p8. Pojezierze i Nizina Wielkopolska

p8 Pojezierze i Nizina Wielkopolska, mapa C

Opis mapy

Uwaga: w spisie na skrzydełku teczki ta mapa jest błędnie wpisana pod numerem 9.
Skala tej mapy, 1:750.000, jest prawie trzykrotnie większa niż skala mapy podstawowej. Dzięki takiej skali można na mapie przedstawić dokładniej i więcej elementów środowiska geograficznego. W tej skali nie można zmieścić na arkuszu obrazu całego obszaru Polski. Podzielono więc Polskę na sześć części, każdą umieszczono na innym arkuszu i nadano tytuł odpowiadający jej treści.
Przy dalszym prawym rogu arkusza można sprawdzić, jaki odcinek mapy w tej skali odpowiada odległości 100 km w terenie. Pod podziałką mapy znajduje się jeszcze jedna linia. Pokazuje ona, jaka jest długość odcinka 100 km na mapie podstawowej w skali 1:2.000.000. Porównując te odcinki, łatwiej zrozumiesz różnicę w skali mapy.
Na tej mapie mieści się tylko część Polski. Przy dalszym, czyli górnym brzegu arkusza znajduje się skorowidz – prostokąt podzielony na sześć części oznaczonych literami A, B, D, E i F. Tu można sprawdzić, którą część Polski obejmuje mapa. Wypukły prostokąt niepodpisany literą C oznacza, że ta właśnie mapa jest mapą C.
Mapa C obejmuje zachodnią część Polski. Orientacja tej mapy jest taka sama, jak mapy podstawowej, to znaczy z dowolnego punktu kierunek północny wyznaczamy od siebie, kierunek południowy do siebie, kierunek zachodni w lewo i kierunek wschodni w prawo. Do orientacji na tej mapie służą też zaznaczone na ramkach mapy południki i równoleżniki.
Objaśnienie brajlowskich skrótów nazw tej mapy znajdziesz w broszurce: „Objaśnienie skrótów użytych na mapach, Tom I – Polska”.

Czytanie mapy

Szczegółowe informacje dotyczące faktur i sygnatur zastosowanych na tej mapie umieszczono na oddzielnym arkuszu „Legenda tomu 1” w formacie A cztery. Znajdź go i dokładnie przeczytaj.
Zauważ, że wyżyny oznaczone są inaczej, niż na mapach: p2 „Polska – ukształtowanie powierzchni” i p3 „Polska – krainy geograficzne” w skali 1:2.000.000
Przygotuj mapę – sprawdź, czy prawidłowo została położona, to znaczy czy w prawym dalszym rogu znajduje się wypukły, czarny trójkąt. Przeczytaj tytuł mapy i upewnij się, czy wybór był właściwy. Odszukaj skalę. Co ona oznacza?
Zauważ, że miasta zaznaczone na mapie podpisane są pełną nazwą, a rzeki czarnym drukiem i skrótem brajlowskim objaśnionym w broszurze: „Objaśnienie skrótów użytych na mapach, Tom I – Polska”.
Zwróć uwagę na sposób określania kierunków rzek, których fragmenty znalazły się na mapie. Linia rzeki wpływającej na teren objęty mapą zaczyna się od ramki. Jeśli rzeka wypływa poza teren objęty mapą, to w ramce w tym miejscu jest przerwa.
Teraz, przesuwając wszystkie palce od północnej, czyli dalszej ramki mapy na południe, czyli do siebie, obejrzyj całą mapę. Przypomnij sobie lub sprawdź w legendzie znak granicy na rzece. Zaczynając od ramki północnej, czyli dalszej, prześledź zachodnią granicę Polski, biegnącą od północy po rzece Odrze, a potem po jej dopływie – Nysie Łużyckiej. Badaj obszar tylko na wschód, czyli na prawo od linii granicy. Granica będzie odniesieniem dla twoich poszukiwań w trakcie czytania mapy.
Spróbuj prześledzić bieg prawych dopływów Odry; zajmują one prawie cały obszar tej mapy. Pamiętaj, że wypukła linia dopływu kończy się 3 mm przed ujściem do rzeki głównej. Pomoże ci to odróżnić dopływy od rzeki głównej – Odry. Ułóż palce lewej ręki w północnej części mapy na Odrze, tak żeby cały czas kontrolowały linię granicy na rzece. W tym czasie palce prawej ręki szukają wypukłej gładkiej linii ciągłej, również oznaczającej rzekę, ale dopływającą do rzeki głównej. Pierwsza rzeka, którą zapewne napotkasz pod palcami, to Warta. Nie przeszukuj Warty w całości. Zrobisz to później. Wróć na granicę, do linii Odry i poszukaj kolejnego dopływu.
Uważaj, Odra dopływa do granicy państwa z wnętrza obszaru Polski. Jeśli dalej będziesz badał granicę lewą ręką dalej na południe, to trafisz na ujście Nysy Łużyckiej do rzeki głównej – Odry. Spróbuj systematycznie badać linię Odry. Zauważ pasmo wzgórz na południe od Odry.
Zauważ prawy dopływ Odry – rzekę Barycz. Przesuwaj się wzdłuż linii Odry aż do Wrocławia. Miasto to leży na południu Polski, na naszej mapie jest to blisko południowej, czyli bliższej ramki. Teraz powoli, żeby nie zgubić pod palcami drogi poszukiwań, staraj się wrócić do miejsca, gdzie Warta wpada do Odry. Podobnie jak poprzednio, postaraj się zbadać linię Warty, jej dopływy, kanał Warta-Noteć.
W ten sposób, czytając układ rzek, przeszukasz cały obszar mapy. Zwróć uwagę, że wiele rzek na tym terenie płynie w kierunku zachodnim. Ten układ spływu rzek jest spowodowany ukształtowaniem powierzchni, szczególnie nachyleniem powierzchni Polski w kierunku północno-zachodnim.
Na liniach rzek i między rzekami znajdziesz wiele jezior. Przez największe, podpisane na mapie jezioro – Gopło, przepływa rzeka Noteć.
W północno-wschodniej części mapy znajdziesz kilka kanałów.
Sprawdź, jak wygląda znak jeziora i spróbuj, posuwając powoli ręce z północy na południe, czyli do siebie, znaleźć na mapie jeziora. Czy dużo jezior można znaleźć w tym regionie? Odczytaj skróty i znajdź nazwy opisanych jezior. Postaraj się zorientować, na którym obszarze można zaobserwować więcej jezior. Czy więcej jezior można znaleźć w części północnej mapy, czy południowej? Wskaż obszary występowania jezior, ale nie wskazuj ręką tylko jednego punktu na mapie, zakreśl palcami dowolnej dłoni cały obszar ich występowania.
Przypomnij sobie znak wyżyny i odszukaj tereny wyżynne w południowym rejonie mapy. Czy wiesz, które znaki określają położenie wzgórz morenowych?
Pomiędzy Odrą a Bobrem leżą dwa miasta położone nie nad zaznaczonymi rzekami, więc niepoznane wcześniej. Odszukaj je teraz.
Czy potrafisz wskazać na mapie podstawowej gdzie znajduje się obszar Polski przedstawiony na tej mapie?

Czytanie treści mapy

Rzeźba Pojezierza Wielkopolskiego i Niziny Wielkopolskiej jest mało urozmaicona. Przeważają tereny równinne o wysokościach względnych do 40 m. Główną cechą ukształtowania powierzchni tych krain są szerokie na kilka do kilkunastu kilometrów pradoliny rzek, o najczęściej stromych zboczach, mających 5–20 m wysokości. W pradolinach, w miejscach występowania na powierzchni piasków, powstały pod wpływem działalności wiatru wydmy, tworzące ciągi wzniesień o wysokości przeważnie kilkunastu metrów. Ponad pradoliny wznoszą się równinne tereny wysoczyzn. Pradoliny mają przebieg równoleżnikowy i są wykorzystywane przez równoleżnikowe odcinki współczesnych rzek, np. pradoliną toruńsko-eberswaldzką płyną na pewnych odcinkach Wisła, Noteć i Warta, a pradoliną warszawsko-berlińską: Wisła, Noteć, Warta, Obra i Odra.
Pradoliny stwarzają dogodne warunki do budowy kanałów żeglugowych, łączących dorzecza różnych rzek. Najważniejszy z nich na obszarze przedstawionym na tej mapie – to Kanał Bydgoski, łączący dorzecze Wisły z dorzeczem Odry, poprzez Noteć i Wartę. Na mapie zaznaczono też kanały skracające bieg Noteci oraz kanał łączący Noteć z Wartą.
Pojezierze Wielkopolskie wyróżnia się przede wszystkim dużą liczbą jezior. Jest ich tam około 1000; największe z nich – to Gopło.
Nizina Wielkopolska ma rzeźbę nieco bardziej urozmaiconą. Wysokości względne sięgają tu nawet 80 m i w zachodniej oraz południowej części można obserwować krajobraz pagórkowaty.
Takie ukształtowanie terenu tych krain i stosunkowo dobre gleby sprzyjały od dawna rozwojowi osadnictwa i powstaniu miast oraz zagospodarowaniu rolniczemu. Obecnie nadal są to tereny o dobrze rozwiniętym rolnictwie. Powstało tu też wiele większych i mniejszych ośrodków przemysłowych. Na Pojezierzu Wielkopolskim należą do nich: Poznań, liczący ponad 500 tysięcy mieszkańców i Zielona Góra, ponad 110 tysięcy mieszkańców, oraz leżące na obrzeżach Pojezierza: Gorzów Wielkopolski, ponad 125 tysięcy mieszkańców, Bydgoszcz, prawie 360 tysięcy mieszkańców, Toruń, ponad 200 tysięcy mieszkańców, i Włocławek, ponad 110 tysięcy mieszkańców. Na Nizinie Wielkopolskiej do ważnych miast należą Kalisz, uważany za jedno z najstarszych miast w Polsce, które powstało na Szlaku Bursztynowym, obecnie liczące ponad 106 tysięcy mieszkańców oraz Leszno, liczące ponad 60 tysięcy mieszkańców.
Obszar położony między Poznaniem i jeziorem Gopło, nazywany Pojezierzem Gnieźnieńskim, uznawany jest za kolebkę państwowości polskiej. Jeszcze na długo przed okresem kształtowania się państwa istniały na tym terenie silne grody, które powstawały, pełniły ważne funkcje w regionie, a z czasem niektóre z nich traciły na znaczeniu. Za najstarszy duży gród obronny uważa się Biskupin, położony na północny wschód od Poznania, na półwyspie Jeziora Biskupińskiego. O powstałym w 738 r. przed naszą erą grodzie pamięć zaginęła na prawie 2500 lat. Dopiero w 1933 roku został odkryty przez dzieci, które zawiadomiły o tym nauczyciela, a ten upowszechnił informację. Obecnie odtworzona częściowo starożytna osada leży na terenie wsi Biskupin.
Z Gopłem i Kruszwicą, obecnie niewielkim, prawie dziesięciotysięcznym miastem, związana jest legenda o księciu Popielu, którego zjadły myszy, nawiązująca do przedpaństwowego okresu organizacji władzy.
Udokumentowanym ośrodkiem władzy, związanym z pierwszymi władcami z dynastii Piastów: Mieszka Pierwszego i Bolesława Chrobrego, był gród na wyspie Ostrów Lednicki na Jeziorze Lednickim, oddalony o 36 km od Poznania i 18 km od Gniezna. Gród ten, położony na strategiczno-handlowym szlaku lądowym i wodnym, był jednym z głównych ośrodków obronnych i administracyjnych Polski wraz z pobliskim Gnieznem, Poznaniem i Gieczem. Zespół pałacowo-sakralny z basenami do chrztu i kościół na wyspie Ostrów Lednicki zostały wzniesione tuż przed rokiem 966 i tu prawdopodobnie doszło do historycznego wydarzenia, jakim był chrzest Mieszka Pierwszego, a tym samym chrzest Polski. Obecnie Ostrów Lednicki jest stanowiskiem archeologicznym odwiedzanym przez licznych turystów. Stracił swoje znaczenie, gdy Mieszko I przeniósł swoją siedzibę do Gniezna, które stało się pierwszą formalną stolicą państwa polskiego. Funkcję tę dzielił częściowo z Poznaniem. Siedziba władców polskich w następnych wiekach zmieniała się, jednak aż do 1320 roku koronacje królów Polski odbywały się w Gnieźnie.
Po zakończeniu czytania złóż mapę i uważnie włóż do teczki.