18. Surowce energetyczne – 2

18 – SUROWCE ENERGETYCZNE – 2

Opis planszy i legendy

Mapa „Surowce energetyczne – 2” ułatwi Ci zapoznanie się z rozmieszczeniem ośrodków wydobycia węgla kamiennego i brunatnego na kuli ziemskiej.

Wyjmij planszę z teczki i ułóż tak, aby wypukły czarny trójkąt znalazł się w prawym dalszym rogu.

Zanim zaczniesz oglądać mapę, zwróć uwagę na dodatkowe informacje, znajdujące się na planszy.

Tytuł mapy umieszczono w lewym dalszym rogu planszy. W kolejnym wierszu znajduje się skala liczbowa mapy. Mapa została wykonana w skali 1: 90 000 000 (jeden do dziewięćdziesięciu milionów). Skala mapy określa, jaki jest stosunek odległości na mapie do odległości w terenie. Skala 1: 90 000 000 oznacza, że 1 cm na mapie odpowiada 90 000 000 cm, czyli 900 km na powierzchni ziemi. Taka skala pozwala pokazać na jednej planszy wszystkie kontynenty. Niestety w tej skali mają one małą powierzchnię. Dlatego czytanie tej mapy wymagać będzie od Ciebie dużej precyzji i uwagi.

W prawym bliższym rogu znajduje się numer planszy. Omawiana plansza ma numer 18.

Zanim zaczniesz poznawać treść mapy, sięgnij po oddzielną planszę „Legenda”. Po dokładnym przeczytaniu informacji, w niej zawartych, twoja praca będzie przebiegała sprawniej.

Na planszy „Legenda” znajdziesz informacje o sposobie, w jaki przedstawiono na mapie siatkę kartograficzną oraz kontynenty. Na omawianej mapie umieszczono następujące wypukłe elementy siatki kartograficznej, pokazane również na innych mapach w atlasie w tej skali. Są to:

1. ramka mapy. Ma kształt zbliżony do elipsy. Tworzą ją następujące linie siatki kartograficznej: na północy i południu linie, obrazujące bieguny, a na wschodzie i zachodzie południk 170° długości geograficznej zachodniej. Bieguny na kuli ziemskiej są punktami, jednak w zastosowanym odwzorowaniu mają postać linii. Dlaczego tak się dzieje, wyjaśniliśmy przy planszy „Świat – siatka kartograficzna”. Również przy tej planszy wyjaśniliśmy, dlaczego południk 170° jest prawą i lewą ramką mapy.

2. równik, oznaczony linią złożoną z dużych kropek. W druku barwnym kropki są czarne. Równik biegnie poziomo, przez środek mapy. Jego wartość została opisana w stopniach po prawej stronie ramki. Jest to 0°. Równik dzieli kulę ziemską na dwie półkule: północną i południową.

3. zwrotniki i koła podbiegunowe, narysowane czarną linią złożoną z krótkich odcinków. Przebieg zwrotników i kół podbiegunowych jest podobny do przebiegu równika. Biegną poziomo od lewej do prawej ramki mapy. Zaczynając od północy najpierw znajdziesz linię koła podbiegunowego północnego, później zwrotnik Raka, a następnie równik. Kierując się na południe od równika, znajdziesz zwrotnik Koziorożca i koło podbiegunowe południowe. Wartości zwrotników i kół podbiegunowych opisano w stopniach po prawej stronie ramki. Wartość koła podbiegunowego północnego to 66°33´ szerokości geograficznej północnej, zwrotnika Raka 23°27´ szerokości geograficznej północnej, zwrotnika Koziorożca 23°27´ szerokości geograficznej południowej, koła podbiegunowego południowego 66°33´ szerokości geograficznej południowej.

4. południki 0° i 180°, pokazane linią złożoną z drobnych kropeczek, a w druku barwnym grubszą, czarną, ciągłą linią. Południk 0° biegnie z północy na południe, przez środek mapy, łącząc bieguny. Południk 180° ma podobny przebieg, ale położony jest bliżej prawej ramki mapy. Południki 0° i 180° nie są opisane na mapie. Południki 0° i 180° dzielą kulę ziemską na dwie półkule: wschodnią i zachodnią.

   Przebieg wypukłej siatki kartograficznej jest pokazany jedynie na oceanach. Wszystkie linie siatki kartograficznej, poza równikiem i liniami tworzącymi ramki mapy, są przedłużone o kilka milimetrów poza ramki, aby łatwiej było je odnaleźć.

   Siatka kartograficzna w czarnym druku jest taka sama, jak siatka pokazana na planszy „Świat – siatka kartograficzna”.

   Linię brzegową lądów, tak jak pokazano na planszy „Legenda” narysowano podwójną linią. Od strony oceanów jest to linia ciągła, a od strony wnętrza kontynentów kropkowana. Wnętrza kontynentów i oceany pozostawiono gładkie, bez faktury. W druku barwnym wybrzeża są czarne, lądy zielone, a oceany niebieskie. Zwróć uwagę na to, że linia brzegowa kontynentów została przerwana w miejscach, gdzie przecina ona lub nakłada się na sygnatury, symbolizujące wydobycie węgla kamiennego i brunatnego. Przerwanie linii brzegowej ma na celu ułatwienie czytania mapy.

Jak wiesz, równik dzieli kulę ziemską na półkulę północną i południową, a południki 0° i 180° na półkulę zachodnią i wschodnią. Pośrodku mapy znajdziesz przecięcie równika z południkiem 0°. To przecięcie wyznacza cztery ćwiartki kuli ziemskiej. Są to:

1. ćwiartka północno-zachodnia, zajmująca lewą, dalszą część mapy. W tej ćwiartce leży w całości Ameryka Północna. Na północy kontynent ten rozciąga się od ramki mapy aż do południka 0°. Północno-wschodnią część kontynentu zajmują wyspy. Na wschodzie ćwiartki, przy południku 0° znajduje się zachodni fragment Europy, a na południe od niej zachodnia część Afryki. Na południu ćwiartki, przy równiku, leży północna część Ameryki Południowej.
2. ćwiartka północno-wschodnia, zajmująca prawą dalszą część mapy. W tej ćwiartce leżą: Europa, bez zachodniej części kontynentu, niemal cała Azja, bez północno- wschodniego skrawka kontynentu. Na południowym zachodzie ćwiartki znajduje się północno-wschodnia część Afryki.
3. ćwiartka południowo-zachodnia, znajdująca się w lewej bliższej części mapy. W tej ćwiartce mieści się niemal w całości Ameryka Południowa, bez północnego fragmentu kontynentu oraz na południu ćwiartki połowa Antarktydy.
4. ćwiartka południowo-wschodnia, znajdująca się w prawej bliższej części mapy. W północno-zachodniej części ćwiartki leży południowa część Afryki. W północno- wschodniej części ćwiartki znajduje się Australia i na północ od niej, przy równiku, wyspy należące do Azji. Na południu ćwiartki, przy dolnej ramce mapy leży połowa Antarktydy.

Przy dalszym brzegu planszy, pomiędzy tytułem mapy a trójkątem, znajduje się objaśnienie sygnatur, użytych jedynie na tej mapie i nie wyjaśnionych na planszy „Legenda”. Są to:

1. ośrodki wydobycia węgla kamiennego, oznaczone kwadratem o wypukłej obwódce i wklęsłym wnętrzu, w druku barwnym czarnym.
2. ośrodki wydobycia węgla brunatnego, pokazane wypukłym kwadratem. W druku barwnym kwadrat ma czarną obwódkę i żółty środek.

Opis treści mapy

Zanim odszukasz na mapie poszczególne ośrodki wydobycia węgla kamiennego i brunatnego, przypomnijmy, jak powstaje węgiel i jakie jest jego znaczenie w światowej gospodarce.

Węgiel kamienny czyli „czarne złoto” jest zmagazynowaną pod postacią skały osadowej energią słoneczną. Większość światowych zasobów tego surowca powstała w okresie geologicznym nazwanym karbonem (z łaciny carbo – węgiel) czyli około 300 milionów lat temu. Dzisiejsze obszary Europy, Azji i Ameryki Północnej, a więc tereny współcześnie bogate w węgiel kamienny, leżały wówczas, na skutek dryftu kontynentów, w okolicach równika. Gorący i wilgotny klimat sprzyjał rozwojowi roślinności, zwłaszcza olbrzymich skrzypów, paproci i widłaków. Po obumarciu szczątki roślin dostawały się pod powierzchnię bagien i mokradeł, gdzie były poddawane procesom fermentacji bez obecności tlenu. Przykrywane warstwami osadów w warunkach coraz wyższego ciśnienia i temperatury przekształcały się powoli w węgiel kamienny.

Surowiec ten okazjonalnie i przypadkowo stanowił źródło ciepła już dla człowieka pierwotnego. Potwierdzają to badania archeologiczne z okolic Ostrawy, położonej w Czechach.

Węgiel kamienny zaczęto stosować masowo podczas rewolucji przemysłowej na przełomie XVIII i XIX wieku, kiedy to stał się podstawowym paliwem i materiałem napędowym rozwijającego się przemysłu.

Węgiel kamienny odgrywał dominującą rolę jako źródło energii w gospodarce światowej aż do lat pięćdziesiątych XX w. W drugiej połowie XX w. znaczenie węgla kamiennego sukcesywnie malało. Stopniowo zastępowały go tańsze i bardziej ekologiczne paliwa: przede wszystkim ropa naftowa a także gaz ziemny, energia ze źródeł odnawialnych i energia atomowa. W latach osiemdziesiątych XX w. na krótko znaczenie węgla kamiennego nieco wzrosło. Było to związane z wysokimi cenami ropy naftowej oraz przestrzennymi zmianami w górnictwie węgla kamiennego. Długo eksploatowane złoża w Europie zaczęły się wyczerpywać. Natomiast znaczny wzrost wydobycia tego surowca nastąpił w Chinach i Indiach i był związany z dynamicznie rozwijającą się gospodarką tych państw oraz w Stanach Zjednoczonych i Australii, skąd eksportuje się go na rynki europejskie i do Japonii.

Węgiel kamienny należy do nieodnawialnych źródeł energii. Wbrew malejącemu znaczeniu tego surowca we współczesnej gospodarce, część ekspertów twierdzi, że w przyszłości znaczenie energetyczne węgla kamiennego wzrośnie. Jego zasoby szacuje się mianowicie na 200 – 300 lat, zaś ropy tylko na 40 – 50 lat a uranu na około jedno stulecie. Dziś już istnieją technologie, z zastosowaniem których można przerobić węgiel na płynne lub gazowe ekologicznie oszczędne paliwaz wszystkimi zaletami produktów ropopochodnych, ale bez ich wad, a w szczególności negatywnego wpływu na środowisko naturalne. Naukowcy wciąż pracują nad dalszym udoskonaleniem i zwiększeniem efektywności tych procesów.

Większość ośrodków wydobycia węgla kamiennego znajduje się na półkuli północnej. Głównymi producentami tego surowca są Chiny, Stany Zjednoczone Ameryki, Indie i Australia.

Węgiel brunatny zawiera mniej pierwiastka węgla w skale niż węgiel kamienny. Złoża węgla brunatnego powstały około 20 milionów lat temu w trzeciorzędzie w wyniku podobnych procesów co złoża węgla kamiennego w karbonie.

Surowiec ten ma niewielkie znaczenie w energetyce. Jest paliwem niskokalorycznym. Transport węgla brunatnego jest trudny i nieopłacalny, w związku z czym zużywany jest głównie przez elektrownie budowane w pobliżu kopalń. Te czynniki sprawiają, że eksploatacja węgla brunatnego jest najbardziej opłacalna na obszarach, gdzie brakuje innych źródeł energii.

Większość ośrodków wydobycia tego surowca znajduje się, podobnie jak w przypadku węgla kamiennego, na półkuli północnej. Najwięcej węgla brunatnego wydobywa się w Niemczech, Rosji i USA.

Teraz, kiedy powtórzyliśmy wiadomości o węglu, możesz rozpocząć czytanie mapy.

W Europie węgiel kamienny wydobywa się głównie w Wielkiej Brytanii, w środkowej części kontynentu: w Niemczech i Polsce oraz na południowym wschodzie kontynentu w Zagłębiu Donieckim na Ukrainie. Ośrodki wydobycia węgla brunatnego znajdują się w środkowej i południowo-wschodniej Europie oraz europejskiej części Rosji. Najwięcej węgla brunatnego w Europie wydobywa się w Niemczech i w Rosji.

W Azji miejsca, gdzie wydobywa się węgiel kamienny, są rozmieszczone na całym kontynencie z wyjątkiem jego południowo-zachodniej części. Węgiel kamienny wydobywa się w Rosji i Kazachstanie oraz w południowo-wschodniej Azji w Chinach, Indiach i Indonezji. Ośrodków wydobycia węgla brunatnego jest mniej niż węgla kamiennego. Są one rozmieszczone podobnie jak miejsca, gdzie wydobywa się węgiel kamienny: w Rosji oraz w południowo-wschodniej części kontynentu.

W Afryce na omawianej mapie zaznaczono jeden ośrodek wydobycia węgla kamiennego: na południu kontynentu w Republice Południowej Afryki. Na tym kontynencie nie wydobywa się węgla brunatnego.

W Ameryce Północnej zarówno węgiel kamienny jak i brunatny wydobywa się głównie w Stanach Zjednoczonych. Ten kraj jest drugi na świecie pod względem wydobycia węgla kamiennego i trzeci na świecie, jeśli chodzi o wydobycie węgla brunatnego. Największe ośrodki wydobycia węgla kamiennego znajdują się we wschodniej części kraju, czyli na środkowo-wschodnim wybrzeżu Ameryki Północnej. Natomiast węgiel brunatny wydobywa się na północy Stanów Zjednoczonych. Sygnaturę ośrodka wydobycia tego rodzaju węgla znajdziesz w centrum kontynentu.

W Ameryce Południowej węgiel kamienny wydobywa się jedynie w północno-zachodniej części kontynentu. Jest to jedyny ośrodek wydobycia węgla na tym kontynencie, zaznaczony na mapie.

W Australii zarówno węgiel kamienny jak i brunatny wydobywa się na południowym wschodzie kontynentu.

Na Antarktydzie nie ma żadnych ośrodków wydobycia węgla kamiennego i brunatnego.

Po zakończeniu czytania schowaj planszę z powrotem do teczki.