p2. Ukształtowanie powierzchni

p2 Polska – ukształtowanie powierzchni

Opis mapy

Skala mapy 1:2.000.000 jest taka sama jak skala mapy podstawowej. Mapa ta nie zawiera siatki kartograficznej, ale na jej ramce zostały zaznaczone miejsca przejścia przez nią południków i równoleżników. Skala liczbowa mapy jest umieszczona w lewym dalszym rogu arkusza pod tytułem mapy i powtórzona nad podziałką liniową w prawym dalszym rogu arkusza. Podziałka liniowa obrazuje odległość w terenie wynoszącą 100 km. 1:2.000.000 oznacza, że odległości na mapie zostały zmniejszone 2 miliony razy. Dzięki temu obraz całej Polski, kraju o powierzchni ponad 300 tysięcy km², mieści się na jednym arkuszu mapy atlasowej, łatwym do objęcia zasięgiem rąk. Jest zrozumiałe, że przy takim zmniejszeniu można na mapie pokazać niewiele obiektów. Muszą być one bardzo starannie dobrane, aby jak najlepiej obrazowały temat, którego dotyczy mapa. Nie mogą być też przedstawione bardzo dokładnie, więc ich kształty są uproszczone albo przedstawione symbolami. Podstawową treścią mapy jest rozmieszczenie dużych form terenu – nizin, wyżyn i gór.

Czytanie mapy

• Teczkę z pierwszym tomem Atlasu połóż przed sobą rączką do siebie. Otwórz ją, odkładając skrzydełko do siebie.

• Wyjmij arkusz legendy, który jest mniejszy od pozostałych. Sprawdź w spisie, na skrzydełku teczki, którym numerem oznaczono mapę „Polska – ukształtowanie powierzchni”.

• Nieznacznie wysuń mapy z teczki. Czytaj tytuły umieszczone przy złożeniu map. Znajdź mapę p2 i wyjmij ją z teczki.

• Połóż mapę prawidłowo na uprzątniętym wcześniej biurku. Sprawdź, czy w prawym dalszym rogu arkusza znajduje się wypukły czarny trójkąt. Jeśli tak, to arkusz leży prawidłowo.

• Odszukaj tytuł mapy. Jaka jest skala mapy? Przypomnij sobie, co to oznacza.

• Przypomnij sobie technikę poruszania palcami po mapie w trakcie pracy.

• Przeczytaj uważnie legendę znajdującą się przy lewym brzegu arkusza i spróbuj zapamiętać sygnatury i faktury użyte na mapie.

• Znakami powierzchniowymi, czyli fakturami, rozróżniono tereny położone poniżej i powyżej 200 m n.p.m.

• Tereny poniżej 200 m n.p.m. oznaczono powierzchnią gładką i kolorem zielonym.

• Tereny powyżej 200 m n.p.m. oznaczono fakturą piasku – nieregularnie rozrzuconych drobnych punktów wypukłych na żółtym tle.

• Liniami wypukłych bardzo grubych czarnych punktów oznaczono najważniejsze pasma górskie.

• Szczyt zaznaczono trzema wypukłymi czarnymi punktami na tle czerwonego trójkąta, skierowanego wierzchołkiem ku górze.

• Depresję oznaczają trzy wypukłe czarne punkty na tle zielonego trójkąta, skierowanego wierzchołkiem ku dołowi.

• Legenda dla tej mapy zawiera objaśnienia trzyliterowych brajlowskich skrótów nazw krain geograficznych występujących na mapie.

• Inne znaki użyte na tej mapie objaśnione są w legendzie mapy podstawowej i na arkuszu legendy tomu pierwszego.

• Treść mapy – informacje o ukształtowaniu powierzchni Polski – zawarta jest w prostokątnej ramce narysowanej wypukłą czarną linią. Przy ramce znaki przecięcia linii ramki z liniami siatki kartograficznej, czyli równoleżnikami i południkami, są opisane w stopniach długości i szerokości geograficznej.

• A teraz powoli obejrzyj całą mapę. Połóż ręce swobodnie na biurku. Zegnij palce, tak by nadgarstki były oparte, a opuszki dotykały arkusza. Przesuwaj wszystkie palce po mapie, zaczynając od dalszej i kończąc na bliższej ramce mapy.

• Pamiętaj, by wykonywać powolne ruchy na mapie. Wtedy palce zdążą przeczytać wiadomość. Od tego zależy twoja zdolność zrozumienia treści.

• A teraz sprawdź ponownie w legendzie, jakich sygnatur i faktur powierzchniowych użyto do przedstawienia treści. Badając palcami mapę napotkasz 3 rodzaje wielkich form terenu: góry, wyżyny i niziny, przedstawione przy pomocy tych znaków.

• Połóż ręce przy północno-zachodnim rogu mapy i przesuwaj nimi po mapie blisko ramki do północno-wschodniego rogu mapy. Napotkasz najpierw Morze Bałtyckie. Wyraźna faktura poziomych linii ciągłych na niebieskim tle nie budzi wątpliwości. Zbadaj obszar morza i zauważ, że jest ono opisane. Około dwudziestego stopnia długości geograficznej wschodniej twoje palce napotkają ląd. Jest to gładki obszar – niziny.

• Wróć do napisu „Morze Bałtyckie” i przesuń palce do siebie, do miejsca, gdzie kończy się morze i zaczyna ląd. Znajdź cienką i szorstką linię brzegową umieszczoną na cienkiej linii granatowej i posuwaj się po niej na wschód – w prawo. Tuż przy brzegu morza znajdziesz dwa znaki jezior – to jeziora przybrzeżne. W tym obszarze, na szerokość dwóch palców od linii brzegowej napotkasz pod palcami małe, szorstkie obszary. Oznaczają one ciągi wzgórz morenowych, oddzielające pas pobrzeży od pojezierza. Zauważ, że biegną one z kierunku południowo-zachodniego na północno-wschodni.

• Idąc dalej na wschód po gładkiej fakturze nizin przekroczysz dwie linie oznaczające ramiona ujścia Wisły. Na wschód, blisko nich, jeden znak składający się z trzech wypukłych czarnych punktów na tle zielonego trójkąta, skierowanego wierzchołkiem ku dołowi oznacza depresję – najniżej położone miejsce w kraju. Depresja zajmuje część delty Wisły, lecz nie cały obszar delty jest depresją.

• Zbadaj obszar na południe i wschód od tego znaku. Znajdziesz tam jeziora i skrót „p m a”, oznaczający Pojezierze Mazurskie, znajdziesz również obszar wzgórz morenowych.

• Przesuwaj teraz palce na zachód, aż dojdziesz do rzeki. To Wisła. Idąc w górę Wisły znajdź miejsce, gdzie na zachód od niej, blisko, na odległość czubka palca, przepływa rzeka, która do Wisły nie wpada. To Noteć, która płynie w kierunku zachodnim i wpada do Warty. Zbadaj obszar między Notecią a pasmem wzgórz morenowych i między Wisłą i Odrą. Znajdź skrót „p p o” – oznaczający Pojezierze Pomorskie.

• Wróć do miejsca, gdzie Noteć płynie blisko Wisły. Przesuń palce w kierunku źródeł Noteci. Od tego punktu przesuwaj palce na wschód. Znajdziesz tam Zbiornik Zegrzyński i ujście Narwi do Wisły. Między Bugiem i Narwią znajdziesz skrót nazwy „n p s” – oznaczający Nizinę Podlaską.

• Badając podobnie cały gładki obszar nizin, odnajdziesz w centrum Nizinę Mazowiecką, na zachodzie Pojezierze Wielkopolskie i Nizinę Wielkopolską, na południowym zachodzie Nizinę Śląską.

• Przemieszczając się w kierunku południowym trafisz na obszary wyżyn, oznaczonych fakturą nieregularnie rozrzuconych drobnych punktów wypukłych na żółtym tle. W ten obszar wcinają się doliny rzek, rozdzielające go na poszczególne wyżyny, których nazwy, znajdując ich skróty, odczytasz w legendzie. Obszar graniczny na południu kraju wyznaczają pasma gór przedstawione liniami składającymi się z wypukłych, bardzo grubych czarnych punktów. Na południowym zachodzie są to dwa pasma górskie wchodzące w skład Sudetów, a na południu kilka pasm należących do Karpat. Zauważ, że góry zostały zaznaczone na szorstkiej fakturze wyżyn. Natomiast tereny położone poniżej 200 m n.p.m. zostały oznaczone fakturą gładką i kolorem zielonym. Dzięki temu bardzo łatwo możesz odszukać doliny rzeczne, ich przebieg i kierunek spływu wód rzecznych.

• Patrząc na przebieg rzek oraz na ukształtowanie powierzchni w kraju, możesz dość łatwo wyznaczyć obszary dorzeczy.

Czytanie rzek

Skoro już zapoznałeś się z ogólnym charakterem ukształtowania powierzchni kraju, to teraz warto poznać nasze rzeki.
Zacznij od źródeł Odry i Wisły, które zaznaczone są na tej mapie stosunkowo blisko siebie. W rzeczywistości odległość między nimi wynosi około 100 km w linii prostej.
Połóż palce przy południowej, czyli bliższej ramce mapy. Znajdziesz tam znak południka 18° długości geograficznej wschodniej. Źródła Odry znajdziesz na północ od niego, pomiędzy pasmami Sudetów i Karpat. Od źródeł Odry przesuwaj powoli palce na wschód, mijając linie wypukłych, czarnych punktów oznaczających góry. Znajdziesz tam linię rzeki Wisły zapoczątkowaną wypukłym punktem oznaczającym źródło. Teraz wybierz rzekę, wzdłuż której będziesz się poruszać. Twoim zadaniem będzie przesuwanie palców dokładnie po jednej wybranej linii rzeki. Co kilka centymetrów rzeka jest podpisana skrótem, więc nie zgubisz drogi. Zacznij swą wędrówkę od źródła rzeki do jej ujścia, to jest w kierunku spływu jej wód. Dobrze byłoby, abyś czytając jedną ręką znak rzeki, drugą sprawdzał jej dopływy. Linie dopływów odcięte są od rzeki głównej przerwą około trzymilimetrową, byś nie pomylił rzeki z jej dopływem. Na mapie ujęto tylko najważniejsze dopływy, ale wystarczą one do orientacyjnego poznania obszaru dorzeczy, czyli obszarów z wodami powierzchniowymi spływającymi do głównej rzeki.
Proponuję najpierw pójść z biegiem Wisły. Pierwszy dopływ napotkany od wschodu to San. Wraz z Wisłą obejmuje on ramionami Kotlinę Sandomierską.
Idąc dalej z biegiem Wisły mijasz znajdujące się po zachodniej stronie rzeki Góry Świętokrzyskie. Pilnuj palcami prawej ręki linii Wisły. Lewą ręką znajdź pasmo Gór Świętokrzyskich. Dalej znajdziesz po stronie zachodniej kolejny dopływ Wisły – Pilicę. Przesuń palce lewej ręki po Pilicy, tak by spotkały się z palcami ręki prawej na Wiśle. Przesuń palce dalej i odczytaj skrót nazwy niziny. Następnie zatrzymaj palce i prawą ręką sprawdź dopływy po wschodniej stronie Wisły. Jest to Narew i Bug, które się łączą i wpadają do Wisły jako Narew. Z dopływów lewostronnych Wisły zaznaczono na mapie tylko Pilicę.
Cały obszar, po którym poznane przez ciebie wody powierzchniowe spływają do rzeki głównej, należy do jej dorzecza.
Spróbuj przykryć dłońmi tylko ten obszar. Pozostały obszar Polski, na zachód od dorzecza Wisły, to obszar dorzecza Odry. Teraz spróbuj samodzielnie przejść z biegiem Odry, odczytując, aż do źródeł, jej zaznaczone dopływy.

Opis treści mapy

Główną treść mapy stanowi ukształtowanie powierzchni Polski. Linia brzegowa Morza Bałtyckiego jest mało urozmaicona. W zachodniej części wybrzeża, przy ujściu Odry, są dwie dość duże wyspy: Wolin i Uznam. Mniejsze wyspy nie są zaznaczone na tej mapie. We wschodniej części wybrzeża znajdują się z kolei dwa długie, wąskie półwyspy: Półwysep Helski i Mierzeja Wiślana.
Na mapie przedstawiono w sposób bardzo uproszczony zróżnicowanie wysokości nad poziomem morza na obszarze Polski. Poziomicą 200 metrów, która stanowi granicę między fakturą szorstką a gładką, kraj został podzielony na obszary leżące poniżej 200 m n.p.m. i obszary leżące powyżej tej wysokości. Pas nizin pomiędzy brzegiem Bałtyku a pasmem wzgórz morenowych ma nazwę pobrzeży. W pobliżu ujścia Wisły znajduje się największa w Polsce depresja, czyli obszar położony poniżej poziomu morza. Miejsce to znajduje się we wsi Raczki Elbląskie, a powierzchnia terenu jest tam na wysokości 1,8 m poniżej poziomu morza.
Na południe od pasa pobrzeży leżą Pojezierza: Pomorskie, Mazurskie i Wielkopolskie. Na obszarze pojezierzy kilkanaście miejsc jest położonych na wysokości powyżej 200 m, obejmują one niewielkie wierzchołkowe części wzniesień. Wieżyca, 329 m nad poziomem morza, jest najwyższym wzniesieniem na nizinach Polski i nie jest zaznaczona na tej mapie. Środkową część Polski zajmują Niziny: Wielkopolska, Śląska, Mazowiecka i Podlaska.
Tereny położone powyżej 200 m n.p.m. są zaznaczone szorstką fakturą nieregularnie rozrzuconych drobnych punktów wypukłych na żółtym tle. Wśród nich wyróżniamy wyżyny, z których skrótami podpisane są: od zachodu – Wyżyna Śląska, Wyżyna Małopolska i na wschodzie – Wyżyna Lubelska. Góry na tej mapie przedstawiono liniami wypukłych, bardzo grubych czarnych punktów. Na mapie zaznaczono po kilka pasm górskich w obrębie Sudetów i Karpat. Najwyższym pasmem Sudetów są Karkonosze z przedstawionym na mapie szczytem Śnieżka (1602 m n.p.m.). Najwyższym pasmem w Karpatach są Tatry. Ich najwyższy szczyt w polskiej części – Rysy (2499 m n.p.m.) jest zaznaczony na mapie.
Po zakończeniu czytania złóż mapę i uważnie włóż do teczki.