ś8. Azja - krajobraz

ś8 Azja – krajobrazy

Opis mapy

Mapa Azji umożliwi ci zdobycie wiadomości dotyczących położenia i kształtu Azji oraz poznanie charakterystyki krain geograficznych i ukształtowania powierzchni terenu tego kontynentu. Została ona przedstawiona w skali 1:25.000.000.
W lewym dalszym rogu arkusza znajduje się tytuł mapy i skala, a tuż pod nimi, czyli bliżej ciebie, w dwóch kolumnach, znaki i objaśnienia faktur i sygnatur zastosowanych na tej mapie. Pozostałe oznaczenia mapy objaśniono na arkuszu z legendą dla tomu drugiego.
W prawym dalszym rogu arkusza znajduje się wypukły czarny trójkąt orientujący położenie mapy oraz wypukła róża wiatrów.

Czytanie mapy

Wyjmij z teczki z tytułem „Świat” arkusz legendy i mapę ś8.
Połóż legendę na uprzątniętym wcześniej biurku i uważnie przeczytaj sygnatury i ich objaśnienia:

• południki 0° i 180° oraz Równik – linia wypukłych dużych punktów umieszczonych na szerokiej czarnej linii;

• koło podbiegunowe północne i Zwrotnik Raka – linia wypukłych małych punktów umieszczonych na przerywanej czarnej linii;

• najważniejsze rzeki – wypukłe gładkie linie ciągłe umieszczone na linii ciągłej granatowej;

• jeziora – wypukłe półokręgi z podstawą zwróconą ku górze, umieszczone na granatowym półokręgu wypełnionym kolorem niebieskim;

• archipelagi – wypukłe półokręgi z podstawą zwróconą ku dołowi, umieszczone na granatowym półokręgu wypełnionym kolorem białym z wypukłą granatową kropką pośrodku;

• wyspy – wypukłe półokręgi z podstawą zwróconą ku dołowi, umieszczone na granatowym półokręgu wypełnionym kolorem białym.

Odłóż arkusz legendy i rozłóż mapę na uprzątniętym wcześniej biurku, tak by nic nie leżało pod nią i nie przeszkadzało ci w pracy. Sprawdź, czy w prawym dalszym rogu znajduje się wypukły czarny trójkąt. Jeśli tak, to mapa leży prawidłowo.
Oprzyj ręce od łokcia do nadgarstka na biurku. Palce delikatnie zegnij, tak by wszystkie opuszki dotykały arkusza. W legendzie umieszczonej w dalszej części arkusza, odczytaj tytuł i skalę mapy. Co oznacza ta skala? W legendzie przedstawione są faktury i sygnatury użyte na tej mapie. Zapoznaj się z nimi i oglądając całą mapę sprawdź, czy je rozpoznajesz:

• obszary nizinne – gładka faktura w kolorze białym;

• obszary wyżynne – wypukłe gładkie linie w kształcie łuku lekko wygiętego ku górze, umieszczone na czarnych liniach w tym samym kształcie;

• obszary górskie – wypukłe gładkie linie w kształcie łuku mocno wygiętego ku górze, umieszczone na czarnych liniach w tym samym kształcie;

• najwyższy szczyt kontynentu – trzy wypukłe czarne punkty na tle czerwonego trójkąta, skierowanego wierzchołkiem ku górze;

• depresja – trzy wypukłe czarne punkty na tle zielonego trójkąta, skierowanego wierzchołkiem ku dołowi;

• obszary pustynne – faktura piasku, nieregularnie rozrzuconych drobnych punktów wypukłych na żółtym tle;

• lasy strefy równikowej – faktura ukośnych linii na zielonym tle;

• obszary należące do Europy lub Afryki – regularna sieć drobnych punktów wypukłych na szarym tle;

• punkty skrajne – cztery wypukłe punkty umieszczone w wierzchołkach czarnego kwadratu, wierzchołki zorientowane zgodnie z kierunkiem geograficznym.

Oceany są opisane pełnymi nazwami w czarnym druku i brajlu, a morza są opisane skrótami objaśnionymi w broszurze: „Objaśnienie skrótów użytych na mapach, Tom II – Świat”.
Teraz przystąp do czytania mapy. Poprowadź palce od dalszego brzegu arkusza do bliższego, by zorientować się w jego układzie.
Odszukaj zaznaczone na mapie równoleżniki oraz południki 0° i 180°. W tym celu przesuń palce po mapie przy północnej, czyli dalszej ramce. Odnajdziesz tam linie odchodzące ukosem: jedna w kierunku prawej ramki mapy – jest to południk 180°, druga w kierunku lewej ramki mapy – jest to południk 0°.
Teraz połóż palce przy prawym dalszym rogu ramki i znajdź linię małych wypukłych punktów na przerywanej czarnej linii odchodzącą łukiem w kierunku zachodnim. Poprowadź palce po całej jej długości na mapie. Oznacza ona koło podbiegunowe północne. Teraz przy prawej ramce prowadź palce na południe, ku sobie. Znajdź podobną linię tuż przy napisie Ocean Spokojny. Jest to Zwrotnik Raka. Przesuń palce po tej linii przez cały obszar mapy. Równik znajdziesz najłatwiej przeszukując obszar Oceanu Indyjskiego blisko ramki południowej, gdzie linia Równika została podpisana.
Poznaj kształt linii brzegowej Azji. Ląd został oznaczony fakturą gładką, morze fakturą linii poziomych. Poruszać się będziesz po linii brzegowej kontynentu, śledząc uważnie jej przebieg. Połóż teraz palce w lewym dalszym rogu mapy i znajdź przecięcie koła podbiegunowego północnego i południka 0°. Blisko nich znajdziesz fakturę regularnej sieci drobnych wypukłych punktów na szarym tle z napisem „Europa”. Wyróżniony w ten sposób obszar Europy ułatwi ci odnalezienie zachodniej granicy Azji. Przesuń po nim palce ku wschodowi i znajdź łańcuch gór Ural. Ich wschodnimi stokami przebiega granica między Europą i Azją. Przejdź pasmo gór od północy na południe. Przesuwaj się dalej granicą obszaru faktury, czyli granicą między Europą i Azją. Granica skręca na zachód, przebiega brzegiem Morza Kaspijskiego, podnóżem gór Kaukaz i brzegiem Morza Czarnego. Na południe od Morza Czarnego leży górzysty półwysep Azja Mniejsza. Na jego brzegu, tuż przy lewej ramce, znajdziesz znak zachodniego punktu skrajnego Azji. Półwysep zwany Azją Mniejszą leży na południowym zachodzie Azji, jest otoczony przez Morze Czarne i Śródziemne, jest nieduży w stosunku do rozmiaru kontynentu.
Bliżej ciebie, na południe, znajduje się szerszy półwysep o kształcie zbliżonym do prostokąta. Jest to Półwysep Arabski. Na jego obszarze znajdziesz fakturę obszarów pustynnych. Oddzielony jest od Afryki Morzem Czerwonym. Teraz na Półwyspie Arabskim znajdź Zwrotnik Raka, przesuwaj po nim palce na wschód. Trafisz na kolejny półwysep o kształcie zbliżonym do trójkąta i wierzchołkiem skierowanym w twoją stronę. Jest to Półwysep Indyjski. Blisko południowego krańca półwyspu znajduje się wyspa Cejlon.
Przesuń palce dalej na wschód od Cejlonu. Znajdziesz sygnatury dwóch archipelagów niewielkich wysp i wyspę przeciętą Równikiem – Sumatrę, a zaraz za nimi cienki, podłużny fragment lądu prostopadły do Równika. Jest to Półwysep Malajski. Na jego końcu znajduje się sygnatura południowego punktu skrajnego Azji. Kolejny zaokrąglony półwysep z rzeką w centralnej części, to Półwysep Indochiński.
Posuwając się dalej południowo-wschodnią i wschodnią częścią linii brzegowej kontynentu już w kierunku północnym znajdziesz grupy kolejnych wysp. Przesuwaj palce dalej wzdłuż linii brzegowej. Jako kolejny spotkasz niewielki Półwysep Koreański, położony przy skrócie „m ż” opisującym Morze Żółte. Na wschód od Półwyspu Koreańskiego leży wyspa – największa z archipelagu Wysp Japońskich. Wzdłuż wschodniego wybrzeża Azji, między Zwrotnikiem Raka a kołem podbiegunowym północnym, ciągną się kolejne archipelagi wysp.
Idąc dalej wschodnim wybrzeżem na północ znajdziesz półwysep Kamczatka. Dalej, już za skrzyżowaniem linii południka 180° z linią koła podbiegunowego północnego znajdziesz nieduży Półwysep Czukocki, a na nim zaznaczony skrajny punkt wschodni Azji. Omiń go i przesuń palce na północny odcinek linii brzegowej i wędruj nim na zachód. Odnajdziesz tam półwysep Tajmyr, na jego brzegu znajduje się sygnatura punktu skrajnego – najbardziej na północ wysuniętego punktu kontynentu azjatyckiego. Linią brzegową północnej Azji możesz wrócić do gór Ural.
Znasz już linię brzegową Azji. Możesz teraz obejrzeć ukształtowanie powierzchni tego kontynentu. Na mapie Azji niziny przedstawiono gładką fakturą w kolorze białym. Elementy ukształtowania powierzchni, takie jak góry, wyżyny i najwyższy szczyt oraz tereny pustynne, oznaczono fakturami i sygnaturami objaśnionymi w legendzie.
Rozpocznij oglądanie ukształtowania powierzchni Azji od jej północnych wybrzeży. Przesuwaj palce ruchem w prawo – w lewo od gór Ural do wschodnich wybrzeży Azji. Odczytuj znaki i skróty nazw form terenu. Przesuwając palce wzdłuż koła podbiegunowego odnajdziesz skróty nazw Nizina Zachodniosyberyjska i Wyżyna Środkowosyberyjska, a dalej na wschód znajdziesz ciąg gór, między innymi niepodpisane Góry Wierchojańskie i Góry Czerskiego. W północnym rejonie Azji możesz znaleźć główne rzeki: Ob z Irtyszem, Jenisej i Lenę oraz Jezioro Bajkał. Przesuwaj palce stopniowo bliżej siebie, czyli w kierunku południowym. Na południe od źródeł wymienionych rzek, w centralnej części Azji, znajdziesz nazwę gór Tien-szan, a na wschód od nich pustynię Gobi i góry Wielki Chingan.
Wróć do napisu gór Tien-Szan. Na północ od nich jest duży obszar oznaczony fakturą określającą występowanie pustyń – to Takla-Makan.
Przejdź palcami bliżej na południe. Wśród znaków wyżyn jest skrót nazwy „w t y” oznaczający Wyżynę Tybetańską. Na południe od niej znajduje się pasmo gór Himalajów z najwyższym szczytem Azji i świata – Mount Everest – liczącym 8848 m n.p.m. Na Wyżynie Tybetańskiej leżą źródła wielkich rzek spływających w kierunku południowym i wschodnim.
Przesuwaj teraz palcami od Wyżyny Tybetańskiej w kierunku zachodnim. Na północ od Półwyspu Indyjskiego znajdziesz wielkie rzeki uchodzące do Oceanu Indyjskiego: Indus i Ganges. Jesteś teraz nieco na północ od Zwrotnika Raka. Przekraczając napis „Wyżyna Irańska” trafisz na dwie płynące blisko siebie rzeki: Tygrys i Eufrat. Uchodzą one do Zatoki Perskiej oddzielającej Półwysep Arabski.
Wokół kontynentu kolorem niebieskim i sygnaturą poziomych wypukłych linii oznaczono oceany. W północno-wschodnim rogu mapy, po obu stronach Równika, znajdziesz obwiedzione linią brzegową największe wyspy Azji. Tylko trzy z nich są podpisane – Sumatra pełną nazwą zaś skrótem – Borneo i Celebes.
Na koniec twojej pracy prześledź jeszcze raz linię brzegową Azji. Tym razem zwróć uwagę na oceany opływające kontynent, na podpisane morza oraz na występujące na ich obszarach wyspy i archipelagi wysp.

Opis treści mapy

Azja jest największym kontynentem świata o powierzchni 44,6 mln km². Azja jest częścią świata o wielkich kontrastach i wielu rekordach geograficznych. Charakteryzuje się, podobnie jak Europa, znacznym urozmaiceniem linii brzegowej z licznymi półwyspami, wyspami, archipelagami wysp i wcinającymi się w ląd zatokami oraz morzami przybrzeżnymi, leżącymi między częścią kontynentalną i archipelagami. Trzy półwyspy Azji: Arabski, Indochiński i Indyjski zajmują trzy pierwsze miejsca na świecie pod względem wielkości. Od północy, wschodu i zachodu otaczają Azję archipelagi, w tym na Oceanie Spokojnym: Wyspy Japońskie, archipelag o długości prawie 3000 km z około 4 tysiącami wysp, Filipiny – archipelag złożony z około 7100 wysp, oraz na granicy Oceanu Spokojnego i Indyjskiego – Archipelag Malajski, największy archipelag na świecie, obejmujący około 20 tysięcy wysp. W archipelagu tym jest kilka wielkich wysp, w tym Borneo – drugie miejsce w świecie pod względem wielkości, Nowa Gwinea – trzecie miejsce i Sumatra – szóste miejsce.
W Azji znajduje się najwyższy szczyt świata – Mount Everest (8848 m n.p.m.) oraz najgłębsza depresja – Morze Martwe – mająca 421 m poniżej poziomu morza. W Azji jest też najwyższy na świecie łańcuch górki – Himalaje – z dziesięcioma szczytami o wysokości przekraczającej 8 000 m n.p.m. i najwyżej położona wyżyna świata – Wyżyna Tybetańska – leżąca na wysokości 4500–5000 m n.p.m. Znaczne wysokości osiągają również góry Tien-Szan i Karakorum, z najwyższymi partiami przekraczającymi 7000 metrów n.p.m.
W całej środkowej i wschodniej części Azji przeważają krajobrazy górzyste o znacznych wysokościach względnych. W większości tych gór możemy obserwować piętrowy układ roślinności, urozmaicający krajobraz. Dużą część kontynentu zajmują również wyżyny. Na mapie są wyróżnione i podane nazwy lub skróty nazw trzech największych: Wyżyny Środkowosyberyjskiej, Wyżyny Tybetańskiej i Wyżyny Irańskiej.
Po nizinach tych spływają wielkie rzeki Azji. Aż sześć z nich znajduje się w pierwszej dziesiątce najdłuższych rzek świata. Na Nizinie Chińskiej są to rzeki: Jangcy zajmująca trzecie miejsce i Huang He zajmująca piąte miejsce, biorące początek w Tybecie. Również z Tybetu wypływa Mekong zajmujący ósme miejsce – największa rzeka Półwyspu Malajskiego. Przez północną część Azji do Oceanu Arktycznego płyną, tworząc liczne rozlewiska, Ob z Irtyszem zajmujące szóste miejsce i Lena zajmująca dziesiąte miejsce, oraz do Oceanu Spokojnego – Amur zajmujący miejsce dziewiąte.
Azja jest częścią świata o skrajnie różnych krajobrazach roślinnych. Ciągnie się przez wszystkie strefy klimatyczno-roślinne. Wyspy w północnej części Azji leżą około 900 km od bieguna, w strefie klimatów okołobiegunowych i pokrywają je lodowce, a wody Oceanu Arktycznego w ich pobliżu są pokryte stałym lodem. Północne obszary Azji porasta tundra. Na południe od niej, w strefie nieco cieplejszej rośnie tajga – lasy iglaste. W obszarach o cieplejszych klimatach rosną lasy mieszane i iglaste. W obszarach z małą ilością opadów leżą pustynie i półpustynie.
Na południu Azja sięga poza Równik i leży w strefie klimatów równikowych, z obszarami pokrytymi zwartą pokrywą roślinną lasów strefy równikowej. Na mapie są one oznaczone fakturą wypukłych ukośnych linii na zielonym tle. Duże opady i wysoka temperatura powietrza sprzyjają rozwojowi bujnej roślinności, bogatej w wiele gatunków i zamieszkanej przez liczne zwierzęta. Na mapie Azji został wyróżniony jeszcze drugi typ krajobrazu – krajobrazy pustynne – zaznaczone na mapie fakturą drobnych punktów wypukłych na żółtym tle. Pustynie na Półwyspie Arabskim oraz na Wyżynie Irańskiej i Nizinie Indusu są związane ze strefą klimatyczną zwrotnikową. Pozostałe pustynie leżą we wnętrzu tego wielkiego kontynentu z dala od wybrzeży morskich, często w kotlinach śródgórskich w strefie klimatów umiarkowanych. Zbyt suchy klimat obszarów pustynnych powoduje, że brak jest roślinności na tych obszarach lub jest bardzo uboga.
Pozostałe obszary zajmują strefowe formacje roślinne. Układ stref roślinnych jest częściowo zaburzony przez wysokie pasma gór o kierunku równoleżnikowym, utrudniające przepływ zimnych mas powietrza z północy i ciepłych z południa. Na północ od Himalajów i innych łańcuchów górskich w tych szerokościach geograficznych występują kolejno: lasy liściaste, lasy mieszane, pas stepów, półpustyń i pustyń, tajga, którą tworzą lasy iglaste, i na północy tundra – bezleśne zbiorowiska roślinności, głównie mchów i porostów.
Na południe od tych łańcuchów występuje strefa klimatów zwrotnikowych i równikowych, w których występują suche lasy podzwrotnikowe i sawanny oraz na południu wilgotne lasy równikowe. Duże obszary w strefie umiarkowanej i podzwrotnikowej są obecnie zagospodarowane przez człowieka.
Po zakończeniu czytania złóż mapę i uważnie włóż do teczki.