2. Kontynenty i oceany

2 – KONTYNENTY I OCEANY

Opis planszy i legendy

Mapa „Kontynenty i oceany” pokazuje rozmieszczenie kontynentów i oceanów na kuli ziemskiej oraz granice pomiędzy nimi.

Wyjmij planszę z teczki i ułóż tak, aby wypukły czarny trójkąt znalazł się w prawym dalszym rogu.

Zanim zaczniesz oglądać mapę, zwróć uwagę na dodatkowe informacje, znajdujące się na planszy.

Tytuł mapy umieszczono w lewym, dalszym rogu planszy. W kolejnym wierszu znajduje się skala liczbowa mapy. Mapa została wykonana w skali 1: 90 000 000 (jeden do dziewięćdziesięciu milionów). Skala mapy określa, jaki jest stosunek odległości na mapie do odległości w terenie. Skala 1: 90 000 000 oznacza, że 1 cm na mapie odpowiada 90 000 000 cm, czyli 900 km na powierzchni ziemi. Taka skala pozwala pokazać na jednej planszy wszystkie kontynenty. Niestety w tej skali mają one małą powierzchnię. Dlatego czytanie tej mapy wymagać będzie od Ciebie dużej precyzji i uwagi.

W prawym bliższym rogu znajduje się numer planszy. Omawiana plansza ma numer 2.

Zanim zaczniesz poznawać treść mapy, sięgnij po oddzielną planszę „Legenda”. Po dokładnym przeczytaniu informacji w niej zawartych, twoja praca będzie przebiegała sprawniej.

Na planszy „Legenda” znajdziesz informacje o sposobie, w jaki przedstawiono na mapie siatkę kartograficzną oraz kontynenty. Na omawianej mapie umieszczono następujące wypukłe elementy siatki kartograficznej, pokazane również na innych mapach w atlasie w tej skali. Są to:

1. ramka mapy. Ma kształt zbliżony do elipsy. Tworzą ją następujące linie siatki kartograficznej: na północy i południu linie, obrazujące bieguny, a na wschodzie i zachodzie południk 170° długości geograficznej zachodniej. Bieguny na kuli ziemskiej są punktami, jednak w zastosowanym odwzorowaniu mają postać linii. Dlaczego tak się dzieje, wyjaśniliśmy przy okazji planszy „Świat – siatka kartograficzna”. Również przy okazji omawiania tej planszy, opisaliśmy, dlaczego południk 170° jest prawą i lewą ramką mapy.
2. równik, oznaczony linią złożoną z dużych kropek. W druku barwnym kropki są czarne. Równik biegnie poziomo, przez środek mapy. Jego wartość została opisana w stopniach geograficznych po prawej stronie ramki. Jest to 0°. Równik dzieli kulę ziemską na dwie półkule: północną i południową.
3. zwrotniki i koła podbiegunowe, narysowane czarną linią, złożoną z krótkich odcinków. Przebieg zwrotników i kół podbiegunowych jest podobny do przebiegu równika. Biegną poziomo od lewej do prawej ramki mapy. Zaczynając od północy najpierw znajdziesz linię koła podbiegunowego północnego, później zwrotnik Raka, a następnie równik. Kierując się na południe od równika, znajdziesz zwrotnik Koziorożca i koło podbiegunowe południowe. Wartości zwrotników i kół podbiegunowych opisano w stopniach geograficznych po prawej stronie ramki. Wartość koła podbiegunowego północnego to 66°33´ szerokości geograficznej północnej, zwrotnika Raka 23°27´ szerokości geograficznej północnej, zwrotnika Koziorożca 23°27´ szerokości geograficznej południowej, koła podbiegunowego południowego 66°33´ szerokości geograficznej południowej.
4. południki 0° i 180°, pokazane linią złożoną z drobnych kropeczek, a w druku barwnym grubszą, czarną, ciągłą linią. Południk zero stopni biegnie z północy na południe, przez środek mapy, łącząc bieguny. Południk 180° ma podobny przebieg, ale położony jest bliżej prawej ramki mapy. Południki 0° i 180° nie są opisane na mapie. Południki 0° i 180° dzielą kulę ziemską na dwie półkule: wschodnią i zachodnią.Przebieg wypukłej siatki kartograficznej jest pokazany jedynie na oceanach. Wszystkie linie siatki kartograficznej, poza równikiem i liniami tworzącymi ramkę mapy, są przedłużone o kilka milimetrów poza ramki.Siatka kartograficzna w czarnym druku jest taka sama, jak siatka pokazana na planszy „Świat – siatka kartograficzna”.Wybrzeża kontynentów oznaczono czarną, ciągłą linią. Wnętrza kontynentów wypełniono fakturą złożoną z kropek. Oceany pozostały gładkie. Zwróć uwagę na to, że tam, gdzie granice pomiędzy kontynentami i pomiędzy oceanami przecinają siatkę kartograficzną lub wybrzeże, linie siatki i linia brzegowa zostały przecięte, aby poprawić czytelność mapy.

Jak wiesz, równik dzieli kulę ziemską na półkulę północną i południową, a południki 0° i 180° na półkulę zachodnią i wschodnią. Pośrodku mapy znajdziesz przecięcie równika z południkiem 0°. To przecięcie wyznacza cztery ćwiartki kuli ziemskiej: północno- zachodnią, północno-wschodnią, południowo-zachodnią i południowo‑wschodnią. Podział mapy na ćwiartki ułatwi umiejscowienie poszczególnych kontynentów i oceanów na mapie.

Przy dalszym brzegu planszy, pomiędzy tytułem mapy a trójkątem, znajduje się objaśnienie sygnatur, użytych jedynie na tej mapie i nie objaśnionych na planszy „Legenda”. Są to:

1. granice między kontynentami oznaczone ciągłą, pomarańczową linią.
2. umowne granice oceanów pokazane przerywaną, granatową linią.

Kontynenty są opisane dwu- lub trzyliterowymi skrótami brajlowskimi. Skróty są poprzedzone znakiem dużej litery. Oceany opisano dwuliterowymi skrótami brajlowskimi, poprzedzonymi literą o. W barwnym druku kontynenty i oceany opisano pełną nazwą w kolorze czarnym.

Opis treści mapy

Lądy zajmują 29% powierzchni Ziemi. Pozostałe 71% powierzchni kuli ziemskiej pokrywają wody.

Lądy dzielą się na kontynenty. Granice między kontynentami są umowne. Tradycyjnie wyróżnia się 7 kontynentów: Europę, Azję, Afrykę, Amerykę Północną, Amerykę Południową, Australię i Antarktydę. Niektórzy naukowcy łączą Europę i Azję w jeden kontynent – Eurazję. Inni traktują obie Ameryki jako jeden kontynent – Amerykę. My jednak będziemy trzymać się najbardziej popularnego podziału lądów na 7 kontynentów.

Dla nas, mieszkańców Polski, najważniejszym kontynentem jest Europa. Na mapie kontynent ten prawie w całości znajduje się w północno-wschodniej ćwiartce. Jedynie jego zachodnie krańce należą do północno-zachodniej ćwiartki. Europa jest opisana w brajlu skrótem eu, poprzedzonym znakiem dużej litery. W druku barwnym kontynent pokazany jest kolorem fioletowym i opisany pełną nazwą.

Patrząc na mapę, łatwo zauważyć, że Europa, pod względem zajmowanej powierzchni, jest jednym z mniejszych kontynentów. Mówiąc dokładnie, Europa jest większa jedynie od Australii. Przez zachodnie krańce Europy przebiega południk 0°, przez północną część kontynentu koło podbiegunowe północne. Od zachodu oblewają ją wody Oceanu Atlantyckiego (oat), od północy Oceanu Arktycznego (oar). Od wschodu granica lądowa między Europą i Azją biegnie wzdłuż gór Ural, północnym wybrzeżem Morza Kaspijskiego i wzdłuż gór Kaukaz. Od południa Europę oblewają wody Morza Śródziemnego, które jest częścią Oceanu Atlantyckiego.

Linia brzegowa kontynentu jest urozmaicona. W Europie znajdziesz dużo półwyspów, u wybrzeży kontynentu morza otoczone prawie ze wszystkich stron lądem liczne zatoki, a na wodach wyspy. Największe wyspy należące do Europy to: Wielka Brytania, którą przecina południk 0°, Irlandia i Islandia, leżące w ćwiartce północno-zachodniej oraz archipelagi Nowa Ziemia i Spitsbergen, znajdujące się na północ od północnych wybrzeży Europy, w ćwiartce północno-wschodniej. Wyspy te nie są opisane na mapie.

Mapy świata, redagowane przez Europejczyków, są opracowywane w taki sposób, by Europa znajdowała się na środku mapy. Warto wiedzieć, że mapy opracowane z myślą o użytkownikach mieszkających na przykład w Australii, są tak skonstruowane, że ten właśnie kontynent znajduje się na środku mapy, a Europa i inne kontynenty leżą na jej obrzeżach.

Azja jest największym kontynentem, zajmuje blisko 30% powierzchni lądów na kuli ziemskiej. Leży prawie w całości w północno-wschodniej ćwiartce mapy. Południowo‑wschodni kraniec kontynentu należy do ćwiartki południowo-wschodniej. Azja jest opisana w brajlu skrótem az. W druku barwnym kontynent pokazany jest kolorem zielonym i opisany pełną nazwą.

Azja od zachodu graniczy z Europą, od północy z Oceanem Arktycznym. Od wschodu oblewają ją wody Oceanu Spokojnego (osp). Na południu kontynentu leży Ocean Indyjski (oin). Na południowym zachodzie granicą pomiędzy Azją i Afryką jest Kanał Sueski. Obszar, na którym leży Azja, przecinają: na północy koło podbiegunowe północne, na południu zwrotnik Raka. Przez wschodnie krańce kontynentu biegnie południk 180°.

Największymi wyspami, należącymi do Azji są wyspy Archipelagu Malajskiego: Borneo, Celebes, Sumatra i Jawa, leżące na równiku, na granicy ćwiartek północno-wschodniej i południowo-wschodniej. Na wschód od kontynentu, na Oceanie Spokojnym, na południe od zwrotnika Raka, znajdują się Filipiny, a na północ od zwrotnika Raka Wyspy Japońskie. Przy północnych wybrzeżach Azji, na Oceanie Arktycznym leżą od zachodu: Ziemia Północna oraz Wyspy Nowosyberyjskie. Wyspy te nie są opisane na mapie.

Drugim po Azji kontynentem pod względem wielkości jest Afryka. W jej pobliżu przecinają się równik oraz południk 0° i leży ona na w trzech ćwiartkach mapy: północno-zachodniej, północno-wschodniej i południowo-wschodniej. Afryka jest opisana w brajlu skrótem af, poprzedzonym znakiem dużej litery. W druku barwnym kontynent pokazany jest kolorem żółtym i opisany pełną nazwą.

Przez północną część Afryki przebiega zwrotnik Raka, a przez południową zwrotnik Koziorożca. Od zachodu kontynent oblewają wody Oceanu Atlantyckiego, od północy Morza Śródziemnego. Na północnym wschodzie Kanał Sueski oddziela Afrykę od Azji. Na wschodzie i południu kontynentu znajduje się Ocean Indyjski. Wyspy stanowią zaledwie 2% powierzchni Afryki. Największą z nich jest, leżący na zwrotniku Koziorożca, w ćwiartce południowo-wschodniej, Madagaskar.

Ameryka Północna jest trzecim pod względem wielkości kontynentem. Leży w północno- zachodniej ćwiartce mapy. Jest opisana w brajlu skrótem apn, poprzedzonym znakiem dużej litery. W druku barwnym kontynent pokazany jest kolorem różowym i opisany pełną nazwą.

Przez obszar Ameryki Północnej przebiegają: na północy koło podbiegunowe północne, a na południu zwrotnik Raka. Z trzech stron oblewają ją wody oceanów: od zachodu Oceanu Spokojnego, od północy Arktycznego, od wschodu Atlantyckiego. Na południu kontynent graniczy przez Kanał Panamski z Ameryką Południową. Do Ameryki Północnej należy wiele wysp. Największą z nich jest Grenlandia znajdująca się na północny wschód od kontynentu, na kole podbiegunowym północnym. Jest to największa wyspa na świecie. Inne duże wyspy Ameryki Północnej to: na północ od koła podbiegunowego północnego Wyspy Królowej Elżbiety leżące bliżej bieguna i Wyspa Wiktorii położona bliżej koła oraz Ziemia Baffina, którą koło podbiegunowe północne przecina w połowie. Na wschód od kontynentu leży Nowa Fundlandia, a na południowym wschodzie, na południe od zwrotnika Raka Kuba i Haiti. Wyspy te nie są opisane na mapie.

Ameryka Południowa jest czwartym pod względem wielkości kontynentem na kuli ziemskiej. Leży w północno-zachodniej i południowo-zachodniej ćwiartce mapy. Jest opisana w brajlu skrótem apd, poprzedzonym znakiem dużej litery. W druku barwnym kontynent pokazano kolorem fioletowym i opisano pełną nazwą.

Od południa i zachodu Amerykę Południową oblewają wody Oceanu Atlantyckiego, a od północy i wschodu Oceanu Spokojnego. Na południu kontynentu leży archipelag Ziemia Ognista, nie opisany na mapie.

Najmniejszym kontynentem na kuli ziemskiej jest Australia. Leży w południowo-wschodniej ćwiartce mapy. Jest opisana w brajlu skrótem au, poprzedzonym znakiem dużej litery. W druku barwnym kontynent pokazany jest kolorem czerwonym i opisany pełną nazwą.

Australię otaczają dwa oceany: od zachodu i południa Ocean Indyjski, od północy i wschodu Ocean Spokojny. Na północ od kontynentu, na południe od równika leży druga pod względem wielkości wyspa świata, Nowa Gwinea. Na północnym wschodzie, na zachód od południka 180° znajduje się archipelag Nowa Zelandia. Na południe od kontynentu, na granicy Oceanów Indyjskiego i Spokojnego, tuż przy wybrzeżach Australii znajdziesz malutką w skali mapy Tasmanię. Wymienione wyspy nie są opisane na mapie. Obszar Australii przecina zwrotnik Koziorożca.

Ostatni omawiany przez nas kontynent to Antarktyda. Jest piątym kontynentem pod względem wielkości na kuli ziemskiej. Antarktyda leży w południowo-zachodniej i południowo-wschodniej ćwiartce mapy. Jest opisana w brajlu skrótem an, poprzedzonym znakiem dużej litery. W druku barwnym kontynent pokazany jest kolorem niebieskim i opisany pełną nazwą.

Antarktyda ma kształt zbliżony do koła, którego środkiem jest biegun południowy. Wybrzeża kontynentu przecina koło podbiegunowe południowe. Antarktydę ze wszystkich stron otacza Ocean Południowy (opd). Niemal cały obszar kontynentu jest pokryty czapą lodową, a jedynymi ludźmi zamieszkującymi Antarktydę są pracownicy stacji badawczych.

Jak już wspomnieliśmy, 71% powierzchni kuli ziemskiej stanowią oceany i morza. Najprościej można je opisać jako rozległe zbiorniki słonej wody. Morzem nazywamy część oceanu, oddzieloną od niego łańcuchami wysp, półwyspami lub cieśninami. Wszystkie morza i oceany na Ziemi są ze sobą połączone i tworzą ocean światowy, nazywany również Wszechoceanem. Naukowcy dzielą go na pięć oceanów: Spokojny, Atlantycki, Indyjski, Arktyczny i Południowy. Granice oceanów są umowne, gdyż na wodzie nie występują naturalne bariery, takie jak góry lub rzeki na lądzie.

Ocean Spokojny (osp), zwany również Pacyfikiem, jest największym i najgłębszym zbiornikiem wodnym na Ziemi. Zajmuje ponad ⅓ powierzchni naszej planety. Leży we wszystkich ćwiartkach, przy lewej i prawej ramce mapy. Jego najgłębsze miejsce to Rów Mariański, którego głębokość wynosi około 11 km.

Ocean Atlantycki (oat), podobnie jak Ocean Spokojny, leży we wszystkich czterech ćwiartkach mapy. Znajdziesz go pośrodku mapy, pomiędzy wybrzeżami obu Ameryk oraz Europy i Azji. Kształtem przypomina literę s. Ocean Atlantycki jest drugim pod względem wielkości oceanem świata i zajmuje piątą część powierzchni Ziemi.

Ocean Indyjski (oin) znajduje się w północno-wschodniej i południowo-wschodniej ćwiartce mapy. Oblewa wybrzeża Afryki, Azji i Australii.

Od niedawna, oprócz trzech oceanów: Spokojnego, Atlantyckiego i Indyjskiego, wydziela się jeszcze dwa: Arktyczny i Południowy. Ocean Arktyczny (oar) dawniej uznawano za część Oceany Atlantyckiego. Rozciąga się wokół bieguna północnego, w północno- zachodniej i północno-wschodniej ćwiartce mapy. Natomiast Ocean Południowy (opd) oblewa Antarktydę, a za jego granicę uważa się równoleżnik 60°S. Leży w południowo- zachodniej i południowo-wschodniej ćwiartce mapy.

Po zakończeniu czytania schowaj planszę z powrotem do teczki.