1.

ZSRS – MAPA OGÓLNOGEOGRAFICZNA

(MAPA 1.)

Związek Socjalistycznych Republik Sowieckich – jedyny w swoim rodzaju twór polityczny na skalę światową – obejmował gigantyczny obszar (22,4 miliona kilometrów kwadratowych) i skupiał trudną do wyobrażenia liczbę narodowości (ponad 100 grup etnicznych). Obszar ZSRS rozciągał się aż w 11 strefach czasowych na dwóch kontynentach, znaleźć można tu było właściwie każdy krajobraz: morza, wyspy, półwyspy, przylądki, zatoki, jeziora, wielkie pasma górskie i nizinne stepy, wulkany, tajgę, tundrę, rozległe bagna i pustynie...

Pierwsza mapa w naszym Atlasie to mapa ogólnogeograficzna Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich. Znajdziemy na niej podstawowe informacje o największym pod względem powierzchni państwie na kuli ziemskiej. Powstało ono w 1922 roku, a więc w roku, w którym ukształtowały się granice II RP, a upadło w 1991 roku, czyli już w czasach wolnej Polski, która zapoczątkowała zmiany polityczne w Europie Wschodniej, a te z kolei przyspieszyły rozpad ZSRS.

Nasza mapa prezentuje stan granic na rok 1939, tuż przed IV rozbiorem Polski, który miał miejsce 17 września 1939 roku. Ta data to początek tragedii narodu polskiego, zgotowanej przez agresorów, czyli Rzeszę Niemiecką i ZSRS. To początek ogromnych deportacji ludności polskiej, szczególnie z terenów zajętych przez Armię Czerwoną, czyli Kresów Wschodnich. Przesiedlenia dotknęły nie tylko Polaków i ludność polskiego pochodzenia, ale właściwie wszystkie narody, które znalazły się w granicach ZSRS. Kierunek tych deportacji, zsyłki na katorgę był tylko jeden – na Wschód, na Syberię. Mapa pokazuje, jak daleko są miejsca, w których byli Polacy, gdzie żyli, ciężko pracowali i umierali...

ZSRS rozciąga się pomiędzy 35°08’ a 81°50’ szerokości geograficznej północnej i 19°38’ długości geograficznej wschodniej a 169°40’ długości geograficznej zachodniej, czyli sięga aż na drugą półkulę. Obszar ten jest długi i wąski, dlatego taka jest też nasza mapa. Rozciągłość równoleżnikowa ZSRS wynosi około 9000 kilometrów, a południkowa – około 4500 kilometrów. Długość granic to ponad 60 tysięcy kilometrów, z czego około 40 tysięcy to granice morskie.

Obszar ZSRS to różnorodność ukształtowania powierzchni – od terenów depresyjnych na Nizinie Nadkaspijskiej po siedmiotysięczniki w Pamirze czy Tien-szanie.

To różnorodność klimatyczno-roślinna: od śródziemno- morskich plaż na Krymie, przez rozległe pustynie Azji Centralnej, po największe na świecie kompleksy leśne tajgi i wieczną zmarzlinę na krańcach północnych.

Obszar ZSRS oblewają wody trzynastu mórz, należących do basenów trzech oceanów – Oceanu Atlantyckiego, Oceanu Arktycznego i Oceanu Spokojnego. Znajdziemy tu również największe na świecie morze śródlądowe – Morze Kaspijskie oraz jezioro (obecnie wysychające z powodu niszczycielskiej działalności człowieka), które również często nazywane jest morzem – Jezioro Aralskie. Do basenu Oceanu Atlantyckiego należą trzy morza: Bałtyckie i na południu – Czarne z Azowskim. Do basenu Oceanu Arktycznego należy sześć mórz: Barentsa, Białe, Karskie, Łaptiewów, Wschodniosyberyjskie i Czukockie, których naturalnymi granicami są wyspy: Ziemia Franciszka Józefa, Nowa Ziemia, Ziemia Północna, Wyspy Nowosyberyjskie i Wyspa Wrangla oraz duże półwyspy: Kola, Jamał, Tajmyr. Do basenu Oceanu Spokojnego należą trzy morza: Beringa, Ochockie i Japońskie, oblewające dalekowschodnie krańce ZSRS. Tutaj naturalną granicą mórz są: wyspa Sachalin oraz Półwysep Kamczatka.

Obszar ZSRS można podzielić na krainy, wyraźnie poprzedzielane naturalnymi granicami, takimi jak góry czy rzeki. Poruszając się zatem od zachodu na wschód lub prościej – na wschód od Polski, możemy poznać regiony tego ogromnego państwa. Tę podróż proponujemy odbyć Koleją Transsyberyjską, jej główną linią, która została pokazana na mapie.

Kolej Transsyberyjska została zbudowana w latach 1891–1916 i jest to najdłuższa linia kolejowa na świecie. Bierze swój początek w Moskwie na Dworcu Jarosławskim, a kończy bieg na Dalekim Wschodzie – na dworcu we Władywostoku. Pokonując trasę liczącą 9288 kilometrów, mijamy takie miasta jak Perm, Swierdłowsk, Omsk, Krasnojarsk, Irkuck czy Ułan Ude, liczne ogromne rzeki, jak Wołga, Irtysz, Ob, Jenisej czy Amur, przekraczamy aż siedem stref czasowych, by po sześciu dniach dotrzeć do stacji końcowej.

Kolej Transsyberyjska to tak naprawdę trzy linie:

• Linia transmandżurska pokrywa się z główną linią transsyberyjską do miejscowości Tatarska, a następnie kieruje się w stronę Chin. Trasa ta, zwana też Koleją Wschodnio-Chińską, biegnie przez Zabajkalsk i Harbin do Ussuryjska i Władywostoku.
• Linia transmongolska to jeden z najpóźniej wybudowanych odcinków. Trasa ta rozpoczyna się w Ułan Ude w Rosji i biegnie jako jedno z odgałęzień Kolei Transsyberyjskiej przez granicę z Mongolią, jej stolicę – Ułan Bator, a następnie, pokonując Pustynię Gobi, kończy swój bieg w stolicy Chin – Pekinie.
• Bajkalsko-Amurska Magistrala, tzw. BAM. Trasa rozpoczyna się w Tajszecie i biegnie wzdłuż północnego brzegu jeziora Bajkał, by dotrzeć do portu nad Morzem Japońskim – Sowieckiej Gawani. Ten piękny krajobrazowo odcinek to drugi co do długości po Kolei Transsyberyjskiej szlak kolejowy łączący Rosję z Oceanem Spokojnym. Linia ta ma długość 3145 kilometrów (wraz z odnogami 4234 kilometry) i przebiega przez Wschodnią Syberię i rosyjski Daleki Wschód, równolegle do trasy Kolei Transsyberyjskiej.

Zatem zapraszamy na podróż Koleją Transsyberyjską przez rozległe krainy ZSRS.

Pierwsza – Nizina Wschodnioeuropejska zajmująca niemal całą część europejską ZSRS ciągnącą się od granic Polski po góry Ural – jest dość monotonna krajobrazowo. Na obrzeżach tego obszaru nizinno-wyżynnego znajdują się na południu Karpaty Wschodnie, piękny Półwysep Krymski oraz góry Kaukaz ciągnące się od Morza Czarnego na zachodzie po Morze Kaspijskie na wschodzie z najwyższym szczytem Elbrusem (5642 metry n.p.m.). Na północy kraina ta obejmuje swoim zasięgiem Karelię z tysiącem jezior, wśród których znajdują się dwa ogromne: Ładoga i Onega, oraz wyspy archipelagu Ziemia Franciszka Józefa.

My zaczynamy podróż właściwie od środka europejskiej części ZSRS. Ruszamy w kierunku wschodnim z Dworca Jarosławskiego w Moskwie i po pokonaniu 282 kilometrów docieramy do Jarosławia – jednego z najstarszych miast Rosji, według legend założonego w 1010 roku przez Jarosława Mądrego, które należy do tzw. Złotego Pierścienia Rosji wokół Moskwy. Pokonujemy tu most na rzece Wołdze – największej europejskiej rzece, wpadającej do Morza Kaspijskiego. Po przejechaniu 424 kilometrów zmieniamy strefę czasową, dodając do czasu moskiewskiego godzinę, a na 1266. kilometrze trasy dodajemy kolejną. Po 20 godzinach jazdy docieramy do miasta Perm, leżącego na przedgórzu Uralu. W latach 1940–1957 Perm nosił nazwę Mołotow, od nazwiska ministra spraw zagranicznych Wiaczesława Mołotowa. Nam, Polakom, kojarzy się to nazwisko z podpisanym w nocy z 23 na 24 sierpnia 1939 roku paktem o nieagresji, zwanym paktem Ribbentrop–Mołotow, który zawarł w Moskwie komisarz ludowy spraw zagranicznych ZSRS Wiaczesław Mołotow z ministrem spraw zagranicznych III Rzeszy Joachimem von Ribbentropem. Układ ten był ważnym zabezpieczeniem dla Adolfa Hitlera i ułatwił mu rozpoczęcie II wojny światowej atakiem na Polskę.

Przed nami Ural. To łańcuch górski będący umowną granicą Europy i Azji. Stanowi on system grzbietów ciągnących się południkowo ze szczytami osiągającymi wysokość do 1900 metrów n.p.m. Naturalnym przedłużeniem Uralu na północy są wyspy Nowa Ziemia. Na południu góry dochodzą do środkowego odcinka rzeki Ural prowadzącej swoje wody do Morza Kaspijskiego. Obszar Uralu jest jednym z najstarszych regionów przemysłowych. Są tu wielkie bogactwa złóż w ilościach, w jakich nie znaleziono w żadnym innym regionie ówczesnego świata. Odkryto tutaj: węgiel kamienny, rudy żelaza, miedzi, cynku i ołowiu, niklu, chromu, manganu, a także złoża złota, srebra, platyny, diamentów, surowców chemicznych, takich jak sole potasowe, boksyty. Uprzemysłowienie tego regionu wpłynęło na rozwój miast, wśród których największe to Swierdłowsk, Czelabińsk, Perm i Ufa.

Po jednym dniu i dwóch godzinach jazdy i pokonaniu 1813 kilometrów docieramy do przemysłowego miasta Swierdłowsk. Tym samym pozostawiamy za sobą góry Ural. Dalej rozciąga się Syberia, aż po tereny nazywane Dalekim Wschodem. Na południu ograniczają ją stepy Kazachstanu oraz granica z Mongolią i Chinami. Syberię dzieli się na Zachodnią i Wschodnią.

Syberia Zachodnia to kraina o powierzchni około 2,5 miliona kilometrów kwadratowych w większości zajęta przez Nizinę Zachodniosyberyjską. Obejmuje ona obszar od Uralu po rzekę Jenisej. To dość monotonny krajobrazowo obszar o małym spadku terenu, co ma duże znaczenie, bowiem utrudnia spływ wód. Skutkiem tego są olbrzymie obszary bagienne. Obszar Niziny Zachodniosyberyjskiej ma wyraźnie zaznaczone ułożone równoleżnikowo strefy klimatyczno-roślinne. Mamy zatem tutaj, idąc od północy: tundrę, tajgę, lasostep i na południu stepy. Od południa nizina graniczy z górami Ałtaj z najwyższym szczytem Biełuchą (4506 metrów n.p.m.).

Wjeżdżamy dalej na obszar Syberii Zachodniej.

Po przejechaniu 2510 kilometrów trasy, zmieniamy czas, dodając trzecią godzinę do czasu moskiewskiego.

Na 2711. kilometrze odwiedzamy Omsk, drugie co do wielkości miasto Syberii, które leży nad rzeką Irtysz.

W 1832 roku do Omska trafiło około 2500 Polaków, którzy zostali tu zesłani za udział w powstaniu listopadowym. Kolejna grupa – około 10 779 zesłańców – trafiła na Zachodnią Syberię po kolejnym polskim powstaniu – styczniowym. W styczniu 1850 roku wielki pisarz rosyjski Fiodor Dostojewski został osadzony w twierdzy w Omsku – karę śmierci zamieniono mu na 4 lata katorżniczej pracy.

W okolicach Omska do dziś znajdują się kolonie karne.

Na 3332. kilometrze trasy pokonujemy most na rzece Ob, docierając tym samym do Nowosybirska, nieoficjalnej stolicy Syberii. Po przejechaniu kolejnych niespełna 150 kilometrów zmieniamy czas, dodając już czwartą godzinę do czasu moskiewskiego. Przed nami kolejne wielkie miasto przemysłowe, do którego docieramy po 2 dniach i 11 godzinach podróży.

Krasnojarsk, bo o nim mowa, leży na obu brzegach rzeki Jenisej, która stanowi naturalną granicę między Syberią Zachodnią a olbrzymim obszarem Syberii Wschodniej o powierzchni 7,3 miliona kilometrów kwadratowych.

Syberia Wschodnia jest krainą na ogół wyżynną ze średnimi wysokościami 500–700 metrów n.p.m. Od południa wyżynę otaczają tereny górzyste z szeregiem pasm górskich, takich jak: Sajany, Góry Bajkalskie, Góry Jabłonowe, Góry Stanowe. Tutaj znajduje się jezioro Bajkał – najstarsze i najgłębsze jezioro świata – o maksymalnej głębokości 1642 metrów.

Od strony wschodniej granicę stanowi dział wód zlewisk Oceanu Arktycznego i Spokojnego. Dalej jest tylko Daleki Wschód. Syberia Wschodnia to różnorodne bogactwa mineralne, w szczególności złoża węgla kamiennego, które w znaczącej części znajdują się na terenach szczególnie trudno dostępnych z uwagi na klimat i wieczną zmarzlinę. Charakterystyczną cechą klimatu tego obszaru jest niezwykle surowa zima z mrozami dochodzącymi do ponad -70°C. Chociaż Syberia Wschodnia zajmowała 30 procent powierzchni całego ZSRS, średnia gęstość zaludnienia dochodzi tu do 10 osób na kilometr kwadratowy, zaś w strefie tundry i tajgi zmniejsza się nawet do 1 osoby na kilka lub kilkanaście kilometrów kwadratowych, aż po tereny całkowicie bezludne.

Na 4476. kilometrze trasy zmieniamy czas moskiewski, dodając piątą godzinę. Po przejechaniu 40 kilometrów docieramy do początku odgałęzienia Magistrali Bajkalsko-Amurskiej, która odbija w miejscowości Tajszet od głównej trasy na północny wschód. My jedziemy dalej, by po 3 dniach i 4 godzinach i przejechaniu 5185 kilometrów dotrzeć do Irkucka, miasta leżącego nad rzeką Angarą, 65 kilometrów od jej wypływu z jeziora Bajkał. W XVIII–XIX wieku Irkuck stał się ośrodkiem administracyjnym i gospodarczym Syberii Wschodniej, a od czasów carycy Katarzyny II – miejscem zesłań politycznych. Przebywali tu też polscy zesłańcy: podróżnik, geolog Aleksander Czekanowski; geolog, przyrodnik Jan Czerski; odkrywca i lekarz Benedykt Dybowski i wielu innych. Okolice Irkucka stały się w 1866 roku widownią powstania zabajkalskiego, wznieconego przez polskich zesłańców. Przywódców powstania: Narcyza Celińskiego, Gustawa Szaramowicza, Władysława Kotkowskiego i Jakuba Reinera stracono 27 listopada.

Przed nami stolica Buriacji, czyli po 8 godzinach jazdy od Irkucka, trzecie co do wielkości miasto Syberii – Ułan Ude. Tutaj znajduje się wykonany z brązu pomnik Włodzimierza Iljicza Lenina, nazywany powszechnie „Głową Lenina”.

To największy na świecie pomnik tego typu – wysokość cokołu wynosi 6,3 metra, wysokość samej głowy Lenina to 7,7 metra, szerokość od lewego do prawego ucha to 4,5 metra, jego łączna masa wynosi 42 tony.

Za Ułan Ude, na 5649. kilometrze trasy, znajduje się początek odgałęzienia odcinka linii transmongolskiej do Ułan Bator i dalej do Pekinu. My jednak dalej pokonujemy obszar Syberii Wschodniej, jej południowych krańców.

Na 5775. kilometrze trasy dokonujemy kolejnej zmiany czasu, dodając szóstą godzinę do czasu moskiewskiego. Po dziesięciu godzinach jazdy od Ułan Ude docieramy do miasta Czyta, dawnego zimowego obozu Kozaków i miejsca zsyłek. Dojeżdżamy do stacji Tatarska, od której rozpoczyna się linia transmandżurska.

Jadąc dalej główną trasą, docieramy do krainy zwanej rosyjskim Dalekim Wschodem. Jego powierzchnia to obszar wielkości 3,1 miliona kilometrów kwadratowych. Obejmuje on wschodnie krańce azjatyckiej części ZSRS wzdłuż wybrzeża Oceanu Spokojnego. Zalicza się do niego szereg wysp, wśród których największe to: Sachalin, Wyspy Kurylskie, Wyspy Komandorskie i Wyspa Wrangla, która leży na Oceanie Arktycznym. Daleki Wschód to przeważnie wyżyny i góry, między innymi Góry Wierchojańskie, Góry Czerskiego, Góry Kołymskie, ale też obszary aktywne sejsmicznie i wulkaniczne – Półwysep Kamczatka z najwyższym czynnym wulkanem Kluczewską Sopką (4750 metrów n.p.m.). Wulkaniczny obszar Kamczatki łączy się z aktywnymi sejsmicznie Wyspami Kurylskimi, które dalej przechodzą w Wyspy Japońskie.

Kolej biegnie wzdłuż granicznej rzeki Amur.

Na 7807. kilometrze trasy docieramy do miasta Swobodnyj – dawnego obozu więziennego opisanego przez Aleksandra Sołżenicyna w jego słynnej książce Archipelag GUŁag. Jedziemy dalej, by zaraz dokonać kolejnej zmiany czasu. Tutaj mamy czas moskiewski, do którego trzeba dodać 7 godzin. Kolejnym miastem na naszej trasie jest Birobidżan, stolica Żydowskiego Obwodu Autonomicznego. W 1928 roku władze sowieckie postanowiły zasiedlić te tereny ludnością żydowską, zmuszając ją do emigracji. Był to jeden z planów polityki wodza Związku Sowieckiego, Józefa Stalina, którego celem było zniszczenie tożsamości narodów zamieszkujących ZSRS.

Po 5 dniach i 13 godzinach jazdy docieramy do mostu na rzece Amur i leżącego nad nią miasta, dawnej twierdzy – do Chabarowska. Przed nami już ostatni fragment trasy transsyberyjskiej, prowadzący na dworzec we Władywostoku. Po 6 dniach i 4 godzinach, po pokonaniu 7 stref czasowych, docieramy do wybrzeża Morza Japońskiego, do brzegów Pacyfiku.

Pokonaliśmy cały ZSRS, ale nie byliśmy jeszcze w jednym, ostatnim regionie, znacznie różniącym się od pozostałych. Jest nim Azja Środkowa, leżąca między wybrzeżem Morza Kaspijskiego a granicą z Chinami na wschodzie oraz między Niziną Zachodniosyberyjską a południową granicą ZSRS z Iranem. Rozróżniamy tu strefę pustyń (Kara-kum i Kyzył-kum) i półpustyń, stepy (Pogórze Kazachskie) oraz tereny górzyste. Południowa i południowo-wschodnia część to wysokie góry z najwyższymi wzniesieniami ZSRS: Pik Pobiedy w Tien-szanie (7439 metrów n.p.m.), Pik Komunizmu w Pamirze (7495 metrów n.p.m.), Pik Lenina w Paśmie Zaałajskim (7134 metry n.p.m.). Duża odległość od oceanów, bardzo wysokie temperatury i długi okres bezdeszczowy sprawiają, że notuje się tu najniższe opady.

ZSRS był potężnym państwem rozciągającym się od wschodniej Europy, poprzez północną część Azji, aż po Ocean Spokojny. Poznaliśmy obszar większy od Australii, Europy i Ameryki Południowej. Obszar różnorodny geograficznie, ale też niejednolity gospodarczo i społecznie. Piękny krajobrazowo, niedostępny, fascynujący kulturowo, ale też historycznie przerażający, o czym opowie nasz Atlas.

Podróżnik i pisarz brytyjski Colin Thubron pod koniec lat 90. XX wieku o Syberii napisał: „Zajmuje jedną dwunastą powierzchni lądu na Ziemi, a mimo to nie zostawia żadnych pewniejszych śladów w umyśle. Ponure piękno i niezatarty lęk. [...] Białe przestrzenie do dziś są źródłem fantazji i obaw. Jest miejsce, gdzie wielkie miasto dryfuje zagubione wśród morskiej kry, gdzie mamuty śpią pod lodowcami. Jest miejsce (aż strach pomyśleć), gdzie wciąż trwa w sekrecie koszmar Gułagu”.