ś15. Degradacja środowiska

ś15 Świat – degradacja środowiska

Opis mapy

Na mapie „Świat – degradacja środowiska” przedstawiono wybrane zagadnienia związane z zanieczyszczeniem i ochroną środowiska na świecie.
Skala mapy, 1:60.000.000, jest umieszczona pod tytułem mapy w lewym dalszym rogu arkusza.
W prawym dalszym rogu znajduje się wypukły czarny trójkąt pozwalający zorientować mapę oraz wypukła róża kierunków w kolorze czarnym.
Do orientacji na mapie służy też siatka kartograficzna. Na mapę naniesiono wybrane równoleżniki: Równik, Zwrotnik Raka i Koziorożca oraz koła podbiegunowe północne i południowe, a także południki 0° i 180°. Każdą z tych linii opisano w stopniach geograficznych.
Legenda charakterystycznych oznaczeń tej mapy znajduje się przy bliższym brzegu arkusza. Objaśnienie pozostałych znaków kartograficznych zastosowanych na wielu mapach świata znajdziesz na arkuszu legendy tomu drugiego.

Czytanie mapy

Rozłóż mapę na uprzątniętym wcześniej biurku, tak by nic nie leżało pod nią i nie przeszkadzało ci w pracy. Sprawdź, czy w prawym dalszym rogu znajduje się wypukły czarny trójkąt. Jeśli tak, to mapa leży prawidłowo.
Oprzyj ręce od łokcia do nadgarstka na biurku. Palce delikatnie zegnij, tak by wszystkie opuszki dotykały powierzchni arkusza. Teraz obejrzyj powoli cały arkusz, który przed tobą leży. Poprowadź palce od dalszego brzegu arkusza do bliższego, by zorientować się w jego układzie.
Zarówno lądy jak i morza przedstawione są gładką fakturą. Granice lądów stanowi szorstka linia brzegowa. Na lądach i wodach fakturami i sygnaturami oznaczono obszary i miejsca szczególnie silnej degradacji środowiska.
Przeczytaj tytuł mapy w lewym dalszym, czyli górnym rogu arkusza. Zapoznaj się ze skalą mapy i zinterpretuj, co ona oznacza. W legendzie, umieszczonej przy bliższym brzegu arkusza, objaśnione są faktury i sygnatury użyte na tej mapie. Zapoznaj się z nimi i oglądając całą mapę sprawdź, czy je rozpoznajesz:

• obszary objęte pustynnieniem – przedstawiono fakturą wypukłych ukośnych linii na żółtym tle;

• obszary morskie zanieczyszczone przez statki – fakturą nieregularnie rozrzuconych drobnych punktów wypukłych na szarym tle;

• skażenia promieniotwórcze – wypukłą czarnodrukową literą „Y” umieszczoną na tle standardowego znaku „promieniowanie”;

• składowiska odpadów nuklearnych – wypukłą linią w kształcie połowy obrysu kwadratu naniesioną na czerwoną linię z białym obrysem;

• katastrofy zbiornikowców – wypukłym trójkątem zwróconym wierzchołkiem do dołu umieszczonym na czarnym trójkącie z białym obrysem;

• katastrofy chemiczne – wypukłym kwadratem umieszczonym na fioletowym obrysie kwadratu.

Przy czytaniu tej mapy możesz wybrać jeden rodzaj skażenia środowiska i zbadać go na całym obszarze Ziemi. Możesz również pracować, czytając określone obszary i badając zaznaczone na nich różne rodzaje skażeń.
Obejrzyj mapę zgodnie z jej podziałem na cztery części, to znaczy ćwiartki ,wzdłuż południka 0° i Równika. W tym celu połóż palce przy dalszej, czyli górnej ramce mapy. Odszukaj południk 0°. Poprowadź palce w kierunku południowym do Równika i po Równiku na zachód, ustalając zasięg północno-zachodniej ćwiartki Ziemi. Połóż ręce przy jej północnej krawędzi i przesuwaj palcami ruchem poziomym. Utrzymuj kierunek wschód – zachód, nie przekraczając obszaru między południkiem 0° a zachodnią ramką mapy. W obszarze tej ćwiartki jest mapa kontynentu Ameryki Północnej. Teraz przeszukaj cały kontynent, staraj się utrzymać palce wewnątrz konturów Ameryki. W której części tego kontynentu oznaczono miejsca skażone? Na lądzie umieszczono trzy znaki określające miejsca skażeń radioaktywnych oraz jeden, określający miejsce katastrofy chemicznej.
Centralna część tego kontynentu jest zagrożona pustynnieniem, znajdziesz tam wyraźną fakturę wypukłych ukośnych linii na żółtym tle. Morza, zarówno po wschodniej jak i zachodniej stronie Ameryki Północnej, określone są fakturą oznaczającą obszary zanieczyszczone przez statki. Znaki symbolizujące składowiska odpadów nuklearnych oraz miejsca katastrof zbiornikowców są umieszczone na obszarze oceanów, wokół linii brzegowej Ameryki Północnej.
Podążając palcami od Ameryki Północnej na południe znajdziesz się na kontynencie Ameryki Południowej. Przechodząc Równik, wejdziesz na ćwiartkę południowo-zachodnią kuli ziemskiej. Na obszarze Ameryki Południowej nie ma zaznaczonych sygnatur katastrof środowiskowych. Jednak jej obrzeża są również narażone na proces pustynnienia. Niektóre obszary morskie, szczególnie w północno-zachodniej i wschodniej części kontynentu, są zanieczyszczone przez statki.
Teraz przesuń palce na północno-wschodnią ćwiartkę Ziemi. Tu leży Europa i Azja. Odszukaj na tym obszarze charakterystyczne faktury i sygnatury oznaczające miejsca degradacji środowiska. W której części znajdują się zaznaczone katastrofy chemiczne? Postaraj się przesuwać palce w kierunku wschód – zachód, coraz bliżej siebie. Na obszarze Azji znajduje się dużo terenów skażonych promieniotwórczo i zagrożonych pustynnieniem. Kierując się na południowy-zachód, zbadaj kontynent Afryki. Zwróć uwagę na obszary objęte procesem pustynnienia.
Kiedy dojdziesz do południowych fragmentów Afryki, skieruj się po linii Zwrotnika Koziorożca na wschód. Znajdziesz tu kontynent australijski; obejrzyj go. Znajdziesz w jego granicach obszary zagrożone pustynnieniem.
Kolejnym zadaniem będzie odszukanie miejsc katastrof zbiornikowców na morzach i oceanach. Jeśli będziesz badał systematycznie obszary wód zanieczyszczonych przez statki, to znajdziesz wybrane miejsca katastrof zbiornikowców. Sprawdź w legendzie fakturę oznaczającą zanieczyszczenia mórz. Faktura wód na tej mapie jest gładka, natomiast zanieczyszczenia mórz pokazano fakturą nieregularnie rozrzuconych punktów wypukłych na szarym tle. Przeszukuj powoli obszary kolejnych oceanów, przesuwając palce w kierunku wschód – zachód. W ten sposób zbadaj Ocean Arktyczny. Z Oceanu Arktycznego, kierując się powoli na południowy-zachód i przecinając linię południka 0°, przejdź na Ocean Atlantycki. W tym obszarze znajdziesz najwięcej oznaczeń katastrof zbiornikowców i składowisk odpadów nuklearnych. Pomiędzy kontynentami Ameryki i Europy występuje najwięcej szlaków komunikacyjnych i handlowych. Stąd więcej katastrof i większe zanieczyszczenie.
Główne szlaki komunikacyjne w żegludze morskiej w znacznej części pokrywają się z fakturą oznaczającą morza zanieczyszczone przez statki. Przejdź z Oceanu Atlantyckiego, omijając kontynent Afryki z jego południowej strony, na Ocean Indyjski znajdujący się w południowo-wschodniej ćwiartce Ziemi. Zbadaj ten obszar.
Przejdź na Ocean Spokojny. W tym celu przenieś palce blisko prawej lub lewej ramki mapy i przeszukuj obszar wód w tym rejonie. Ze względu na użyty rodzaj odwzorowania Ocean Spokojny pojawia się na mapie w dwu obszarach, tzn. przy ramce wschodniej i przy zachodniej. Rozpoznanie oceanów ułatwiają umieszczone na nich napisy. W obszarze Oceanii, czyli przy wschodniej ramce mapy, znajdziesz najwięcej znaków skażeń promieniotwórczych. W rejonie tym zbyt często dokonywano doświadczeń radioaktywnych. Część Oceanu Spokojnego odwzorowana przy zachodniej ramce mapy nie uległa aż takiej degradacji, ale i tu spotkasz niektóre przejawy degradacji środowiska, szczególnie przy zachodnich wybrzeżach obu Ameryk.
Ocean Południowy, położony wokół Antarktydy, nie uległ jak dotąd skażeniu wskutek katastrof środowiskowych. Trzeba jednak pamiętać, że wody stale się przemieszczają, a wraz z nimi przemieszczają się zanieczyszczenia. Postępująca degradacja środowiska może mieć katastrofalne skutki dla naszego życia i życia następnych pokoleń.

Opis treści mapy

Na mapie przedstawiono dwa rodzaje procesów prowadzących do degradacji środowiska: pustynnienie oraz zanieczyszczanie środowiska, mające wpływ na duże obszary Ziemi i na duże grupy ludzi oraz innych organizmów. Często nie znamy jeszcze skutków pośrednich tych procesów.
Pustynnienie jest procesem, który może być powodowany zarówno przez czynniki naturalne, na przykład zmiany klimatyczne, jak i przez działalność człowieka. Najbardziej narażone na pustynnienie są półpustynie i obszary położone na obrzeżach pustyń. Nawet niewielkie zmiany klimatyczne, szczególnie zmniejszenie się ilości opadów, mogą spowodować niekorzystne zmiany w środowisku. Drugą grupę przyczyn stanowi nadmierna eksploatacja przez człowieka obszarów niestabilnych klimatycznie. Bezpośrednimi przyczynami są: niszczenie naturalnej pokrywy roślinnej, np. przez nadmierne wypasanie na obszarach stepów i sawann, zaorywanie stepów pod zbyt intensywną uprawę roślin, nadmierne zużycie wody, intensywne melioracje, wycinanie lasów, górnictwo. Działania takie prowadzą do przyspieszenia erozji gleb, do burz pyłowych, a także wzrostu zasolenia gleb. Prowadzi to w konsekwencji do powiększania się zasięgu pustyń i półpustyń.
Obszary zagrożone pustynnieniem występują na wszystkich zamieszkanych kontynentach.
Szczególnie odczuwalne jego skutki występują:

• w Europie – na Półwyspie Iberyjskim – w Hiszpanii i Portugalii;

• w Azji – w pasie półpustyń i pustyń w środkowej części kontynentu oraz na Wyżynie Irańskiej, Nizinie Indusu i w środkowej części Półwyspu Dekańskiego;

• w Afryce – na obrzeżach Sahary i pustyni Namib oraz półpustynnej Kalahari;

• w Australii szczególnie narażone są obrzeża pustynnego wnętrza i południowo-zachodnia część kontynentu;

• w Ameryce Północnej – śródgórska Wielka Kotlina i Wielkie Równiny leżące u podnóża Gór Skalistych;

• w Ameryce Południowej – północna część Wyżyny Brazylijskiej i Patagonia, leżące na południowym krańcu kontynentu.

Zanieczyszczanie wód morskich przez statki ma miejsce przede wszystkim w tych częściach oceanów, na których krzyżuje się wiele szlaków transportu morskiego.
Szczególnie zanieczyszczone są wody Oceanu Atlantyckiego i Indyjskiego oraz Oceanu Spokojnego u zachodnich wybrzeży Ameryki Północnej i wschodnich wybrzeży Azji.
Znakami punktowymi oznaczono na mapie miejsca wybranych katastrof ekologicznych, takich jak skażenie promieniotwórcze, katastrofy tankowców, katastrofy chemiczne oraz składowiska odpadów nuklearnych.
Nowe zagrożenia naszych czasów powstały wraz z rozwojem przemysłów powiązanych z energią jądrową. Problemem stało się składowanie odpadów nuklearnych. Obecnie największe składowiska tych odpadów są rozmieszczone na dnie oceanów w miejscach przewidywanego naturalnego przykrycia ich osadami morskimi. Na mapie zaznaczono ich jedenaście, w tym trzy na Atlantyku, cztery na Oceanie Spokojnym i cztery na Oceanie Arktycznym. Nie wiadomo, czy takie rozmieszczenie składowisk jest całkowicie bezpieczne zarówno obecnie, jak i w przyszłości.
Przyczyny oraz bezpośrednie i pośrednie skutki skażeń promieniotwórczych są cały czas badane przy okazji zdarzających się awarii urządzeń technicznych i celowo wywoływanych wybuchów. Powstałych w ten sposób skażeń promieniotwórczych jest wiele, ale na mapie przedstawionych jest zaledwie czternaście. Bomba atomowa została po raz pierwszy użyta pod koniec II wojny światowej przez Amerykanów. Ataki atomowe na Hiroszimę i Nagasaki w sierpniu 1945 r. są jak dotąd jedynymi w historii. Jedna bomba zrzucona na Hiroszimę spowodowała zniszczenie lub uszkodzenie 70 tysięcy budynków z 76 tysięcy istniejących. Spowodowała śmierć około 30% jej mieszkańców, czyli 70–90 tysięcy osób. W równie zniszczonym Nagasaki zginęło 40–70 tysięcy ludzi. W ciągu dalszych sześciu lat jeszcze 60 tysięcy osób zmarło na chorobę popromienną. Nadal niewiele wiadomo, jaki wpływ będzie miała ta katastrofa na przyszłe pokolenia ludzi i innych organizmów.
Inną przyczyną skażeń promieniotwórczych są próbne wybuchy wykonywane głównie w celu zbadania ich skutków bezpośrednich i pośrednich. Pierwszy test broni jądrowej po II wojnie światowej wykonali Amerykanie 30 czerwca 1946 roku na atolu Bikini w archipelagu Wysp Marshalla. Ludność zamieszkująca atol (167 osób) została ewakuowana i dotąd – po 55 latach – nie może powrócić na skażony teren. Natomiast przywieziono na wyspy około 5400 różnych zwierząt eksperymentalnych oraz ustawiono na wodach okręty dla zbadania skutków wybuchów. W sumie Amerykanie zrzucili na wyspy Oceanii 67 bomb o ogromnej sile. Podobne badania były również prowadzone na pustyniach stanu Newady w Stanach Zjednoczonych. W latach 50. XX w. do wyścigu zbrojeń dołączyli Rosjanie. Przeprowadzali oni próbne wybuchy na Nizinie Zachodniosyberyjskiej w okolicy Semipałatyńska.
Skażenia promieniotwórcze mogą być też, mimo licznych zabezpieczeń, spowodowane awariami urządzeń w elektrowniach atomowych, które zdarzają się od czasu do czasu. Za największą awarię w historii energetyki jądrowej uważa się katastrofę spowodowaną przez awarię jednego z reaktorów atomowych w Czarnobylu w kwietniu 1986 roku.
Z powodu awarii systemu chłodzenia doszło do eksplozji, która zerwała betonową pokrywę reaktora. W temperaturze ponad 2000°C stopiły się pręty paliwowe i zapalił się reaktor grafitowy. Podczas pożaru stopił się rdzeń reaktora i doszło do skażenia promieniotwórczego. Prądy powietrzne wywołane pożarem i wybuchem wyniosły skażenia na wysokość około 2 km, skąd rozprzestrzeniły się na duże obszary Europy. Później reaktor pokryto betonowo-stalową osłoną, która obecnie wymaga ponownego zabezpieczenia. W ciągu dziesięciu dni od katastrofy ewakuowano ponad 130 tysięcy ludzi z miast Czarnobyl i Prypeć oraz okolicznych wsi, leżących w promieniu 30 km od elektrowni. Z oficjalnych danych wynika, że z powodu katastrofy zmarło 30 osób, a ponad 200 zachorowało na chorobę popromienną. Katastrofa spowodowała nie tylko śmierć i choroby wielu osób, ale też ogromne straty gospodarcze, zarówno na Ukrainie i Białorusi, jak i w innych państwach europejskich objętych promieniotwórczą chmurą, przede wszystkim w: Polsce, Finlandii, Norwegii, części Szwecji, części Rosji, Grecji i krajach bałkańskich. W 2000 roku, w wyniku protestów organizacji ekologicznych i nacisków międzynarodowej opinii publicznej, elektrownię ostatecznie zamknięto. Po 25 latach od katastrofy strefa ochronna wraz z opuszczonymi miastami jest nadal zamknięta.
Inne zagrożenia niosą ze sobą awarie w zakładach przemysłowych, na platformach wiertniczych oraz awarie różnych urządzeń technicznych, np. rurociągów, zbiorników, tankowców itp. Na mapie zaznaczono między innymi miejsca pięciu wybranych katastrof chemicznych. Za najtragiczniejszą w skutkach uważana jest katastrofa w Bhopalu – 700 tysięcznym mieście w Indiach. Wydarzyła się 3 grudnia 1984 roku w amerykańskich zakładach chemicznych, produkujących środek owadobójczy na bazie silnie toksycznego związku chemicznego – izocyjanku metylu. Przyczyną katastrofy było zastosowanie niezbyt skutecznego systemu chłodzenia zbiorników, w wyniku czego doszło do pęknięcia zbiornika i wycieku silnie toksycznej substancji. W ciągu jednej godziny do atmosfery dostało się 35 ton trującego gazu. Skutki były tragiczne. Ludzie mieszkający w promieniu 2–3 kilometrów od fabryki udusili się. Inni zmarli w czasie próby ucieczki lub w krótkim czasie po awarii. Ponad 100 tysięcy osób uległo ciężkiemu zatruciu. Z nich do 1994 roku zmarło 6954 osoby, a według innych szacunków – nawet 15 tysięcy. Tysiące osób stało się kalekami w wyniku paraliżu, utraty wzroku i słuchu, trwałych uszkodzeń płuc i nerek. Tak wielka liczba ofiar była spowodowana zlokalizowaniem zakładu i magazynowaniem ogromnych ilości toksycznych środków na gęsto zaludnionym terenie.
Innym przykładem daleko idących skutków może być katastrofa tankowca Exxon Valdez w wyniku zderzenia z górą lodową w marcu 1989 roku u wybrzeży Alaski. Z uszkodzonego statku wyciekło 35 milionów litrów ropy naftowej, która spowodowała katastrofę ekologiczną na prawie 2 tysiącach kilometrów wybrzeża. Zginęło wiele zwierząt, np. 5 tysięcy wydr morskich i 250 tysięcy ptaków. W akcji ratunkowej brało udział 11 tysięcy osób, a skutki katastrofy udało się złagodzić zaledwie na jednej piątej skażonego obszaru. Po ponad 20 latach na plażach, pod kilkucentymetrową warstwą żwiru, wciąż zalega ropa.
Znacznie więcej szkód powstało na skutek eksplozji na platformie wiertniczej w Zatoce Meksykańskiej 20 kwietnia 2010 roku. Eksplozja i pożar spowodowały ogromny wyciek ropy naftowej, którego nie udawało się powstrzymać przez prawie trzy miesiące. Do oceanu dostało się prawie 700 milionów litrów ropy naftowej, mimo, że do akcji ratowniczej zaangażowano ponad 40 tysięcy ludzi (między innymi rządowe brygady ratownicze, członków organizacji ekologicznych, mieszkańców wybrzeży), a także ogromną ilość sprzętu, w tym 7 tysięcy statków, 100 jednostek powietrznych. Nie powiodły się próby zacementowania miejsca wycieku, umieszczania ochronnych pasów wzdłuż wybrzeży, zastosowania środków chemicznych neutralizujących ropę. Część ropy opadła na dno i przyczynia się do niszczenia przydennych ekosystemów. Część utrzymująca się na powierzchni wody w postaci plamy ropy zanieczyściła wody morskie i południowe wybrzeża Stanów Zjednoczonych. Powstały znaczne, być może nieodwracalne szkody w świecie roślinnym i zwierzęcym, stwierdzono liczne problemy zdrowotne ludzi i zachorowania zwierząt, a kryzys gospodarczy objął wszystkie dziedziny gospodarki związanej z morzem, na przykład połowy ryb i krewetek oraz ich przetwórstwo, turystykę, itp. Trudno sobie wyobrazić skutki tak poważnej katastrofy ekologicznej. Nie wiadomo jak długo będą one odczuwane przez ludzi oraz jak długo będzie trwała regeneracja ekosystemów. Nie jesteśmy w stanie przewidzieć na jakie jeszcze obszary rozprzestrzeni się skażenie.
Po zakończeniu czytania złóż mapę i uważnie włóż do teczki.