywanej linii.

Na mapie przy izohietach umieszczono krótkie, prostopadłe do linii kreski. Oznaczają one kierunek spadku ilości opadów. Po tej stronie izohiety, którą wskazuje kreska, ilość opadów jest mniejsza. Jeśli znajdziesz na omawianej mapie izohietę 1000 mm i kreskę oznaczająca kierunek spadku, to na obszarach, które wskazuje kreska, ilość opadów wynosi od 250 do 1000 mm rocznie. Po drugiej stronie tej izohiety opady wynoszą powyżej 1000 mm rocznie. W przypadku izohiety 250 mm, na obszarach wskazywanych przez kreskę, oznaczającą kierunek spadku, opady wynoszą poniżej 250 mm, a z drugiej strony tej izohiety od 250 do 1000 mm rocznie.

Na lądach ilość opadów oznaczono za pomocą trzech faktur:

1. jednolita, wypukła faktura oznacza obszary o opadach powyżej 1000 mm rocznie.
2. ziarnista faktura pokazuje regiony, gdzie opady wynoszą od 250 do 1000 mm rocznie.
3. faktura złożona z ukośnych kresek oznacza obszary o opadach poniżej 250 mm rocznie.

W druku barwnym legenda jest skonstruowana inaczej. Zarówno dla oceanów, jak i dla lądów, ma postać prostokąta, podzielonego poziomo na trzy części: granatową, zieloną i żółtą. Poszczególne części oddzielają od siebie czerwone linie. Są to izohiety, oznaczające kolejno 1000 i 250 mm. Kolor granatowy oznacza obszary z opadami powyżej 1000 mm rocznie, zielony pomiędzy 1000 a 250 mm, żółty poniżej 250 mm.

Opis treści mapy

Zanim zaczniesz przyglądać się mapie, przypomnijmy, co decyduje o tym, jaka ilość opadów spada na różne obszary naszej planety.

Na początku odpowiedzmy na pytanie, skąd się biorą opady. Pod wpływem ciepła woda, znajdująca się na powierzchni ziemi w zbiornikach wodnych i glebie, paruje. Ciepłe, wilgotne powietrze unosi się do góry i ochładza. Zawarta w nim para wodna skrapla się, tworząc chmury, z których woda opada na powierzchnię ziemi w postaci opadu atmosferycznego czyli deszczu, śniegu i gradu ale również rosy czy szronu.

Najsilniej powietrze na kuli ziemskiej nagrzewa się w okolicy równika. Dlatego na obszarach okołorównikowych niezależnie od pory roku ilość opadów jest bardzo duża. Codziennie padają tam obfite deszcze, nazwane deszczami zenitalnymi.

Ciepłe, pozbawione wody powietrze znad równika przemieszcza się w stronę biegunów. Wędrując przez górne warstwy atmosfery, ochładza się i opada na zwrotnikach. Taki obieg powietrza w atmosferze Ziemi sprawia, że obszary położone na zwrotnikach są prawie pozbawione opadów. Suche są zwłaszcza lądy, leżące w pobliżu zwrotników. Nad oceanami, ze względu na duże parowanie, opady są nieco większe.

Opady na obszarach położonych w umiarkowanych szerokościach geograficznych, to znaczy pomiędzy zwrotnikami a kołami podbiegunowymi, są w dużej mierze zależne od odległości od dużego zbiornika wodnego. Na oceany i morza oraz ich wybrzeża spada duża ilość opadów. Natomiast im dalej od oceanu, tym ilość opadów maleje. O wnętrzach kontynentów, położonych daleko od zbiorników wodnych mówimy, że mają klimat kontynentalny. Cechuje się on małą ilością opadów oraz dużą roczną amplitudą temperatur powietrza.

Regiony położone w pobliżu biegunów charakteryzują się małymi opadami. Jest to spowodowane panującą tam niską temperaturą powietrza.

Na ilość opadów wpływają również inne czynniki, nie związane z szerokością geograficzną. Są to prądy morskie, ukształtowanie powierzchni oraz wiatry. O prądach morskich mówiliśmy przy planszy „Prądy morskie”. Przypomnijmy, że ciepłe prądy zwiększają ilość opadów w regionie, gdzie płyną. Natomiast prądy zimne działają odwrotnie.

Ilość opadów zwiększa się wraz ze wzrostem wysokości. Na obszary górskie spada więcej wody w różnych postaciach, niż na obszary leżące na tej samej szerokości geograficznej ale na nizinach.

Wpływ wiatrów na ilość opadów w danym regionie omówimy na przykładzie monsunów. Monsun to wiatr sezonowy, który zmienia kierunek w zależności od pory roku. Monsun letni wieje od oceanu w stronę lądu. Przynosi zachmurzenie i intensywne opady. Monsun zimowy wieje w przeciwnym kierunku: od lądu w stronę oceanu. Towarzyszy mu sucha, słoneczna lecz zimna pogoda. Regionem, którego klimat jest najsilniej kształtowany przez monsuny, jest południowo-wschodnia Azja.

Wartości opadów podaje się w milimetrach.

Wiesz już, co wpływa na rozkład opadów na kuli ziemskiej. Możesz teraz rozpocząć czytanie mapy.

Oglądanie mapy zacznij od równika. Jak wiesz, na tej szerokości geograficznej opady są bardzo duże. Regiony, gdzie ilość opadów przekracza 1000 mm rocznie, to: oceany oraz północno-wschodnia część Ameryki Południowej, środkowa Afryka, wyspy południowo- wschodniej Azji oraz północna i wschodnia Australia. Na oceanach znajdują się one pomiędzy izohietami 1000 mm, a na lądach są oznaczone jednolitą, wypukłą, fakturą i kolorem granatowym. Mniejszą ilość opadów w strefie okołorównikowej otrzymują zachodnie wybrzeża Ameryki Południowej i Afryki, ze względu na płynące tam zimne prądy.

Lądy leżące na zwrotnikach to z kolei jedne z najsuchszych regionów świata. Do wyjątków na półkuli północnej należą wybrzeża i obszar Morza Karaibskiego i Zatoki Meksykańskiej na południu Ameryki Północnej, gdzie ilość opadów zwiększa ciepły prąd oraz południowo- wschodnia część Azji, gdzie duże ilości opadów są wynikiem monsunu. Na półkuli południowej w strefie zwrotnikowej notuje się więcej opadów na wschodnich wybrzeżach kontynentów ze względu na płynące tam ciepłe prądy morskie. Zachodnie wybrzeża, opływane przez zimne prądy, są suchsze. Również na obszarach oceanów obszary położone na zwrotnikach charakteryzują się małą ilością opadów.

Na półkuli północnej w umiarkowanych szerokościach geograficznych ilość opadów zależy, tak jak mówiliśmy wcześniej, od odległości od większego zbiornika wodnego. Oceany oraz ich wybrzeża, zwłaszcza te, wzdłuż których płyną ciepłe prądy, otrzymują więcej opadów, niż wnętrza kontynentów. W Europie obszar, gdzie opady przekraczają 1000 mm rocznie, znajduje się również na południu kontynentu, gdzie leżą góry a w pobliżu Morze Śródziemne. Obszary, gdzie roczna suma opadów jest niższa niż 250 mm, znajdują się w centrum Azji na wschód od Morza Kaspijskiego oraz po północnej stronie Himalajów i gór Kunlun. Są to obszary o klimacie kontynentalnym.

Na półkuli południowej w umiarkowanych szerokościach geograficznych leży niewiele lądów. Ilość opadów na tych obszarach zależy głównie od płynących wzdłuż ich wybrzeży prądów morskich. Wybrzeża południowej części Ameryki Południowej zarówno od wschodu jak i od zachodu opływają zimne prądy, dlatego ilość opadów jest tu mniejsza niż 1000 mm, a miejscami mniejsza niż 250 mm rocznie. W południowych częściach Afryki i Australii zachodnie wybrzeża charakteryzują się mniejszą ilością opadów niż wschodnie. Na oceanach ilość opadów jest również zależna od układu prądów morskich. Tam, gdzie płyną zimne prądy, ilość opadów jest mniejsza.

Obszary położone pomiędzy kołami podbiegunowymi a biegunami cechują się małą ilością opadów. Lądy, położone w sąsiedztwie biegunów, o małej sumie opadów na półkuli północnej to północne wybrzeża Ameryki Północnej i Azji a na półkuli południowej Antarktyda ale bez wybrzeży, na których opady przekraczają 250 mm rocznie.

Aby ułatwić sobie czytanie omawianej mapy, możesz skorzystać z dołączonej do atlasu plastikowej nakładki z wyciętymi kontynentami. Nałóż starannie nakładkę na planszę tak, aby jej brzegi pokrywały się z brzegami planszy. Następnie zepnij nakładkę i planszę, na przykład za pomocą spinaczy biurowych. Nałożenie nakładki na planszę powoduje, że treść mapy jest dostępna dotykowo jedynie na kontynentach, a oceany są gładkie, bez faktury. Dzięki temu czytanie mapy jest łatwiejsze. Po zapoznaniu się z opadami na kontynentach, łatwiej będzie Ci prześledzić ich rozkład na całej kuli ziemskiej.

Po zakończeniu czytania schowaj planszę z powrotem do teczki.