p3. Krainy geograficzne

p3 Polska – krainy geograficzne

Opis mapy

Skala mapy 1:2.000.000 jest taka sama jak skala mapy podstawowej. Na ramce mapy zostały zaznaczone miejsca przejścia przez nią południków i równoleżników.
Skala liczbowa mapy jest umieszczona w lewym dalszym rogu arkusza pod tytułem mapy i powtórzona nad podziałką liniową. Podziałka liniowa znajduje się w prawym dalszym rogu arkusza. Obrazuje ona odległość w terenie wynoszącą sto kilometrów. Skala 1:2.000.000 oznacza, że odległości na mapie zostały zmniejszone dwa miliony razy. Dzięki temu obraz całej Polski, kraju o powierzchni ponad 300 tysięcy km², mieści się na jednym arkuszu mapy atlasowej, łatwym do objęcia zasięgiem rąk. Jest zrozumiałe, że przy takim zmniejszeniu można na mapie pokazać niewiele obiektów. Muszą być one bardzo starannie dobrane, aby jak najlepiej obrazowały temat, którego dotyczy mapa. Nie mogą być też one przedstawione bardzo dokładnie, więc ich kształty są uproszczone albo przedstawione symbolami.
Mapa pokazuje rozmieszczenie sześciu rodzajów krain geograficznych na terenie Polski.

Czytanie mapy

Teczkę z pierwszą częścią Atlasu połóż przed sobą rączką do siebie. Otwórz ją, odkładając skrzydełko do siebie. Wyjmij arkusz legendy mniejszy od pozostałych. Sprawdź w spisie, na skrzydełku teczki, którym numerem oznaczono mapę „Polska – krainy geograficzne”. Nieznacznie wysuń mapy z teczki. Czytaj tytuły umieszczone przy złożeniu map. Znajdź mapę p3 i wyjmij ją z teczki.
Połóż mapę prawidłowo na uprzątniętym wcześniej biurku. Po czym poznasz, czy mapa jest położona prawidłowo? Sprawdź, czy w prawym dalszym rogu arkusza znajduje się wypukły czarny trójkąt. Jeśli tak, to arkusz leży prawidłowo.
Odszukaj tytuł mapy. Jaka jest skala mapy i co ona oznacza?
Przypomnij sobie technikę poruszania palcami po mapie w trakcie pracy.
Przypomnij sobie, jakie formy terenu już znasz, korzystając z mapy „Polska – ukształtowanie powierzchni”. Przeczytaj uważnie legendę, umieszczoną obok mapy, z lewej strony arkusza. W legendzie i na mapie oznaczono:

• pobrzeża – gładką fakturą w kolorze zielonym;

• pojezierza – regularną siecią wypukłych punktów na jasnozielonym tle;

• niziny środkowopolskie – gładką fakturą w kolorze ciemnozielonym;

• wyżyny – faktura nieregularnie, gęsto rozrzuconych drobnych punktów wypukłych na żółtym tle;

• kotliny – gładką fakturą w kolorze zielonym;

• góry – fakturą wypukłych ukośnych linii na pomarańczowym tle.

Przenieś palce na mapę i odszukaj linię brzegową Polski. Obejrzyj obszar przy brzegu morza. Ten pas lądu nazywa się pasem pobrzeży. Oznaczony jest gładką fakturą i kolorem zielonym. Ważne jest, byś dokładnie przesunął palce po całym obszarze pobrzeży. Skrót „p o b” i brajlowskie skróty nazw innych krain umieszczone na mapie objaśnione są przy lewym brzegu arkusza.
Gdy przesuniesz palce na południe, znajdziesz kolejny obszar, w kolorze jasnozielonym, zaznaczony fakturą regularnej sieci wypukłych punktów. Zauważ, że obszar ten ciągnie się od zachodniej do wschodniej granicy Polski. Jest to pas pojezierzy. Skróty nazw największych pojezierzy Polski są objaśnione w legendzie, po lewej stronie arkusza. Kiedy dokładnie obejrzysz pas pojezierzy, przesuń palce na południe, ku sobie, aż trafisz znów na gładką fakturę w kolorze ciemnozielonym. Jest to obszar Nizin Środkowopolskich.
Największe niziny opisane są skrótami objaśnionymi w legendzie z lewej strony arkusza. Niziny na wschodzie i w centrum obejmują obszar między Wisłą a Bugiem. Odszukaj je. W tym miejscu obszar nizin jest dosyć rozległy. Niziny tworzą również pas ciągnący się z zachodu na wschód. Przesuwaj palce w kierunku zachodnim dokładnie badając fakturę. Zauważ, przesuwając palce dalej na zachód, że obszar tego pasa wyraźnie się zwęża.
Kiedy dojdziesz do miejsc oznaczonych nazwami Nizina Wielkopolska i Nizina Śląska, odnajdziesz tam również linię rzeki rozdzielającej obie krainy. Jest to Odra. Część obszaru nizin odszukasz też posuwając się wzdłuż Odry. Tam pas nizin wyraźnie rozdziela kolejne krainy geograficzne. W obrębie między Niziną Śląską a granicą państwa w części południowo-zachodniej znajdziesz wyraźną fakturę wypukłych ukośnych linii na pomarańczowym tle. W tym miejscu oznacza ona góry Sudety. Idąc ponownie na wschód trafisz na fakturę nieregularnie rozrzuconych drobnych punktów wypukłych na żółtym tle, oznaczającą wyżyny. W tym obszarze znajdują się trzy krainy należące do form wyżynnych – Wyżyna Śląska, Wyżyna Małopolska i oddzielona linią Wisły Wyżyna Lubelska. Zbadaj teren na południe od wyżyn, przesuwając palce nieznacznie ku sobie. Odnajdziesz wąski pasek gładkiej faktury na zielonym tle. Wyodrębniono w ten sposób pas zapadliska przedkarpackiego, w którym ukształtowała swoje koryto Wisła w swym górnym odcinku. W tym pasie znajduje się też Kotlina Sandomierska.
Ostatnim pasem zaznaczonym na tej mapie fakturą wypukłych ukośnych linii na pomarańczowym tle jest pas Karpat. Do Polski należy tylko niewielki fragment Karpat Zachodnich.
A teraz spróbuj określić kierunek geograficzny, w jakim rozciągają się odnalezione przez ciebie obszary nizin, wyżyn i gór. Czy rozciągają się one raczej ze wschodu na zachód, czy z północy na południe? Zastanów się i powiedz, czy rzeczywiście można określić ukształtowanie powierzchni w Polsce jako pasowe.

Opis treści mapy

Oznaczenia tej mapy pozwalają rozróżnić położenie najważniejszych krain geograficznych Polski. Na mapie przedstawiono podział dokonany na podstawie wysokości nad poziomem morza i wysokości względnych, na góry, wyżyny i niziny. W obrębie nizin i gór wyróżniono także bardziej szczegółowy podział, dokonany na podstawie zróżnicowania krajobrazowego.
Wysokość 300 m n.p.m. została w Polsce umownie przyjęta jako granica między nizinami i wyżynami.
Nizinami nazywamy duże obszary położone w przybliżeniu poniżej 300 m n.p.m., o niewielkich wysokościach względnych – w zasadzie nie przekraczających 100 m. Ponad 90% powierzchni Polski zajmują niziny. Niziny ciągną się przez całą Polskę od Morza Bałtyckiego na północy aż po wyżyny i góry na południu, pasem o szerokości od około 300 do 500 km. Tereny te są na mapie zaznaczone różnymi odcieniami zieleni. Fakturą regularnej sieci wypukłych punktów wyróżniono obszar pojezierzy.
W obrębie nizin wyróżniamy trzy pasy odmiennych krajobrazowo krain geograficznych: pobrzeża, pojezierza i Niziny Środkowopolskie. Niziny przylegające do południowych brzegów Morza Bałtyckiego są nazywane pobrzeżami Bałtyku i ciągną się pasem szerokości od kilku do kilkudziesięciu kilometrów. Przeważająca ich część jest równinna, ale urozmaicają je nieliczne wzniesienia, różne rodzaje wybrzeża morskiego, doliny niewielkich rzek, które nie są zaznaczone na tej mapie, a wpadają bezpośrednio do Morza Bałtyckiego.
Na południe od pobrzeży rozciąga się pas pojezierzy, który dzielimy na trzy krainy: Pojezierze Wielkopolskie, Pojezierze Pomorskie i Pojezierze Mazurskie. Rzeźba pojezierzy charakteryzuje się bezładnie rozrzuconymi pagórkami morenowymi, między którymi rozsiane są liczne jeziora o różnych kształtach, głębokościach i rozmiarach. Wysokości względne na większości obszarów wynoszą 25 do 100 m.
Największą część Polski zajmują Niziny Środkowopolskie obejmujące cztery rozległe krainy: Nizinę Śląską, Nizinę Wielkopolską, Nizinę Mazowiecką i Nizinę Podlaską. Rzeźba tej części Polski jest mało urozmaicona, przeważają wysokości względne do 40 m, tylko na niewielkich obszarach przekraczające 80 m. Ważną cechą ukształtowania powierzchni Nizin Środkowopolskich są formy wklęsłe, rozcinające ten obszar w postaci szerokich na kilka do kilkunastu kilometrów pradolin, ze stromymi zboczami i głębokościami od 5 do 20 m. Nad pradolinami wznoszą się wysoczyzny o równinnym krajobrazie.
Na południe od nizin, między rzeką Odrą na zachodzie i Bugiem na wschodzie leżą wyżyny. Wyżyny w Polsce są obszarami położonymi na wysokości od około 300 do 500 m n.p.m. i odznaczają się wysokościami względnymi dochodzącymi do 300 m.
Na tej mapie są oznaczone kolorem żółtym i fakturą nieregularnie rozrzuconych drobnych punktów wypukłych. Wśród nich wyróżniamy:

• Wyżynę Śląską, z najwyższym szczytem Górą Świętej Anny, o wysokości 400 m n.p.m., który nie jest zaznaczony na mapie;

• Wyżynę Małopolską, której część stanowią Góry Świętokrzyskie z najwyższym szczytem Łysicą, o wysokości 612 m n.p.m., który nie jest zaznaczony na mapie;

• Wyżynę Lubelską z kopulastymi wzniesieniami sięgającymi wysokości 180–300 m n.p.m.

Góry różnią się od wyżyn znacznie bardziej urozmaiconą rzeźbą, uwarunkowaną ich złożoną budową geologiczną. Góry i kotliny podgórskie są pod względem geologicznym w podobnym wieku, ale różnią się krajobrazami. Kotliny podgórskie leżą w obniżeniu między wyżynami i górami, są położone na wysokości około 200 m n.p.m. i mają krajobraz równinny. Natomiast góry leżą powyżej 300 m n.p.m. i ich wysokości względne przekraczają 300 m.
W południowo-zachodniej części Polski leżą Sudety. Najwyższymi pasmami tych gór biegnie granica Polski z Czechami.
Karpaty, najwyższe góry Polski, leżące na południu naszego kraju, mają najbardziej urozmaiconą rzeźbę. W Polsce znajduje się tylko niewielka część 1300-kilometrowego łańcucha tych gór, ciągnącego się wielkim łukiem daleko na południe Europy.
Po zakończeniu czytania złóż mapę i uważnie włóż do teczki.