12. Krajobrazy

12 – KRAJOBRAZY

Opis planszy i legendy

Mapa „Krajobrazy” pomoże Ci poznać rozmieszczenie krajobrazów, występujących na kuli ziemskiej.

Plansza „Krajobrazy” jest większa niż standardowe plansze w atlasie i składa się ze strony zawierającej mapę oraz ze składanego skrzydełka z legendą. Plansza jest włożona do teczki ze złożonym skrzydełkiem. Po wyjęciu planszy z teczki, rozłóż skrzydełko i ułóż planszę tak, aby wypukły czarny trójkąt znalazł się w prawym, dalszym rogu.

Zanim zaczniesz oglądać mapę, zwróć uwagę na dodatkowe informacje, znajdujące się na planszy.

Tytuł mapy umieszczono w lewym, dalszym rogu planszy. W kolejnym wierszu znajduje się skala liczbowa mapy. Mapa została wykonana w skali 1: 90 000 000 (jeden do dziewięćdziesięciu milionów). Skala mapy określa, jaki jest stosunek odległości na mapie do odległości w terenie. Skala 1: 90 000 000 oznacza, że 1 cm na mapie odpowiada 90 000 000 cm, czyli 900 km na powierzchni ziemi. Taka skala pozwala pokazać na jednej planszy wszystkie kontynenty. Niestety w tej skali mają one małą powierzchnię. Dlatego czytanie tej mapy wymagać będzie od Ciebie dużej precyzji i uwagi.

W prawym bliższym rogu planszy znajduje się cyfra 12. To numer strony, który jest równocześnie numerem planszy.

Zanim zaczniesz poznawać treść mapy, sięgnij po oddzielną planszę „Legenda”. Po dokładnym przeczytaniu informacji, w niej zawartych, twoja praca będzie przebiegała sprawniej.

Na planszy „Legenda” znajdziesz informacje o sposobie, w jaki przedstawiono na mapie siatkę kartograficzną oraz kontynenty. Na omawianej mapie umieszczono następujące wypukłe elementy siatki kartograficznej, pokazane również na innych mapach w atlasie w tej skali. Są to:

1. ramka mapy. Ma kształt zbliżony do elipsy. Tworzą ją następujące linie siatki kartograficznej: na północy i południu linie, obrazujące bieguny, a na wschodzie i zachodzie południk 170° długości geograficznej zachodniej. Bieguny na kuli ziemskiej są punktami, jednak w zastosowanym odwzorowaniu mają postać linii. Dlaczego tak się dzieje, wyjaśniliśmy przy planszy „Świat – siatka kartograficzna”. Również przy tej planszy, opisaliśmy, dlaczego południk170° jest prawą i lewą ramką mapy.

2. równik, oznaczony linią złożoną z dużych kropek. W druku barwnym kropki są czarne. Równik biegnie poziomo, przez środek mapy. Jego wartość została opisana w stopniach po prawej stronie ramki. Jest to 0°. Równik dzieli kulę ziemską na dwie półkule: północną i południową.

3. zwrotniki i koła podbiegunowe, narysowane linią złożone z krótkich odcinków, a w druku barwnym grubszą, czarną, ciągłą linią. Przebieg zwrotników i kół podbiegunowych jest podobny do przebiegu równika. Biegną poziomo od lewej do prawej ramki mapy. Zaczynając od północy najpierw znajdziesz linię koła podbiegunowego północnego, później zwrotnik Raka, a następnie równik. Kierując się na południe od równika, znajdziesz zwrotnik Koziorożca i koło podbiegunowe południowe. Wartości zwrotników i kół podbiegunowych opisano w stopniach po prawej stronie ramki. Wartość koła podbiegunowego północnego to 66°33´ szerokości geograficznej północnej, zwrotnika Raka 23°27´ szerokości geograficznej północnej, zwrotnika Koziorożca 23°27´ szerokości geograficznej południowej, koła podbiegunowego południowego 66°33´ szerokości geograficznej południowej.

4. południki 0° i 180°, pokazane czarną linią złożoną z drobnych kropeczek. Południk 0° biegnie z północy na południe, przez środek mapy, łącząc bieguny. Południk 180° ma podobny przebieg, ale położony jest bliżej prawej ramki mapy. Południki 0° i 180° nie są opisane na mapie. Południki 0° i 180° dzielą kulę ziemską na dwie półkule: wschodnią i zachodnią.

   Przebieg wypukłej siatki kartograficznej jest pokazany jedynie na oceanach. Wszystkie linie siatki kartograficznej, oprócz równika i linii tworzących ramkę mapy, są przedłużone o kilka milimetrów poza ramki, aby łatwiej je było odnaleźć.

   Siatka kartograficzna w czarnym druku jest taka sama, jak siatka pokazana na planszy „Świat – siatka kartograficzna”.

Linia brzegowa kontynentów jest, tak jak pokazano na planszy „Legenda”, przedstawiona za pomocą wypukłej, ciągłej, czarnej linii. Oceany pozostawiono gładkie. W druku barwnym są niebieskie.

Jak wiesz, równik dzieli kulę ziemską na półkulę północną i południową, a południki 0° i 180° na półkulę zachodnią i wschodnią. Pośrodku mapy znajdziesz przecięcie równika z południkiem 0°. To przecięcie wyznacza cztery ćwiartki kuli ziemskiej. Są to:

1. ćwiartka północno-zachodnia, zajmująca lewą, dalszą część mapy. W tej ćwiartce leży w całości Ameryka Północna. Na północy kontynent ten rozciąga się od ramki mapy aż do południka 0°. Północno-wschodnią część kontynentu zajmują wyspy. Na wschodzie ćwiartki, przy południku 0° znajduje się zachodni fragment Europy, a na południe od niej zachodnia część Afryki. Na południu ćwiartki, przy równiku, leży północna część Ameryki Południowej.
2. ćwiartka północno-wschodnia, zajmująca prawą dalszą część mapy. W tej ćwiartce leżą: Europa, bez zachodniej części kontynentu, niemal cała Azja, bez północno- wschodniego skrawka kontynentu. Na południowym zachodzie ćwiartki znajduje się północno-wschodnia część Afryki.
3. ćwiartka południowo-zachodnia, znajdująca się w lewej bliższej części mapy. W tej ćwiartce mieści się niemal w całości Ameryka Południowa, bez północnego fragmentu kontynentu oraz na południu ćwiartki połowa Antarktydy.
4. ćwiartka południowo-wschodnia, znajdująca się w prawej bliższej części mapy. W północno-zachodniej części ćwiartki leży południowa część Afryki. W północno- wschodniej części ćwiartki znajduje się Australia i na północ od niej, przy równiku, wyspy należące do Azji. Na południu ćwiartki, przy dolnej ramce mapy leży połowa Antarktydy.

Na rozkładanym „skrzydełku” znajduje się objaśnienie sygnatur, użytych jedynie na tej mapie i nie wyjaśnionych na planszy „Legenda”. Są to faktury, za pomocą których oznaczono poszczególne grupy krajobrazów. Zwróć uwagę na to, że z lewej strony większości wydzieleń znajduje się litera w brajlu i w barwnym druku. Za pomocą tej litery oznaczono na mapie obszary, których powierzchnia jest zbyt mała, żeby faktura na niej przedstawiona, była czytelna.

1. Krajobrazy pustyń lodowych i tundry są pokazane fakturą złożoną z pionowych kresek i oznaczone literą p. W druku barwnym są białe.
2. Krajobraz tajgi jest oznaczony fakturą, złożoną z drobnych, luźno rozmieszczonych kropek i oznaczony literą t. W druku barwnym jest fioletowy.
3. Krajobrazy lasów mieszanych i liściastych strefy umiarkowanej z polami uprawnymi i roślinnością śródziemnomorską są przedstawione wypukłą, gładką fakturą i oznaczone literą u. W druku barwnym są amarantowe.
4. Krajobrazy pustyń i półpustyń są oznaczone fakturą złożoną z ukośnych kresek, biegnących z północnego zachodu na południowy wschód. W druku barwnym są żółte. Nie są oznaczone literą.
5. Krajobrazy stepów i sawann są pokazane za pomocą faktury, złożonej z ukośnych kresek, biegnących z północnego wschodu na południowy zachód i oznaczone literą s. W druku barwnym są łososiowe.
6. Krajobrazy wilgotnych, wiecznie zielonych lasów równikowych, zwrotnikowych i podzwrotnikowych są oznaczone fakturą złożoną z gęsto rozmieszczonych kropek i literą w. W druku barwnym są zielone.
7. Krajobrazy wysokich gór i wyżyn są przedstawione fakturą, złożoną z dużych kropek i oznaczone literą g. W druku barwnym są brązowe.

Opis treści mapy

Zanim odszukasz na mapie poszczególne krajobrazy, przypomnijmy, jakie krajobrazy występują na naszej planecie i co decyduje o ich rozmieszczeniu.

Na krajobraz, jaki możemy zobaczyć w wybranym miejscu kuli ziemskiej, wpływa klimat tego miejsca, gleby na nim występujące, rzeźba terenu. Efektem splotu tych czynników jest charakterystyczna roślinność, lub jej brak oraz zwierzęta, zamieszkujące dany obszar.

Na krajobraz decydujący wpływ ma klimat. Oznacza to, że dany krajobraz jest charakterystyczny dla odpowiednich szerokości geograficznych i tam najczęściej występuje. Dlatego krajobrazy na kuli ziemskiej, podobnie jak strefy klimatyczne, układają się na podobieństwo pasów, o przebiegu równoleżnikowym. Jednak strefy występowania krajobrazów, nie są aż tak regularne, jak strefy klimatyczne. Jeśli chcesz powtórzyć wiadomości, dotyczące stref klimatycznych na naszym globie, obejrzyj mapę „Strefy klimatyczne”.

Na omawianej mapie oznaczono 7 wydzieleń. Każde wydzielenie składa się z jednego lub dwóch podobnych do siebie krajobrazów. Oznaczenie osobną kategorią wszystkich wymienionych krajobrazów na naszej mapie jest niemożliwe. Dlatego połączono je w 7 grup. Oto one:

1. Krajobrazy pustyń lodowych i tundry. To wydzielenie składa się z: krajobrazu pustyń lodowych i krajobrazu tundry. Pustynia lodowa to obszar suchy i mroźny, przykryty lądolodem i pozbawiony roślinności. Tworzy się ona w strefie klimatów okołobiegunowych, tam gdzie temperatury powietrza rzadko przekraczają 0°C. Na wybrzeżach obszarów pokrytych lądolodem żyją między innymi niedźwiedzie polarne, pingwiny, morsy. Tundra to drugi obok pustyni lodowej krajobraz, który powstaje w strefie klimatów okołobiegunowych. Tundra tworzy się w nieco cieplejszych warunkach, na obszarach gdzie temperatury powietrza w lecie są dodatnie. Ziemia w strefie okołobiegunowej jest zamarznięta na około kilkadziesiąt metrów w głąb. Podczas cieplejszych miesięcy wierzchnia warstwa gruntu do około 2 metrów rozmarza. W tym czasie rozwija się tam roślinność. Są to przede wszystkim drobne i niskie gatunki: mchy, porosty, trawy, wrzosy, karłowate brzozy i wierzby, których wysokość sięga 30 cm. Tundrę zamieszkują renifery, białe niedźwiedzie polarne, zające, lisy polarne, gronostaje.

2. Krajobrazy tajgi. Tajga to lasy iglaste, występujące w północnej części strefy klimatów umiarkowanych, gdzie zima jest długa i mroźna a lato krótkie i chłodne. Rosną tu przede wszystkim świerki, jodły, modrzewie, rzadziej sosny. W tajdze żyją niedźwiedzie brunatne, łosie, jelenie, borsuki, rysie, lisy, wilki.

3. Krajobrazy lasów mieszanych i liściastych strefy umiarkowanej z polami uprawnymi oraz roślinnością śródziemnomorską. To wydzielenie składa się z krajobrazu lasów liściastych i mieszanych z polami uprawnymi, występujących w południowej części strefy klimatów umiarkowanych oraz krajobrazu śródziemnomorskiego, należącego do strefy klimatów podzwrotnikowych. Lasy liściaste i mieszane występują w południowej części strefy klimatów umiarkowanych. Lasy liściaste przeważają na obszarach położonych w pobliżu dużych zbiorników wodnych, natomiast lasy mieszane wewnątrz kontynentu, gdzie klimat jest suchszy i ostrzejszy. W lasach liściastych rosną dęby, buki, graby, wiązy, klony, lipy i jesiony, w lasach mieszanych dęby, buki i brzozy oraz sosny, świerki, jodły i modrzewie. Lasy liściaste i mieszane zamieszkuje wiele zwierząt. Są to między innymi: jelenie, sarny, łosie, dziki, zające, lisy oraz wiele ptaków. Zarówno lasy liściaste, jak i mieszane zostały w dużym stopniu wycięte i przekształcone w pola uprawne. Pierwotną roślinnością w klimacie śródziemnomorskim były lasy złożone z wiecznie zielonych dębów oraz sosny pinii, gatunków odpornych na długotrwałą suszę. W wyniku działalności człowieka lasy te zostały wycięte, a ich miejsce zajęły pola uprawne. Na mniej żyznych obszarach rośnie makia. Są to zarośla, złożone głównie z oleandrów, jałowców, mirtów i wawrzynów oraz ziół: lawendy, rozmarynu, tymianku.

4. Krajobrazy pustyń i półpustyń. To wydzielenie składa się z: krajobrazu pustyń i krajobrazu półpustyń. Pustynia to obszar skrajnie suchy, na którym ilość opadów jest niewielka a nasłonecznienie oraz temperatury powietrza przynajmniej okresowo bardzo wysokie. Niedobór wilgoci sprawia, że pustynie są pozbawione naturalnych cieków wodnych oraz roślinności. Półpustynie występują na obrzeżach pustyń i są do nich podobne. Ich klimat jest odrobinę mniej suchy. Dzięki temu na półpustyniach rosną nieliczne gatunki roślin. Są to między innymi sukulenty, czyli rośliny, które potrafią magazynować wodę. Należą do nich kaktusy. Również zwierzęta, żyjące na pustyniach i półpustyniach, muszą radzić sobie z brakiem wody. Zwierzęciem, najlepiej przystosowanym do takich warunków, jest wielbłąd. Pustynie i półpustynie leżą w strefie suchych i gorących klimatów zwrotnikowych i podzwrotnikowych oraz w strefie klimatów umiarkowanych kontynentalnych.

5. Krajobrazy stepów i sawann. To wydzielenie składa się z krajobrazu stepów i krajobrazu sawann. Stepy występują w strefie klimatów umiarkowanych, w jej południowej czyli cieplejszej części, na obszarach o klimacie kontynentalnym, czyli położonym wewnątrz kontynentu, daleko od morza lub oceanu. Z tego powodu na stepach ilość opadów jest niewielka a lato gorące. W związku z tym występująca tu roślinność to głównie trawy. Zwierzęta, żyjące na stepach, to owady, małe zwierzęta roślinożerne, na przykład pieski preriowe i świstaki, zające, antylopy i gazele. Na stepach tworzą się bardzo żyzne gleby i dlatego są one wykorzystywane głównie jako pola uprawne. Sawanny to obszary porośnięte wysokimi trawami i pojedynczymi drzewami, głównie akacjami i baobabami. Występują w ciepłym i okresowo suchym klimacie, w strefie klimatów równikowych. Zamieszkujące je zwierzęta to: słonie, antylopy, zebry, żyrafy, lwy, gepardy, hieny, a w Australii kangury i koala.

6. Krajobrazy wilgotnych, wiecznie zielonych lasów równikowych, zwrotnikowych i podzwrotnikowych. Lasy te występują na wilgotnych i ciepłych przez cały rok obszarach w strefie klimatów równikowych, zwrotnikowych i podzwrotnikowych. Są to najbogatsze zbiorowiska roślinne pod względem ilości występujących gatunków i ich bujności. Rosną tu olbrzymie drzewa, między innymi: hebanowce, mahoniowce, bananowce i paprocie drzewiaste. Po ich pniach pną się liany i filodendrony. Na pniach drzew rozwijają się epifity, między innymi storczyki. W lasach żyją małpy, węże, słonie, bawoły, okapi oraz liczne ptaki, między innymi papugi, a nad rzekami krokodyle i hipopotamy.

7. Krajobrazy wysokich gór i wyżyn. Krajobrazy na kuli ziemskiej zmieniają się wraz z szerokością geograficzną. W podobny sposób zmienia się roślinność wraz ze wzrostem wysokości nad poziomem morza. Im wyżej, tym niższe są temperatury powietrza i większe opady. Jednym słowem, wraz ze wzrostem wysokości zmienia się klimat, a wraz z nim roślinność. Prowadzi to do wykształcenia pięter roślinności. Piętra te są podobne do krajobrazów kuli ziemskiej. Jeśli góra znajduje się w wilgotnym i gorącym klimacie równikowym, to pierwsze piętro stanowi wilgotny, wiecznie zielony las równikowy. Natomiast jeśli masyw leży, w gorącym i suchym klimacie zwrotnikowym, a u jego podnóży rozciąga się pustynia, to pierwszym piętrem będzie krajobraz stepu. Następne piętra, niezależnie od klimatu, panującego u podnóży góry, są podobne. Są to: las liściasty, las iglasty, trawy i krzewy, mchy i porosty, a ostatnie piętro stanowią wieczne śniegi. Dla gór umiarkowanych szerokości geograficznych, na przykład polskich Tatr, piętra roślinności to: regiel dolny czyli las liściasty, regiel górny czyli las iglasty, kosodrzewiny czyli sosny o pokroju krzewów, hale czyli łąki wysokogórskie, turnie, pokryte mchami i porostami oraz wieczne śniegi.

Wiesz już, jakie krajobrazy występują na naszej planecie i co wpływa na ich rozmieszczenie. Teraz omówimy rozmieszczenie krajobrazów na poszczególnych kontynentach.

W Europie dominują lasy mieszane i liściaste z polami uprawnymi i roślinnością śródziemnomorską. Na północy kontynentu występuje tajga, a na obszarze Gór Skandynawskich i w centrum kontynentu, w Alpach zaznaczono krajobrazy gór wysokich i wyżyn.

Na północy Azji występują krajobrazy pustyń lodowych i tundry, na południe od nich rośnie tajga. W środkowej części kontynentu dominują stepy oraz pustynie i półpustynie. Środkowo-wschodnie wybrzeża zajmują krajobrazy lasów mieszanych i liściastych z polami uprawnymi i roślinnością śródziemnomorską. Południowo-wschodnia Azja to krajobrazy wilgotnych, wiecznie zielonych lasów równikowych, zwrotnikowych i podzwrotnikowych, a na Półwyspie Indyjskim, leżącym na południu kontynentu, występują krajobrazy pustyń i półpustyń. Krajobrazy wysokich gór i wyżyn znajdziesz między innymi w centralnej Azji, gdzie leżą Himalaje i góry Kunlun, na północnym wschodzie kontynentu, gdzie rozciągają się góry Ural oraz na północy Azji. Mniejsze obszary górskie leżą pomiędzy Morzem Czarnym a Morzem Kaspijskim oraz na północ od Półwyspu Arabskiego.

Środkowo-zachodnią część Afryki, położoną na równiku zajmują wilgotne, wiecznie zielone lasy równikowe. Na północ, południe i wschód od nich znajdują się sawanny. Północna część Afryki oraz jej południowo-zachodnie wybrzeża to pustynie i półpustynie. Natomiast północno zachodnie wybrzeże kontynentu porasta roślinność śródziemnomorska. Krajobrazy wysokich gór i wyżyn występują w środkowo-wschodniej Afryce.

Na północy Ameryki Północnej występuje tundra (bliżej koła podbiegunowego) i tajga. Grenlandia, leżąca na północny wschód od kontynentu, prawie w całości jest pustynią lodową. Jedynie na jej północno-wschodnich wybrzeżach rośnie tundra. W środkowej części kontynentu, na południe od pasa tundry i tajgi na wybrzeżach występuje krajobraz lasów mieszanych i liściastych z polami uprawnymi i roślinnością śródziemnomorską. W środku kontynentu znajdują się stepy. Na zachodnim wybrzeżu Ameryki Północnej, na północ od zwrotnika Raka leżą obszary pustyń i półpustyń. Obszar poniżej zwrotnika Raka to na zachodnich wybrzeżach sawanny, a na wschodnich wilgotne, wiecznie zielone lasy równikowe i zwrotnikowe. Wzdłuż zachodniego wybrzeża Ameryki Północnej leży strefa krajobrazów wysokich gór i wyżyn.

Północne wybrzeże Ameryki Południowej porasta sawanna. Na południe od niego, w środkowej części kontynentu znajduje się ogromny obszar wilgotnych, wiecznie zielonych lasów równikowych. Takie same lasy ale zwrotnikowe i podzwrotnikowe porastają środkową część wschodniego wybrzeża kontynentu. Centrum Ameryki Południowej zajmują sawanny, a nieco bardziej na południe stepy. Południowa część kontynentu jest pustynna, a na południowo-wschodnich wybrzeżach dominują krajobrazy lasów mieszanych i liściastych strefy umiarkowanej z polami uprawnymi i roślinnością śródziemnomorską. Wzdłuż zachodniego wybrzeża Ameryki Południowej ciągnie się pas wysokich gór i wyżyn.

W Australii północną część kontynentu porastają wilgotne, wiecznie zielone lasy równikowe. Północne wybrzeża Australii zajmują sawanny. Środek kontynentu jest pustynny. Na południowych wybrzeżach oraz na Archipelagu Nowej Zelandii dominują krajobrazy lasów mieszanych i liściastych strefy umiarkowanej z polami uprawnymi i roślinności śródziemnomorskiej. Wzdłuż wschodniego wybrzeża rozciąga się pas krajobrazów wysokich gór i wyżyn.

Antarktyda w całości jest pustynią lodową.

Po zakończeniu czytania złóż skrzydełko i schowaj planszę z powrotem do teczki.