11. Strefy klimatyczne

11 – STREFY KLIMATYCZNE

Opis planszy i legendy

Mapa „Strefy klimatyczne” pokazuje rozmieszczenie pięciu głównych stref klimatycznych na naszej planecie.

Wyjmij planszę z teczki i ułóż tak, aby wypukły czarny trójkąt znalazł się w prawym dalszym rogu.

Zanim zaczniesz oglądać mapę, zwróć uwagę na dodatkowe informacje, znajdujące się na planszy.

Tytuł mapy umieszczono w lewym, dalszym rogu planszy. W kolejnym wierszu znajduje się skala liczbowa mapy. Mapa została wykonana w skali 1: 90 000 000 (jeden do dziewięćdziesięciu milionów). Skala mapy określa, jaki jest stosunek odległości na mapie do odległości w terenie. Skala 1: 90 000 000 oznacza, że 1 cm na mapie odpowiada 90 000 000 cm, czyli 900 km na powierzchni ziemi. Taka skala pozwala pokazać na jednej planszy wszystkie kontynenty. Niestety w tej skali mają one małą powierzchnię. Dlatego czytanie tej mapy wymagać będzie od Ciebie dużej precyzji i uwagi.

W prawym bliższym rogu planszy znajduje się cyfra 11. To numer strony, który jest równocześnie numerem planszy.

Zanim zaczniesz poznawać treść mapy, sięgnij po oddzielną planszę „Legenda”. Po dokładnym przeczytaniu informacji, w niej zawartych, twoja praca będzie przebiegała sprawniej.

Na planszy „Legenda” znajdziesz informacje o sposobie, w jaki przedstawiono na mapie siatkę kartograficzną oraz kontynenty. Na omawianej mapie umieszczono następujące wypukłe elementy siatki kartograficznej, pokazane również na innych mapach w atlasie w tej skali. Są to:

1. ramka mapy. Ma kształt zbliżony do elipsy. Tworzą ją następujące linie siatki kartograficznej: na północy i południu linie, obrazujące bieguny, a na wschodzie i zachodzie południk 170° długości geograficznej zachodniej. Bieguny na kuli ziemskiej są punktami, jednak w zastosowanym odwzorowaniu mają postać linii. Dlaczego tak się dzieje, wyjaśniliśmy przy planszy „Świat – siatka kartograficzna”. Również przy tej planszy, opisaliśmy, dlaczego południk 170° jest prawą i lewą ramką mapy.

   Na mapie nie pokazano pozostałych linii siatki kartograficznej. Równik, zwrotniki Raka i Koziorożca, koła podbiegunowe północne i południowe, południki 0 i 180° są oznaczone jedynie wypustkami na ramkach mapy.

1. równik biegnie poziomo, przez środek mapy. Jego wartość została opisana w stopniach po prawej stronie ramki. Jest to 0°. Równik dzieli kulę ziemską na dwie półkule: północną i południową.

2. zwrotniki i koła podbiegunowe. Przebieg zwrotników i kół podbiegunowych jest podobny do przebiegu równika. Biegną poziomo od lewej do prawej ramki mapy. Na północy leży koło podbiegunowe północne, później zwrotnik Raka, a następnie równik. Na południe od równika biegnie zwrotnik Koziorożca i koło podbiegunowe południowe. Wartości zwrotników i kół podbiegunowych opisano w stopniach po prawej stronie ramki. Wartość koła podbiegunowego północnego to 66°33´ szerokości geograficznej północnej, zwrotnika Raka 23°27´ szerokości geograficznej północnej, zwrotnika Koziorożca 23°27´ szerokości geograficznej południowej, koła podbiegunowego południowego 66°33´ szerokości geograficznej południowej.

3. południki 0° i 180°. Południk 0° biegnie z północy na południe, łącząc bieguny. Południk 180° ma podobny przebieg, ale bliżej prawej ramki mapy. Południki 0° i 180° nie są opisane na mapie. Południki 0° i 180° dzielą kulę ziemską na dwie półkule: wschodnią i zachodnią.

   Siatka kartograficzna w czarnym druku jest taka sama, jak siatka pokazana na planszy „Świat – siatka kartograficzna”.

Linia brzegowa kontynentów jest, tak jak pokazano na planszy „Legenda” przedstawiona za pomocą wypukłej, ciągłej, czarnej linii. Na obszarach, gdzie strefy klimatyczne oznaczone są wypukłą, gładką fakturą, wybrzeża kontynentów oznaczono linią wklęsłą w stosunku do faktury. Zwróć uwagę na duże uproszczenie wybrzeża południowej Europy.

Jak wiesz, równik dzieli kulę ziemską na półkulę północną i południową, a południki 0° i 180° na półkulę zachodnią i wschodnią. Pośrodku mapy znajdziesz przecięcie równika z południkiem 0°. To przecięcie wyznacza cztery ćwiartki kuli ziemskiej. Są to:

1. ćwiartka północno-zachodnia, zajmująca lewą, dalszą część mapy. W tej ćwiartce leży w całości Ameryka Północna. Na północy kontynent ten rozciąga się od ramki mapy aż do południka 0°. Północno-wschodnią część kontynentu zajmują wyspy. Na wschodzie ćwiartki, przy południku 0° znajduje się zachodni fragment Europy, a na południe od nich zachodnia część Afryki. Na południu ćwiartki, przy równiku, leży północna część Ameryki Południowej.
2. ćwiartka północno-wschodnia, zajmująca prawą, dalszą część mapy. W tej ćwiartce leżą: Europa, bez zachodniej części kontynentu, niemal cała Azja, bez północno- wschodniego skrawka kontynentu. Na południowym-zachodzie ćwiartki znajduje się północno-wschodnia część Afryki.
3. ćwiartka południowo-zachodnia, znajdująca się w lewej, bliższej części mapy. W tej ćwiartce mieści się niemal w całości Ameryka Południowa, bez północnego fragmentu kontynentu oraz na południu ćwiartki połowa Antarktydy.
4. ćwiartka południowo-wschodnia, znajdująca się w prawej, bliższej części mapy. W północno-zachodniej części ćwiartki leży południowa część Afryki. W północno- wschodniej części ćwiartki znajduje się Australia i na północ od niej, przy równiku, wyspy należące do Azji. Na południu ćwiartki, przy dolnej ramce mapy leży połowa Antarktydy.

Przy dalszym brzegu planszy, pomiędzy tytułem mapy a trójkątem, znajduje się objaśnienie sygnatur, użytych jedynie na tej mapie i nie objaśnionych na planszy „Legenda”. Są to faktury, za pomocą których oznaczono na mapie poszczególne strefy klimatyczne.

1. Strefa klimatów równikowych jest pokazana fakturą złożoną z kropek, umieszczonych blisko siebie. W druku barwnym jest pomarańczowa.
2. Strefa klimatów zwrotnikowych jest płaska, bez faktury, a w druku barwnym żółta.
3. Strefa klimatów podzwrotnikowych jest przedstawiona wypukłą, gładką fakturą. W druku barwnym jest czerwona.
4. Strefa klimatów umiarkowanych jest oznaczona fakturą złożona z kropek umieszczonych w dużych odstępach od siebie. W druku barwnym jest zielona.

1. Strefa klimatów okołobiegunowych jest pokazana fakturą złożoną z ukośnych linii. W druku barwnym jest szaro niebieska.

Opis treści mapy

Zanim zaczniesz przyglądać się mapie, przypomnijmy, co to jest klimat i jakie strefy klimatyczne występują na kuli ziemskiej.

Klimat to przebieg pogody na danym obszarze w ciągu roku, ustalony na podstawie wieloletnich obserwacji. Klimat określa się na podstawie pomiaru temperatury powietrza, opadów atmosferycznych i wiatrów.

Decydujący wpływ na klimat ma szerokość geograficzna. Ilość promieniowania słonecznego, docierającego do powierzchni Ziemi w największym stopniu kształtuje temperaturę powietrza, opady i wiatry w danym punkcie kuli ziemskiej. Inne czynniki mające wpływ na klimat to: odległość od dużych zbiorników wodnych, ukształtowanie powierzchni oraz prądy morskie. Są to te same czynniki, które obok szerokości geograficznej, wpływają na temperatury, opady i wiatry występujące w danym regionie.

Ponieważ szerokość geograficzna jest czynnikiem decydującym o klimacie, strefy klimatyczne na kuli ziemskiej układają się w postaci pasów mniej lub bardziej równoległych do równoleżników. W każdej ze stref wydziela się dodatkowo kilka lub kilkanaście odmian klimatów, o których decydują między innymi: odległość od oceanu lub morza, prądy morskie, ukształtowanie powierzchni, wiatry. Klimaty, wydzielone w poszczególnych strefach klimatycznych, nie są zaznaczone na omawianej mapie. Mówimy o nich po to, abyś uświadomił sobie, że strefy klimatyczne nie są jednorodne, lecz stanowią zbiór podobnych do siebie klimatów.

 Wyróżniamy pięć głównych stref klimatycznych. Oto one:

1. Strefa klimatów równikowych obejmuje obszary leżące wokół równika, pomiędzy zwrotnikami. Jest to strefa ciepła i wilgotna. Temperatura powietrza każdego miesiąca przekracza 20°C. Opady są bardzo obfite, na równiku przekraczają 2000 mm rocznie.

2. Strefa klimatów zwrotnikowych to obszary położone wokół zwrotników Raka i Koziorożca. Temperatury powietrza są bardziej zróżnicowane, niż w strefie klimatów równikowych. Podczas najcieplejszych miesięcy przekraczają 30°C, natomiast zimą spadają do 10 – 20°C. Pod względem opadów strefa klimatów zwrotnikowych jest bardzo zróżnicowana. Znaczną jej część stanowią obszary bardzo suche, na których utworzyły się pustynie i półpustynie. Na wschodnich wybrzeżach kontynentów, poddanych działaniom ciepłych prądów morskich, a zwłaszcza w południowo-wschodniej Azji, będącej pod wpływem monsunów ilość opadów jest dużo większa.

3. Strefa klimatów podzwrotnikowych obejmuje obszary, na których latem zaznacza się wpływ zwrotnikowych mas powietrza, a zimą umiarkowanych. Lato jest, podobnie jak w strefie klimatów zwrotnikowych, ciepłe i suche. Temperatury powietrza ciepłych miesięcy sięgają powyżej 20°C. Natomiast zimą jest chłodniej, temperatura powietrza spada poniżej 10°C oraz zwiększa się ilość opadów.

4. Strefa klimatów umiarkowanych cechuje się dużym zróżnicowaniem. Charakterystyczne dla obszarów w niej leżących są duże różnice pomiędzy temperaturą powietrza w lecie i w zimie. Szczególnie duże są one na obszarach położonych we wnętrzach kontynentów, daleko od zbiorników wodnych. Lato jest tu upalne, natomiast zimą temperatura spada dużo poniżej 0°C. Regiony położone na wybrzeżach mają łagodniejszy klimat: cieplejsze zimy ale chłodniejsze lata. Sumy opadów są tu większe, niż w środkowych częściach kontynentów.

5. Strefa klimatów okołobiegunowych obejmuje obszary, położone pomiędzy kołami podbiegunowymi a biegunami. Jest to strefa bardzo zimna i sucha, gdzie występują silne wiatry. Zimy są długie i mroźne, temperatury miesięcy letnich nie przekraczają 10°C. W regionach położonych w pobliżu biegunów temperatura powietrza nigdy nie przekracza 0°C. W strefie klimatów podzwrotnikowych występuje zjawisko dnia i nocy polarnej.

Wiesz już, co wpływa na rozmieszczenie stref klimatycznych na naszej planecie. Możesz teraz rozpocząć czytanie mapy.

Czytanie mapy rozpocznij od prześledzenia, jak rozmieszczone są strefy klimatyczne na kuli ziemskiej. Na ramkach mapy odnajdź wypustki i opis równika. Na północ i na południe od niego, w niektórych miejscach aż do zwrotników rozciąga się strefa klimatów równikowych.

Teraz obejrzyj półkulę północną. Na północ od strefy klimatów równikowych, wokół zwrotników znajduje się strefa klimatów zwrotnikowych. Na północ od niej, mniej więcej między 30 a 45° szerokości geograficznej północnej leży wąska strefa klimatów podzwrotnikowych. Na północ od niej, aż do koła podbiegunowego północnego rozciąga się szeroka strefa klimatów umiarkowanych. Obszar od koła podbiegunowego północnego, aż do bieguna zajmuje strefa klimatów okołobiegunowych.

Wróć na równik, do strefy klimatów równikowych. Teraz obejrzyj półkulę południową. Na południe od strefy klimatów równikowych, wokół zwrotnika leży strefa klimatów zwrotnikowych. Na południe od niej, aż do 40° szerokości geograficznej południowej rozciąga się strefa klimatów podzwrotnikowych. Na południe od niej znajduje się bardzo wąska w porównaniu z półkulą północną strefa klimatów umiarkowanych, która sięga mniej więcej do 50° szerokości geograficznej południowej. Na południe od niej, aż do biegunów rozciąga się szeroka w stosunku do półkuli północnej strefa klimatów okołobiegunowych.

O tym, że na półkuli południowej strefa klimatów umiarkowanych jest wąska a strefa klimatów okołobiegunowych bardzo rozległa, decyduje zimny prąd morski, nazwany Dryfem Wiatrów Zachodnich, płynący na wysokości równoleżnika 50° szerokości geograficznej południowej. Ponieważ na półkuli południowej, w tej szerokości geograficznej nie ma lądów, opływa on bez przeszkód całą kulę ziemską, oziębiając klimat.

Teraz przyjrzyj się, w jakich strefach klimatycznych leżą poszczególne kontynenty. Zacznij od Europy. Północ kontynentu znajduje się w strefie klimatów umiarkowanych, południe w strefie klimatów podzwrotnikowych.

Na ogromnym kontynencie azjatyckim występują wszystkie strefy klimatyczne. Północne wybrzeża Azji leżą w strefie klimatów okołobiegunowych. Na południe od nich ogromne obszary kontynentu, w tym cała Rosja, Kazachstan, Mongolia, północne Chiny i północne części kilku mniejszych państw, leżą w strefie klimatów umiarkowanych. Obszary położone na południe od niej, między innymi Turcja, Iran, środkowe Chiny, należą do strefy klimatów podzwrotnikowych. Południowe wybrzeża kontynentu, w tym Półwysep Arabski, Indyjski i Indochiński znajdują się w strefie klimatów zwrotnikowych. Południowo-wschodnie krańce Azji, czyli Archipelag Malajski leżą w strefie klimatów równikowych.

Kontynent afrykański jest przecięty równikiem mniej więcej w połowie. Dlatego rozkład stref klimatycznych na tym kontynencie jest symetryczny. Środkowa Afryka leży w strefie klimatów równikowych. Na północ i na południe od jej granic, wokół zwrotników rozciąga się strefa klimatów zwrotnikowych. Północne wybrzeża Afryki należą do strefy klimatów podzwrotnikowych.

W Ameryce Północnej, podobnie jak w Azji, występują wszystkie strefy klimatyczne. Północne wybrzeża kontynentu leżą w strefie klimatów okołobiegunowych. Strefa klimatów umiarkowanych zajmuje prawie całą północną część Ameryki Północnej. Środkowa część kontynentu należy do strefy klimatów podzwrotnikowych. Południe Ameryki Północnej leży w strefie klimatów zwrotnikowych i równikowych. Wybrzeża Zatoki Meksykańskiej i leżący na zachód od niej Meksyk znajdują się w strefie klimatów zwrotnikowych. Wybrzeża Morza Karaibskiego należą do strefy klimatów równikowych.

Północna część Ameryki Południowej znajduje się w strefie klimatów równikowych. Na zachodnim wybrzeżu granica pomiędzy strefą klimatów równikowych i zwrotnikowych odbiega w dużym stopniu od równoleżnikowego przebiegu. Strefa klimatów zwrotnikowych sięga prawie do równika. Powodem takiego przebiegu stref klimatycznych jest płynący wzdłuż zachodniego wybrzeża Ameryki Południowej zimny Prąd Peruwiański oraz góry Andy rozciągające się wzdłuż wybrzeża.

Australia znajduje się w zasięgu czterech stref klimatycznych. Północ kontynentu leży strefie klimatów równikowych. Środkowa część Australii jest położona w strefie klimatów zwrotnikowych. Południowo zachodnie wybrzeża wyspy Australii oraz Wyspa Północna archipelagu Nowej Zelandii znajduje się w strefie klimatów podzwrotnikowych. Jedynie Wyspa Południowa archipelagu prawie w całości należy do strefy klimatów umiarkowanych.

Antarktyda znajduje się w strefie klimatów okołobiegunowych.

Aby ułatwić sobie czytanie omawianej mapy, możesz skorzystać z dołączonej do atlasu plastikowej nakładki z wyciętymi kontynentami. Nałóż starannie nakładkę na planszę tak, aby jej brzegi pokrywały się z brzegami planszy. Następnie zepnij nakładkę i planszę, na przykład za pomocą spinaczy biurowych. Nałożenie nakładki na planszę powoduje, że treść mapy jest dostępna dotykowo jedynie na kontynentach, a oceany są gładkie, bez faktury. Dzięki temu czytanie mapy jest łatwiejsze. Po zapoznaniu się z rozmieszczeniem stref klimatycznych na kontynentach, łatwiej będzie Ci prześledzić ich rozmieszczenie na całej kuli ziemskiej.

Po zakończeniu czytania schowaj planszę z powrotem do teczki.