6. Największe rzeki i jeziora

6 – NAJWIĘKSZE RZEKI I JEZIORA

Opis planszy i legendy

Mapa „Największe rzeki i jeziora” pokazuje rozmieszczenie tych obiektów na Ziemi.

Wyjmij planszę z teczki i ułóż tak, aby wypukły czarny trójkąt znalazł się w prawym dalszym rogu.

Zanim zaczniesz oglądać mapę, zwróć uwagę na dodatkowe informacje, znajdujące się na planszy.

Tytuł mapy umieszczono w lewym, dalszym rogu planszy. W kolejnym wierszu znajduje się skala liczbowa mapy. Mapa została wykonana w skali 1: 90 000 000 (jeden do dziewięćdziesięciu milionów). Skala mapy określa, jaki jest stosunek odległości na mapie do odległości w terenie. Skala 1: 90 000 000 oznacza, że 1 cm na mapie odpowiada 90 000 000 cm, czyli 900 km na powierzchni ziemi. Taka skala pozwala pokazać na jednej planszy wszystkie kontynenty. Niestety w tej skali mają one małą powierzchnię. Dlatego czytanie tej mapy wymagać będzie od Ciebie dużej precyzji i uwagi.

W prawym bliższym rogu planszy znajduje się cyfra 6. To numer strony, który jest równocześnie numerem planszy.

Zanim zaczniesz poznawać treść mapy, sięgnij po oddzielną planszę „Legenda”. Po dokładnym przeczytaniu informacji w niej zawartych twoja praca będzie przebiegała sprawniej.

Na planszy „Legenda” znajdziesz informacje o sposobie, w jaki przedstawiono siatkę kartograficzną oraz kontynenty. Na omawianej mapie umieszczono następujące wypukłe elementy siatki kartograficznej, pokazane również na innych mapach w atlasie w tej skali. Są to:

1. ramka mapy. Ma kształt zbliżony do elipsy. Tworzą ją następujące linie siatki kartograficznej: na północy i południu linie, obrazujące bieguny, a na wschodzie i zachodzie południk 170° długości geograficznej zachodniej. Bieguny na kuli ziemskiej są punktami, jednak w zastosowanym odwzorowaniu mają postać linii. Dlaczego tak się dzieje, wyjaśniliśmy przy okazji planszy „Świat – siatka kartograficzna”. Również przy okazji omawiania tej planszy, opisaliśmy, dlaczego południk 170° jest prawą i lewą ramką mapy.

2. równik, oznaczony linią złożoną z dużych kropek. W druku barwnym kropki są czarne. Równik biegnie poziomo, przez środek mapy. Jego wartość została opisana w stopniach po prawej stronie ramki. Jest to 0°. Równik dzieli kulę ziemską na dwie półkule: północną i południową.

3. zwrotniki i koła podbiegunowe. Linie te, z braku miejsca, nie są pokazane na mapie. Oznaczono je wypustkami na prawej i lewej ramce mapy. Przebieg zwrotników i kół podbiegunowych jest podobny do przebiegu równika. Biegną poziomo od lewej do prawej ramki mapy. Najdalej na północ leży koło podbiegunowe północne, później zwrotnik Raka, a następnie równik. Na południe od równika znajduje się zwrotnik Koziorożca i koło podbiegunowe południowe. Wartości zwrotników i kół podbiegunowych opisano w stopniach po prawej stronie ramki. Wartość koła podbiegunowego północnego to 66°33´ szerokości geograficznej północnej, zwrotnika Raka 23°27´ szerokości geograficznej północnej, zwrotnika Koziorożca 23°27´ szerokości geograficznej południowej, koła podbiegunowego południowego 66°33´ szerokości geograficznej południowej.

4. południki 0° i 180°, pokazane linią, złożoną z drobnych kropeczek, a w druku barwnym grubszą, czarną, ciągłą linią. Południk 0° biegnie z północy na południe, przez środek mapy, łącząc bieguny. Południk 180° ma podobny przebieg, ale położony jest bliżej prawej ramki mapy. Południki 0° i 180° nie są opisane na mapie. Południki 0° i 180° dzielą kulę ziemską na dwie półkule: wschodnią i zachodnią.

   Przebieg wypukłej siatki kartograficznej jest pokazany jedynie na oceanach. Wszystkie linie siatki kartograficznej, poza równikiem i liniami tworzącymi ramkę mapy, są przedłużone o kilka milimetrów poza ramki.

   Siatka kartograficzna w czarnym druku jest taka sama, jak siatka pokazana na planszy „Świat – siatka kartograficzna”.

   Linia brzegowa kontynentów jest, tak jak pokazano na planszy „Legenda” przedstawiona za pomocą ciągłej linii. Wnętrza lądów są gładkie. Oceany oznaczono fakturą, złożoną z poziomych kresek. W druku barwnym lądy zaznaczono kolorem zielonym a oceany niebieskim. Linia brzegowa jest czarna. Zwróć uwagę na to, że tam gdzie opisy rzek lub jezior przecinają linię brzegową, została ona usunięta.

Jak wiesz, równik dzieli kulę ziemską na półkulę północną i południową, a południki 0° i 180° na półkulę zachodnią i wschodnią. Pośrodku mapy znajdziesz przecięcie równika z południkiem 0°. To przecięcie wyznacza cztery ćwiartki kuli ziemskiej. Są to:

1. ćwiartka północno-zachodnia, zajmująca lewą, dalszą część mapy. W tej ćwiartce leży w całości Ameryka Północna. Na północy kontynent ten rozciąga się od ramki mapy aż do południka 0°. Północno-wschodnią część kontynentu zajmują wyspy. Na wschodzie ćwiartki, przy południku 0° znajduje się zachodni fragment Europy, a na południe od niej zachodnia część Afryki. Na południu ćwiartki, przy równiku, leży północna część Ameryki Południowej.
2. ćwiartka północno-wschodnia, zajmująca prawą dalszą część mapy. W tej ćwiartce leżą: Europa, bez zachodniej części kontynentu, niemal cała Azja, bez północno- wschodniego skrawka kontynentu. Na południowym zachodzie ćwiartki znajduje się północno wschodnia część Afryki.
3. ćwiartka południowo-zachodnia, znajdująca się w lewej bliższej części mapy. W tej ćwiartce mieści się niemal w całości Ameryka Południowa, bez północnego fragmentu kontynentu oraz na południu ćwiartki połowa Antarktydy.
4. ćwiartka południowo-wschodnia, znajdująca się w prawej bliższej części mapy. W północno-zachodniej części ćwiartki leży południowa część Afryki. W północno- wschodniej części ćwiartki znajduje się Australia i na północ od niej, przy równiku, wyspy należące do Azji. Na południu ćwiartki, przy dolnej ramce mapy leży połowa Antarktydy.

Przy dalszym brzegu planszy, pomiędzy tytułem mapy a trójkątem, znajduje się objaśnienie sygnatur, użytych jedynie na tej mapie i nie wyjaśnionych na planszy „Legenda”. Są to:

1. rzeki, oznaczone ciągłą, granatową linią.
2. jeziora, przedstawione za pomocą półkola o czarnej obwódce i niebieskim środku.
3. morza i oceany, pokazane fakturą złożoną z poziomych linii. W druku barwnym niebieskie.

Rzeki i jeziora opisano dwuliterowymi skrótami brajlowskimi. Rzeki poprzedzono kluczem złożonym z punktu trzeciego i szóstego, a jeziora kluczem złożonym z trzeciego, piątego i szóstego punktu. W druku barwnym rzeki i jeziora opisano pełną nazwą.

Opis treści mapy

97,5% wody, znajdującej się na naszej planecie, to woda słona oceanów, mórz i niektórych jezior. Woda słodka stanowi zaledwie 2,5% ziemskich zasobów wody.

Prawie 70% słodkiej wody naszej planety jest zmagazynowanych w postaci lodowców i lądolodów. Jeśli dodamy, że 30% słodkiej wody to wody podziemne, okaże się, że rzeki i jeziora gromadzą zaledwie ułamek procenta całej wody naszego globu. Plansza „Największe rzeki i jeziora” przedstawia rozmieszczenie właśnie tej niewielkiej, ale bardzo istotnej dla nas, ilości wody na Ziemi.

Rzeki to naturalne cieki wodne, wypływające ze źródła i płynące zgodnie z nachyleniem terenu do ujścia. Źródłem rzeki mogą być szczeliny skalne, lodowce, jeziora lub bagna. Źródła znajdują się najczęściej w górach lub na wyżynach. Ujście rzeki jest zawsze położone poniżej źródła. Może nim być inna rzeka, morze lub inny zbiornik wodny. Mniejszą rzekę wpadająca do większej rzeki głównej nazywamy dopływem. Obszar, z którego wody spływają do rzeki głównej, nazywamy dorzeczem.

Jezioro to naturalne, śródlądowe zagłębienie terenu, stale wypełnione wodą. Jeziora mogą tworzyć się na różne sposoby. Największe i najgłębsze są jeziora, których misy powstały w wyniku ruchów tektonicznych. Najwięcej na naszej planecie jest jezior polodowcowych, czyli powstałych na skutek działalności lodowców albo lądolodów. Inne typy jezior to między innymi: jeziora przybrzeżne, tworzące się na skutek odcięcia mierzeją dawnej zatoki morskiej; jeziora reliktowe, będące fragmentami dawnych mórz; jeziora wulkaniczne, krasowe.

Sieć rzeczna Europy jest gęsta i równomiernie pokrywa cały kontynent. Na mapie, w Europie, pokazano dwie rzeki: Wołgę i Dunaj. Wołga (skrót w brajlu wo) jest najdłuższą rzeką kontynentu. Leży w Europie wschodniej, prawie w całości na terytorium Rosji. Jedynie jedna z odnóg tworzących deltę tej rzeki, jest granicą pomiędzy Rosją i Kazachstanem. Wołga uchodzi do Morza Kaspijskiego (ka). Morze Kaspijskie jest oznaczone na mapie zarysem linii brzegowej, a nie tak jak pozostałe jeziora sygnaturą półkola. W druku barwnym jest wypełnione kolorem niebieskim.

Dunaj (dj) to druga, po Wołdze, pod względem długości, rzeka w Europie. Leży w środkowej części kontynentu. Wypływa z terytorium Niemiec, płynie przez Austrię, Słowację, Węgry, Chorwację, Serbię, Rumunię, Bułgarię i Ukrainę, przy czym w Chorwacji, Ukrainie i Bułgarii jest rzeką graniczną i nie przepływa przez terytoria tych państw. W Rumunii uchodzi do Morza Czarnego, tworząc deltę. Nad Dunajem leżą wielkie stolice europejskie: Wiedeń, Bratysława, Budapeszt, Belgrad.

W Europie znajduje się dużo jezior. Największym z nich jest Jezioro Ładoga (ła). Leży w Europie Północnej, na terytorium Rosji, na północ od źródeł Wołgi.

Jak powiedzieliśmy wcześniej, Wołga, najdłuższa rzeka w Europie, wpada do leżącego na granicy z Azją, Morza Kaspijskiego (ka). Morze Kaspijskie, pomimo nazwy, jest jeziorem. Jednak słowo „morze” w nazwie tego zbiornika nie jest przypadkowe. Morze Kaspijskie jest największym, w dodatku słonym, jeziorem na świecie. Zbiornik ten to jezioro reliktowe, czyli fragment dawnego morza. Morze Kaspijskie jest na tyle duże, że na mapie pokazano jego zasięg, zamiast sygnatury półkola, którą oznaczono inne, mniejsze jeziora.

Sieć rzeczna Azji ma kształt promienisty. Położone w centrum kontynentu obszary wysokogórskie są źródłem największych rzek, które płyną stąd w trzech kierunkach: na północ, wschód i południe.

W azjatyckiej części Rosji zaznaczono trzy wielkie rzeki. Zaczynając od zachodu są to: Ob (ob), Jenisej (je) i Lena (le). Ich ujścia znajdują się na północnym wybrzeżu Azji. Na południe od źródeł Obu leży Jezioro Bałchasz (bs). Jest to jezioro bezodpływowe, co oznacza, że nie wypływa z niego żadna rzeka. Ciekawostką na temat tego zbiornika jest to, że wody jego zachodniej części są słodkie a wschodniej słone. Jezioro Bałchasz leży w strefie intensywnego parowania. Dlatego wody wschodniej części są słone. Natomiast do zachodniej części jeziora wpływa rzeka Ili, zaopatrując zbiornik w wodę słodką. Jezioro jest wąskie i długie. Największe zwężenie znajduje się mniej więcej w połowie długości jeziora. Utrudnia ono wymianę wody pomiędzy obiema częściami jeziora, dlatego słodka i słona woda nie mieszają się. Jezioro Bałchasz leży w Kazachstanie.

Tuż obok źródeł Leny znajduje się Jezioro Bajkał (bj). Jest to drugie pod względem wielkości, po Morzu Kaspijskim, jezioro w Azji. Bajkał jest pochodzenie tektonicznego i jest najgłębszym jeziorem na kuli ziemskiej. Jego maksymalna głębokość wynosi 1600 m. Leży na terytorium Rosji.

We wschodniej Azji zaznaczono trzy rzeki. Są to od północy: Amur (am), Huang He (hh) i Jangcy (ja). Amur w dużej części stanowi granicę pomiędzy Rosją i Chinami. Huang He znaczy w języku chińskim Żółta Rzeka. Nazwa ta bierze się stąd, że Huang He przepływając przez ogromne obszary lessowe, staje się żółta od koloru niesionego osadu. Jangcy jest najdłuższą rzeką w Azji i trzecią pod względem długości, po Amazonce i Nilu, rzeką świata. Rzeka ta ma bardzo duże znaczenie gospodarcze dla Chin. Uchodzi do Morza Wschodniochińskiego, tworząc deltę, na terenie której położone jest miasto Szanghaj.

Na południu Azji zaznaczono na omawianej mapie trzy rzeki. Są to od wschodu: Mekong (me), Indus (in) i Ganges (ga). Mekong opisano w brajlu na morzu, na wschód od rzeki i dlatego jego opis jest poprzedzony punktem szóstym.

Sieć wodna Afryki nie jest równomierna. Wilgotne obszary okołorównikowe mają dużą ilość rzek i jezior. Natomiast na suchych i gorących obszarach zwrotnikowych rzek jest niewiele. Są to głównie rzeki okresowe, czyli takie, w których woda nie płynie stale. Najdłuższą rzeką Afryki jest Nil (nl). Do niedawna uważany był za najdłuższą rzekę świata. Obecnie stawia się go na drugim miejscu, po Amazonce. Źródła Nilu znajdują się w pobliżu równika. Stąd rzeka płynie w kierunku północy. Uchodzi do Morza Śródziemnego, tworząc deltę. Nil w górnym biegu przepływa przez Jezioro Wiktorii (wi), największe jezioro w Afryce.

W Afryce, oprócz Nilu, oznaczono jeszcze dwie rzeki: Niger (ni) i Kongo (ko). Niger leży w zachodniej części kontynentu, natomiast Kongo w centralnej części Afryki, w pobliżu równika.

Najdłuższą rzeką Ameryki Północnej jest Missisipi (mp). Najdłuższym jej dopływem jest Missouri (ms). Obie rzeki leżą w południowej części kontynentu, na obszarze Stanów Zjednoczonych. Dorzecze Missisipi obejmuje około 30% powierzchni tego kraju. Drugą pod względem długości rzeką Ameryki Północnej jest Mackenzie (mk). Leży w północno- zachodniej części kontynentu, w Kanadzie.

W Ameryce Północnej znajduje się wiele jezior. Leżą one na północy kontynentu w pasie, ciągnącym się od północno-zachodnich do wschodnich wybrzeży kontynentu. Największymi jeziorami tego regionu są od północy: Wielkie Jezioro Niedźwiedzie (wn), leżące na wschód od ujścia rzeki Mackenzie, położone na południowy wschód od niego Jezioro Winnipeg (wp) oraz zespół Wielkich Jezior (wj), leżący na wschód od źródeł Missisipi, na granicy Kanady i Stanów Zjednoczonych. W skład zespołu wchodzą: Jezioro Górne, Huron, Michigan, Erie i Ontario. Jezioro Górne jest, pod względem powierzchni, drugim po Morzu Kaspijskim jeziorem na kuli ziemskiej.

W Ameryce Południowej znajduje się królowa rzek – Amazonka (az). Zajmuje ona pierwsze miejsce na Ziemi we wszystkich kategoriach „naj” dotyczących rzek. Jest pierwszą rzeką naszego globu pod względem powierzchni dorzecza oraz zasobności w wodę. Jej wody, wpadające do Oceanu Atlantyckiego, utworzyły największą na świecie deltę. Przez długi czas uważano Nil za najdłuższą rzekę na naszym globie, jednak podczas ostatnio organizowanych naukowych wypraw, pomierzono na nowo długość Amazonki i uznano ją za najdłuższą rzekę na Ziemi. Na mapie zaznaczono jeden z jej dopływów – Madeirę (ma).

Druga pod względem długości rzeka Ameryki Południowej, Parana (pn), leży w południowej części kontynentu.

Największym jeziorem Ameryki Południowej jest Maracaibo (ma). Zbiornik ten znajduje się na północnym wybrzeżu kontynentu. Z naukowego punktu widzenia nie jest jeziorem lecz częścią morza, gdyż jest połączony z Morzem Karaibskim cieśniną. Mimo to jego wody są słodkie.

Ostatni obiekt, zaznaczony w Ameryce Południowej, to Jezioro Titicaca (ti). Leży ono na zachodzie kontynentu, w Andach, na południe od źródeł Amazonki. Jest to drugie pod względem wielkości jezioro Ameryki Południowej i zarazem największe jezioro wysokogórskie na Ziemi.

Sieć wodna Australii jest uboga. Panujący na kontynencie gorący i suchy klimat sprawia, że większość jego obszaru stanowią pustynie. Większość rzek kontynentu ma charakter okresowy, co oznacza, że woda nie płynie w nich stale. Jeziora Australii są również okresowo wypełnione wodą i zazwyczaj słone. Najdłuższą rzeką Australii jest Darling (da), natomiast największym jeziorem Eyre (ey). Oba obiekty leżą w południowo-wschodniej części kontynentu.

Ostatni kontynent, Antarktyda, ze względu na pokrywający ją lądolód jest pozbawiona sieci wodnej.

Po zakończeniu czytania schowaj planszę z powrotem do teczki.