3. Tektonika – płyty litosfery

3 – TEKTONIKA – PŁYTY LITOSFERY

Opis planszy i legendy

Mapa „Tektonika – płyty litosfery” pokazuje współczesne rozmieszczenie płyt litosfery na kuli ziemskiej oraz kierunki ich przemieszczania się. Układ płyt litosfery i ich ruchy wyjaśniają ukształtowanie powierzchni naszego globu oraz tłumaczą takie zjawiska jak wulkanizm i trzęsienia ziemi.

Wyjmij planszę z teczki i ułóż tak, aby wypukły czarny trójkąt znalazł się w prawym dalszym rogu.

Zanim zaczniesz oglądać mapę, zwróć uwagę na dodatkowe informacje, znajdujące się na planszy.

Tytuł mapy umieszczono w lewym, dalszym rogu planszy. W kolejnym wierszu znajduje się skala liczbowa mapy. Mapa została wykonana w skali 1: 90 000 000 (jeden do dziewięćdziesięciu milionów). Skala mapy określa, jaki jest stosunek odległości na mapie do odległości w terenie. Skala 1: 90 000 000 oznacza, że 1 cm na mapie odpowiada 90 000 000 cm, czyli 900 km na powierzchni ziemi. Taka skala pozwala pokazać na jednej planszy wszystkie kontynenty. Niestety w tej skali mają one małą powierzchnię. Dlatego czytanie tej mapy wymagać będzie od Ciebie dużej precyzji i uwagi.

W prawym bliższym rogu planszy umieszczono cyfrę 3. To numer strony, który jest równocześnie numerem planszy.

Zanim zaczniesz poznawać treść mapy, sięgnij po oddzielną planszę „Legenda”. Po dokładnym przeczytaniu informacji, w niej zawartych, twoja praca będzie przebiegała sprawniej.

Na planszy „Legenda” znajdziesz informacje o sposobie, w jaki przedstawiono na mapie siatkę kartograficzną oraz kontynenty. Na omawianej mapie umieszczono następujące wypukłe elementy siatki kartograficznej, pokazane również na innych mapach w atlasie w tej skali. Są to:

1. ramka mapy. Ma kształt zbliżony do elipsy. Tworzą ją następujące linie siatki kartograficznej: na północy i południu linie, obrazujące bieguny, a na wschodzie i zachodzie południk 170° długości geograficznej zachodniej. Bieguny na kuli ziemskiej są punktami, jednak w zastosowanym odwzorowaniu mają postać linii. Dlaczego tak się dzieje, wyjaśniliśmy przy okazji planszy „Świat – siatka kartograficzna”. Również przy okazji omawiania tej planszy, opisaliśmy, dlaczego południk 170° jest prawą i lewą ramką mapy.

2. równik, oznaczony linią złożoną z dużych kropek. W druku barwnym kropki są czarne. Równik biegnie poziomo, przez środek mapy. Jego wartość została opisana w stopniach geograficznych po prawej stronie ramki. Jest to 0°. Równik dzieli kulę ziemską na dwie półkule: północną i południową.

3. zwrotniki i koła podbiegunowe, Linie te, z braku miejsca, nie są pokazane na mapie. Oznaczono je wypustkami na prawej i lewej ramce mapy. Przebieg zwrotników i kół podbiegunowych jest podobny do przebiegu równika. Biegną poziomo od lewej do prawej ramki mapy. Najdalej na północ leży koło podbiegunowe północne, później zwrotnik Raka, a następnie równik. Na południe od równika, znajduje się zwrotnik Koziorożca i koło podbiegunowe południowe. Wartości zwrotników i kół podbiegunowych opisano w stopniach geograficznych po prawej stronie ramki. Wartość koła podbiegunowego północnego to 66°33´ szerokości geograficznej północnej, zwrotnika Raka 23°27´ szerokości geograficznej północnej, zwrotnika Koziorożca 23°27´ szerokości geograficznej południowej, koła podbiegunowego południowego 66°33´ szerokości geograficznej południowej.

4. południki 0° i 180°, pokazane linią złożoną z drobnych kropeczek, a w druku barwnym grubszą, czarną, ciągłą linią. Południk zero stopni biegnie z północy na południe, przez środek mapy, łącząc bieguny. Południk 180° ma podobny przebieg, ale położony jest bliżej prawej ramki mapy. Południki 0° i 180° nie są opisane na mapie. Południki 0° i 180° dzielą kulę ziemską na dwie półkule: wschodnią i zachodnią.

   Przebieg wypukłej siatki kartograficznej jest pokazany jedynie na oceanach. Wszystkie linie siatki kartograficznej, poza równikiem i liniami tworzącymi ramkę mapy, są przedłużone o kilka milimetrów poza ramki.

   Siatka kartograficzna w czarnym druku jest taka sama, jak siatka pokazana na planszy „Świat – siatka kartograficzna”.

   Linia brzegowa kontynentów jest przedstawiona za pomocą czarnej, ciągłej linii, a wnętrza lądów wypełniono fakturą złożoną z kropek. Oceany pozostawiono gładkie. W wielu miejscach granice płyt lub strzałki, pokazujące ruch płyt, przecinają się lub pokrywają z linią brzegową kontynentów lub elementami siatki kartograficznej. W takich przypadkach sygnatury linii brzegowej i siatki kartograficznej zostały przerwane, aby ułatwić śledzenie zasięgu płyt.

Jak wiesz, równik dzieli kulę ziemską na półkulę północną i południową, a południki 0° i 180° na półkulę zachodnią i wschodnią. Pośrodku mapy znajdziesz przecięcie równika z południkiem 0°. To przecięcie wyznacza cztery ćwiartki kuli ziemskiej. Są to:

1. ćwiartka północno-zachodnia, zajmująca lewą, dalszą część mapy. W tej ćwiartce leży w całości Ameryka Północna. Na północy kontynent ten rozciąga się od ramki mapy aż do południka 0°. Północno-wschodnią część kontynentu zajmują wyspy. Na wschodzie ćwiartki, przy południku 0° znajduje się zachodni fragment Europy, a na południe od niej zachodnia część Afryki. Na południu ćwiartki, przy równiku, leży północna część Ameryki Południowej.

2. ćwiartka północno-wschodnia, zajmująca prawą dalszą część mapy. W tej ćwiartce leżą: Europa, bez zachodniej części kontynentu, niemal cała Azja, bez północno- wschodniego skrawka kontynentu. Na południowym zachodzie ćwiartki znajduje się północno-wschodnia część Afryki.

3. ćwiartka południowo-zachodnia, znajdująca się w lewej bliższej części mapy. W tej ćwiartce mieści się niemal w całości Ameryka Południowa, bez północnego fragmentu kontynentu oraz na południu ćwiartki połowa Antarktydy.

4. ćwiartka południowo-wschodnia, znajdująca się w prawej bliższej części mapy. W północno-zachodniej części ćwiartki leży południowa część Afryki. W północno- wschodniej części ćwiartki znajduje się Australia i na północ od niej, przy równiku, wyspy należące do Azji. Na południu ćwiartki, przy dolnej ramce mapy leży połowa Antarktydy.

Przy dalszym brzegu planszy, pomiędzy tytułem mapy a trójkątem, znajduje się objaśnienie sygnatur, użytych jedynie na tej mapie i nie objaśnionych na planszy „Legenda”. Są to:

1. granice płyt, oznaczone wypukłą, podwójną, ciągłą linią, która w druku barwnym jest czerwona,
2. kierunki ruchu płyt, pokazane wypukłą, czarną strzałką.

Większe płyty są opisane dwuliterowymi skrótami brajlowskimi, które poprzedza litera x. W wybranych miejscach przy granicach płyt umieszczono wypukłe strzałki. Pokazują one kierunek, w którym porusza się dana płyta. W druku barwnym płyty oznaczono za pomocą kolorów. Większe płyty opisano nazwami. Strzałki są białe lub czarne.

Opis treści mapy

Aby zrozumieć temat, przedstawiony na omawianej planszy, przypomnijmy, jak zbudowana jest Ziemia. W środku naszego globu znajduje się złożone z metali jądro. Wewnątrz jądra panuje bardzo wysoka temperatura, sięgająca kilku tysięcy stopni Celsjusza i ogromne ciśnienie. Powyżej jądra znajduje się płaszcz. Na granicy jądra i płaszcza skały przechodzą ze stanu płynnego w stan stały. Nad płaszczem leży zewnętrzna część planety – skorupa ziemska. W jej skład wchodzą kontynenty i oceany.

Skorupę ziemską wraz z górną, leżącą bezpośrednio pod nią, częścią płaszcza nazywamy litosferą. Natomiast nauka, badająca budowę i procesy zachodzące w litosferze to tektonika.

Skały we wnętrzu Ziemi nie pozostają nieruchome. Na skutek wymiany ciepła pomiędzy jądrem i płaszczem, w płaszczu zachodzą nieustanne ruchy magmy, czyli gorącej masy roztopionych skał. Magma przemieszcza się ku powierzchni naszej planety i jeśli natrafi na pęknięcie w litosferze, wydostaje się na powierzchnię planety w postaci lawy, tworząc wulkany.

Procesy zachodzące pod powierzchnią Ziemi powodują, że wydawałoby się jednolita powierzchnia naszej planety jest w rzeczywistości podzielona na wiele mniejszych jednostek, nazwanych płytami litosfery. Płyty te powoli lecz nieustannie przemieszczają się względem siebie. Prędkość przemieszczania się płyt to od kilka do kilkunastu centymetrów na rok.

Tam, gdzie w płaszczu Ziemi magma porusza się ku skorupie ziemskiej i przez szereg pęknięć wydobywa na powierzchnię, tworzą się nowe skały, a płyty litosfery odsuwają się od siebie. Te obszary nazywamy strefami ryftu. Taki proces zachodzi między innymi na dnie Oceanu Atlantyckiego. Jego efektem jest powstanie Grzbietu Śródatlantyckiego, ciągnącego się od Islandii aż prawie po Antarktydę. Grzbiet Śródatlantycki stanowi granicę pomiędzy Płytą Amerykańską a płytami Eurazjatycką i Afrykańską.

Jeśli płyty w jednym miejscu odsuwają się od siebie to oczywiste jest, że w innym miejscu dochodzi do ich zderzenia. Miejsca te nazywamy strefami subdukcji. W strefach subdukcji jedna z płyt wsuwa się pod drugą. Równolegle do linii wstępowania jednej z płyt pod drugą tworzą się łańcuchy górskie i wulkany. Jeśli płyta oceaniczna wsuwa się pod płytę kontynentalną, dochodzi do powstania rowów oceanicznych, najgłębszych miejsc na świecie. Strefy subdukcji charakteryzują się dużą aktywnością sejsmiczną. Często dochodzi w nich do trzęsień ziemi i wybuchów wulkanów. Przykładem strefy subdukcji może być zachodnie wybrzeże Ameryki Południowej. Płyta Nazca wsuwa się tu pod Płytę Amerykańską, co doprowadziło do powstania Rowu Atakamskiego u zachodnich wybrzeży kontynentu oraz Andów. Procesowi temu towarzyszą trzęsienia ziemi i wybuchy wulkanów.

Na mapie „Tektonika – płyty litosfery” pokazano następujące płyty litosfery:

1. Płyta Pacyficzna (skrót w brajlu xpc) leży we wszystkich czterech ćwiartkach mapy, przy lewej i prawej ramce. Jej granice pokrywają się mniej więcej z zasięgiem Oceanu Spokojnego. W druku barwnym jest oznaczona kolorem pomarańczowym.

2. Płyta Amerykańska (xam) znajduje się w północno-zachodniej, północno- wschodniej oraz południowo-zachodniej ćwiartce mapy. Obejmuje zasięgiem obie Ameryki Północną i Południową. W druku barwnym jest pokazana granatową barwą.

3. Płyta Nazca (xna) leży w południowo-zachodniej ćwiartce mapy. Znajduje się pomiędzy Płytą Pacyficzną i Amerykańską, u zachodnich wybrzeży Ameryki Południowej. W druku barwnym jest przedstawiona kolorem błękitnym.

4. Płyta Kokosowa – mała, nie opisana na mapie płyta, leżąca w północno-zachodniej ćwiartce mapy, na północ od równika, u zachodnich wybrzeży Ameryki Północnej. W druku barwnym jest oznaczona kolorem turkusowym.

5. Płyta Karaibska – mała, nie opisana na mapie płyta, leżąca w północno-zachodniej ćwiartce mapy, na północ od Ameryki Południowej. Jej zasięg jest zbliżony do zasięgu Morza Karaibskiego. W druku barwnym jest pokazana kolorem niebieskim.

6. Płyta Eurazjatycka (xez) leży w większości w północno-wschodniej ćwiartce mapy. Jedynie jej zachodnie krańce należą do ćwiartki północno-zachodniej, a południowo-wschodnie fragmenty do południowo-wschodniej ćwiartki mapy. Jej zasięg jest zbliżony do granic Eurazji. W druku barwnym jest przedstawiona kolorem różowym.

7. Płyta Afrykańska (xaf) znajduje się pośrodku mapy, we wszystkich ćwiartkach. Obejmuje zasięgiem Afrykę i leżące u jej wybrzeży fragmenty Oceanu Atlantyckiego i Indyjskiego. W druku barwnym jest oznaczona kolorem żółtym.

8. Płyta Arabska mała, nie opisana na mapie płyta, leżąca w północno-wschodniej ćwiartce mapy, pomiędzy Azją i Afryką. Obejmuje zasięgiem Półwysep Arabski. W druku barwnym jest pokazana barwą jasnofioletową.

9. Płyta Indoaustralijska (xia) znajduje się w północno-wschodniej i południowo- wschodniej ćwiartce mapy. Obejmuje zasięgiem Australię, północno-wschodnią część Oceanu Indyjskiego i Półwysep Indyjski. W druku barwnym jest przedstawiona kolorem ciemnoróżowym.

10. Płyta Filipińska mała, nie opisana na mapie płyta, leżąca w północno-wschodniej ćwiartce mapy, na północ od równika, pomiędzy Płytą Pacyficzną i Eurazjatycką. W druku barwnym jest oznaczona kolorem jasnopomarańczowym.

11. Płyta Antarktyczna (xan) znajduje się w południowo-zachodniej i południowo- wschodniej ćwiartce mapy. Obejmuje zasięgiem Antarktydę, Ocean Południowy, oraz fragmenty Oceanów Spokojnego i Indyjskiego. W druku barwnym jest pokazana kolorem zielonym.

    Poruszanie się płyt litosfery powoduje przemieszczanie się i zmianę kształtu kontynentów. Naukowcy twierdzą, że około 225 milionów lat temu na Ziemi istniał jeden kontynent o nazwie Pangea. Rozpadł się on, na skutek ruchu płyt litosfery, na kilka mniejszych lądów, które wędrując po kuli ziemskiej, utworzyły kontynenty o znanych nam dziś kształtach. Zjawisko to nosi nazwę dryfu kontynentów.

    Po zakończeniu czytania schowaj planszę z powrotem do teczki.