p10. Sudety oraz Nizina i Wyżyna Śląska

p10 Sudety oraz Nizina i Wyżyna Śląska, mapa E

Opis mapy

Skala tej mapy, 1:750.000, jest prawie trzykrotnie większa niż skala mapy podstawowej. Dzięki takiej skali można na mapie przedstawić dokładniej i więcej elementów środowiska geograficznego. W tej skali nie można zmieścić na arkuszu obrazu całego obszaru Polski. Podzielono więc Polskę na sześć części, każdą umieszczono na innym arkuszu i nadano tytuł odpowiadający jej treści.
Przy dalszym prawym rogu arkusza można sprawdzić, jaki odcinek mapy w tej skali odpowiada odległości 100 km w terenie. Pod podziałką mapy znajduje się jeszcze jedna linia. Pokazuje ona, jaka jest długość odcinka 100 km na mapie podstawowej w skali 1:2.000.000. Porównując te odcinki, łatwiej zrozumiesz różnicę w skali mapy.
Na tej mapie mieści się tylko część Polski. Przy dalszym, czyli górnym brzegu arkusza znajduje się skorowidz – prostokąt podzielony na sześć części oznaczonych literami A, B, C, D i F. Tu można sprawdzić, którą część Polski obejmuje mapa. Wypukły prostokąt niepodpisany literą E oznacza, że ta właśnie mapa jest mapą E.
Mapa E obejmuje południowo-zachodnią część Polski. Orientacja tej mapy jest taka sama, jak mapy podstawowej, to znaczy z dowolnego punktu kierunek północny wyznaczamy od siebie, kierunek południowy do siebie, kierunek zachodni w lewo i kierunek wschodni w prawo. Do orientacji na tej mapie służą też zaznaczone na ramkach mapy południki i równoleżniki.
Objaśnienie brajlowskich skrótów nazw tej mapy znajdziesz w broszurce: „Objaśnienie skrótów użytych na mapach, Tom I – Polska”.

Czytanie mapy

Szczegółowe informacje dotyczące faktur i sygnatur zastosowanych na tej mapie umieszczono na oddzielnym arkuszu legendy tomu pierwszego w formacie A4. Znajdź go i dokładnie przeczytaj.
Zauważ, że wyżyny i góry oznaczone są inaczej, niż na mapach: p2 „Polska – ukształtowanie powierzchni” i p3 „Polska – krainy geograficzne” w skali 1:2.000.000.
Czytanie mapy zacznij od przesunięcia wszystkich palców od północnej, czyli dalszej do południowej, czyli bliższej ramki mapy, by zorientować się w układzie treści mapy.
Miasta zaznaczone na mapie podpisane są pełną nazwą, a rzeki czarnym drukiem i skrótem brajlowskim objaśnionym w broszurze: „Objaśnienie skrótów użytych na mapach, Tom I – Polska”.
Zwróć uwagę na sposób określania kierunków rzek, których fragmenty znalazły się na mapie. Linia rzeki wpływającej na teren objęty mapą zaczyna się od ramki. Jeśli rzeka wypływa poza teren objęty mapą, to w ramce w tym miejscu jest przerwa.
Ważnym znakiem, który pozwoli ci zrozumieć układ przestrzenny tej mapy, jest granica Polski. Przesuwaj uważnie palce po północnej, czyli dalszej ramce mapy z zachodu na wschód. Pierwsza przerwa w ramce to sygnał, że z terenu prezentowanego na mapie wypływa rzeka. Jest to rzeka leżąca na terenie Niemiec i nie będziemy się nią teraz zajmować. Druga przerwa w ramce pokazuje miejsce, w którym ramkę przecina Nysa Łużycka, stanowiąca na tym odcinku granicę Polski.
Posuwaj się tą rzeką na południe aż do miejsca, gdzie granica oddziela się od rzeki, porównaj znaki granicy na rzece i na lądzie. Czy potrafisz Nysa Kłodzką dojść aż do jej źródeł i wrócić do linii granicy? Pamiętaj, by robić to powoli, inaczej możesz zgubić się łatwo wśród sygnatur nowej mapy. Teraz dość krętą linią granicy będziesz posuwał się na południowy wschód. Jedną ręką pilnuj linii granicy, a drugą badaj jej otoczenie. Zauważ, że granica biegnie tu przez tereny górzyste. To góry Sudety, których większa część leży po czeskiej stronie granicy. Gdy trafisz na znak szczytu, zatrzymaj się. Sprawdź, że na południe od tego szczytu znajduje się obszar Czech, a na północ obszar Polski. Czy znajdujesz znaki gór po obu stronach granicy? Niedaleko szczytu – Śnieżki – liczącego 1602 m n.p.m. znajdziesz po polskiej stronie źródło rzeki Bóbr, a po czeskiej stronie źródło rzeki Łaby płynącej przez Czechy. Możesz zbadać bieg rzeki Bóbr aż do północnej ramki mapy i wrócić do jej źródła. Po opuszczeniu gór, Bóbr płynie przez Nizinę Śląską.
Posuwając się dalej po linii granicy trafisz na miejsce, gdzie znowu blisko granicy są źródła dwóch rzek: polskiej Nysy Kłodzkiej i czeskiej Morawy. Spróbuj prześledzić bieg Nysy Kłodzkiej przez obszar gór, potem przez Nizinę Śląską, aż do jej ujścia do Odry. Napotkasz dwa zbiorniki zaporowe: Jezioro Otmuchowskie i Jezioro Nyskie. Opisane są one skrótami, a pełne nazwy znajdują się w: „Objaśnieniu skrótów użytych na mapach, Tom I – Polska.”
Posuwaj się dalej linią granicy Polski w kierunku południowo-wschodnim aż do miejsca, gdzie nie ma gór w pobliżu granicy. Napotkasz rzekę płynącą z Czech do Polski. Może już pamiętasz, że skrót: „– o d” oznacza rzekę Odrę.
Możesz prześledzić bieg Odry aż do przerwy w ramce północnej. Przerwa ta mówi, że Odra opuszcza teren przedstawiony na tym arkuszu i płynie dalej, przez teren nieobjęty tą mapą. Jej ciąg dalszy znajdziesz na mapie C, którą już pewnie znasz.
Teraz do miejsca przecięcia Odry z granicą Polski wrócisz prędzej, zaczynając podróż po granicy Polski od południowo-wschodniego, czyli prawego bliższego rogu mapy. Granica dotyka wschodniej ramki mapy blisko tego rogu i biegnie między górami – są to góry Karpaty. Granica oddziela w tym miejscu Polskę od Słowacji. Po stronie polskiej, między górami, blisko granicy znajdziesz dwa leżące blisko siebie źródła Wisły. Prześledź bieg Wisły w obszarze mapy.
A teraz linią granicy przejdź do jej przecięcia z Odrą. Następnie przesuń palce na północny-wschód. Znajdziesz tu grupę wielu miast. Tylko trzy z nich są podpisane. To obszar Wyżyny Śląskiej. Na tej mapie zaznaczono tylko wybrane miasta i pominięto znak wyżyny, by mapa była czytelniejsza.
Na północ od grupy miast rozciąga się obszar zaznaczony licznymi sygnaturami obszaru wyżynnego. Jest to Wyżyna Krakowsko-Częstochowska.
Południowo-zachodnia część mapy prezentuje obszar czeskich Sudetów, który leży poza granicą Polski.

Opis treści mapy

Mapa E obejmuje południowo-zachodnią część Polski z trzema krainami o odmiennych krajobrazach: Nizinę Śląską, Wyżynę Śląską i góry Sudety.

Nizina Śląska leżąca na przedpolu Sudetów jest najbardziej na południe wysuniętą częścią Nizin Środkowopolskich. Od Niziny Wielkopolskiej między Odrą i Parsętą jest oddzielona wałem wzniesień moreny czołowej – Wzgórzami Trzebnickimi – osiągającymi wysokość 257 m n.p.m. Skrajem równinnej Niziny Śląskiej, szeroką pradoliną wrocławsko-magdeburską, płynie Odra. Pozostałe rzeki spływają do Odry albo z Sudetów, w tym zaznaczone na mapie: Nysa Łużycka, Bóbr i Nysa Kłodzka, albo z wyżyn, i jako rzeki niewielkie nie są zaznaczone na naszej mapie. Jeziora są na tym obszarze nieliczne.
Nizina Śląska spośród wszystkich nizin ma najdogodniejsze warunki do rozwoju rolnictwa. Składają się na to przede wszystkim dobre gleby, szczególnie w części południowej wytworzone na lessach, oraz długi okres wegetacyjny. Jest to więc obszar uprawy roślin o największych wymaganiach glebowo-klimatycznych, przede wszystkim pszenicy i buraków cukrowych.
Na Nizinie Śląskiej występują też surowce mineralne, w tym złoża miedzi, które są eksploatowane w okolicy Legnicy. Jest to Zagłębie Legnicko-Głogowskie. Największymi miastami Niziny Śląskiej są Wrocław, liczący ponad 630 tysięcy mieszkańców i Opole, liczące ponad 120 tysięcy mieszkańców. Kiedyś były tu stare, średniowieczne osady. Położenie na skrzyżowaniu szlaków handlowych ówczesnej Europy sprzyjało ich rozwojowi, dlatego stały się one miastami już w czasach, gdy Warszawa była zaledwie niewielką osadą.

Wyżyna Śląska jest położona na wysokości około 300–400 m n.p.m. Najwyższym szczytem Wyżyny jest Góra Świętej Anny, mająca 400 m n.p.m. Ukształtowanie powierzchni Wyżyny jest w stosunku do innych wyżyn mało urozmaicone, wysokości względne nie przekraczają 90 m. Jej krajobraz jest lekko pagórkowaty lub falisty. Na wyżynach brak jest pokrywy utworów polodowcowych, a na powierzchni pojawiają się skały ze starszych er i okresów. Na Wyżynie Śląskiej są to skały z ery paleozoicznej i mezozoicznej – z triasu.
Największymi miastami Wyżyny Śląskiej, liczącymi ponad 200 000 mieszkańców, są Katowice i Sosnowiec.

Sudety są górami starymi, to znaczy mają długą i urozmaiconą historię geologiczną. Teren obecnych Sudetów został sfałdowany w erze paleozoicznej podczas kaledońskich i waryscyjskich ruchów górotwórczych. Kilkakrotnie ulegał zrównywaniu, był zalewany morzami i ponownie wypiętrzany. Pozostały stare skały i stare struktury geologiczne. Podczas fałdowań alpejskich seria uskoków podzieliła górotwór – część południowa została wydźwignięta o kilkaset metrów w górę. W ten sposób powstały Sudety z najwyższym pasmem górskim – Karkonoszami, przekraczającymi wysokość 1500 m n.p.m. oraz Przedgórze Sudeckie, leżące na wysokości około 200–300 m n.p.m.
Na terenie Polski leży tylko północna część Sudetów. Partie szczytowe Sudetów zupełnie nie przypominają gór. Ponad równinne wierzchowiny wznoszą się tylko zaokrąglone wierzchołki pojedynczych wzniesień. Tylko Śnieżka, najwyższy szczyt Sudetów, 1602 m n.p.m., tworzy znaczną nierówność. Natomiast stoki gór są bardzo strome, porozcinane głębokimi dolinami potoków z licznymi wodospadami. Każda część Sudetów ma swoją niepowtarzalną rzeźbę. Osobliwością Karkonoszy są liczne pojedyncze lub występujące w grupach skałki, będące ostańcami o przedziwnych kształtach, przypominających wieże, baszty, postacie ludzi i zwierząt. W przeciwieństwie do tego Góry Stołowe, zbudowane z poziomo ułożonych, spękanych piaskowców, tworzą prawie zupełnie płaską partię szczytową. Dopiero z bliska można dostrzec labirynt szczelin skalnych o głębokości od kilku do kilkunastu metrów, rozchylających się ku górze lub łączących nad głowami, na przykład w Błędnych Skałach lub Szczelińcu Wielkim.
Z Sudetów wypływają liczne rzeki należące do dorzecza Odry, biorącej początek na terenie Czech. Na mapie zaznaczono tylko trzy jej dopływy: Nysę Kłodzką, Bóbr i Nysę Łużycką, którą na pewnym odcinku biegnie granica Polski z Niemcami. Największymi miastami Sudetów są: Wałbrzych, liczący około 130 tysięcy mieszkańców, i Jelenia Góra, licząca ponad 84 tysięcy mieszkańców.
Osobliwością Sudetów są wygasłe wulkany, widoczne w postaci stożków wulkanicznych lub tylko bazaltowych pozostałości kominów wulkanicznych. Najbardziej znanym wulkanem jest Ostrzyca Proboszczowicka, o wysokości 501 m n.p.m., leżąca w okolicy Złotoryi – na południe od Legnicy.
Wyżyna Śląska jest jedną z najbardziej przekształconych przez człowieka krain Polski. Przyczyną tego było odkrycie tu złóż węgla kamiennego i metali.
Ponadto w Sudetach, w różnych okresach historycznych, rozwinęła się eksploatacja kruszców, w tym: złota, srebra, niklu, miedzi, żelaza. Do tych tradycji nawiązują nazwy geograficzne wielu form w terenie i miejscowości, na przykład w związku z wydobyciem srebra – Srebrna Góra, z wydobyciem złota – Złotoryja, Złoty Stok, wydobyciem rud żelaza – Nowa Ruda, góra Rudnik, Kowary – w związku z kowalstwem.
Sudety obfitują w wody mineralne i cieplice, czyli ciepłe źródła, dzięki którym rozwinęły się tu liczne uzdrowiska.
A teraz złóż mapę i włóż na miejsce do teczki.