ś5. Ukształtowanie powierzchni

ś5 Świat – ukształtowanie powierzchni

Opis mapy

Arkusz „Świat – ukształtowanie powierzchni” pozwoli ci zdobyć wiadomości, dotyczące ukształtowania powierzchni Ziemi na poszczególnych kontynentach.
Skala liczbowa mapy umieszczona jest w lewym dalszym rogu arkusza, tuż pod tytułem. Skala 1:60.000.000 pozwala na przedstawienie na jednym arkuszu wszystkich kontynentów. Niestety, kontynenty w tej skali mają niewielką powierzchnię. Dlatego praca na tej mapie wymagać będzie od ciebie ogromnej precyzji.
W prawym dalszym rogu arkusza znajduje się wypukła róża wiatrów oraz wypukły czarny trójkąt orientujący położenie mapy.
Przez mapę przeprowadzone zostały podstawowe linie siatki kartograficznej – Równik, Zwrotnik Raka, Zwrotnik Koziorożca, koła podbiegunowe oraz południki: 0° i 180°. Przy każdej linii siatki kartograficznej podano jej wartość w stopniach geograficznych.
Oznaczenia znaków charakterystycznych dla tej mapy objaśniono przy bliższym brzegu arkusza, pozostałe na arkuszu legendy dla tomu drugiego.

Czytanie mapy

Rozłóż arkusz legendy na uprzątniętym wcześniej biurku i przeczytaj oznaczenia poszczególnych znaków:

• równik, południk 0° i 180° – linia wypukłych dużych punktów umieszczona na szerokiej czarnej linii;

• zwrotniki i koła podbiegunowe – linia wypukłych małych punktów umieszczona na przerywanej czarnej linii;

• rzeki – wypukła, gładka linia ciągła umieszczona na linii ciągłej granatowej. Ujście dopływu do rzeki głównej zaznaczone jest trzymilimetrową przerwą linii wypukłej dopływu przed ujściem. Pozwala to, przy czytaniu „w górę rzeki” odróżnić dopływ od rzeki głównej;

• jeziora naturalne – wypukły półokrąg z podstawą zwróconą ku górze, umieszczony na granatowym półokręgu wypełnionym kolorem niebieskim;

• linia brzegowa – szorstka cienka linia umieszczona na cienkiej linii granatowej;

• morze – faktura linii poziomych na niebieskim tle. Faktura dotykowa jest nieznacznie odsunięta od linii brzegowej. Tworzy to wyczuwalny gładki obszar pozwalający czytać linię brzegową.

Odłóż arkusz legendy i rozłóż mapę na uprzątniętym wcześniej biurku, tak by nic nie leżało pod nią i nie przeszkadzało ci w pracy. Sprawdź, czy w prawym dalszym rogu znajduje się wypukły czarny trójkąt. Jeśli tak, to mapa leży prawidłowo.
Oprzyj ręce od łokcia do nadgarstka na biurku. Palce delikatnie zegnij, tak by wszystkie opuszki dotykały płaszczyzny arkusza. Teraz obejrzyj powoli cały arkusz, który przed tobą leży. Poprowadź palce od dalszego brzegu arkusza do bliższego, by zorientować się w jego układzie.
Przeczytaj tytuł mapy w lewym dalszym, czyli górnym rogu arkusza. Zapoznaj się ze skalą mapy i zinterpretuj, co ona oznacza. W legendzie, umieszczonej w bliższej części arkusza, objaśnione są faktury i sygnatury charakterystyczne dla tej mapy. Zapoznaj się z nimi i oglądając całą mapę sprawdź, czy je rozpoznajesz.

• obszary nizinne – oznaczono fakturą gładką;

• obszary powyżej 200 m n.p.m. – oznaczono fakturą nieregularnie, gęsto rozrzuconych drobnych punktów wypukłych na żółtym tle;

• łańcuchy górskie – oznaczono linią wypukłych bardzo grubych czarnych punktów;

• lądolody – oznaczono fakturą bardzo drobnych rzadko rozrzuconych punktów na białym tle;

• najwyższe szczyty kontynentów – oznaczają trzy wypukłe czarne punkty na tle czerwonego trójkąta, skierowanego wierzchołkiem ku górze.

Teraz przypomnij sobie podział kuli ziemskiej na kontynenty, co ułatwi ci oglądanie ukształtowania ich powierzchni. Przy północnej ramce mapy odszukaj linię wypukłych dużych punktów umieszczoną na szerokiej czarnej linii – południk 0°. Poprowadź palce po całej długości linii południka od północnej ramki mapy do południowej. Odszukaj i wskaż Równik, oznaczony podobnie jak południk 0°. Poprowadź rękę po całej jego długości. W środkowej części mapy znajdziesz punkt przecięcia obu tych linii. Linie te wyznaczają podział kuli ziemskiej na poszczególne ćwiartki.
Połóż dłoń na prawej dalszej części mapy. Jest to ćwiartka północno-wschodnia. Na jej obszarze położona jest znaczna część Europy i Azji oraz większa część Afryki.
Połóż dłoń na lewej dalszej części mapy. Jest to ćwiartka północno-zachodnia Ziemi. Na jej obszarze położona jest Ameryka Północna oraz niewielka część Ameryki Południowej.
Połóż dłoń na prawej bliższej części mapy. Jest to ćwiartka południowo-wschodnia. Na jej obszarze położona jest mniejsza część Afryki oraz Australia.
Połóż dłoń na lewej bliższej części mapy. Jest to ćwiartka południowo-zachodnia Ziemi. Na jej obszarze znajduje się znaczna część Ameryki Południowej.
Teraz czytaj całą mapę, tak by zapoznać się z ukształtowaniem poszczególnych kontynentów. Zacznij od ćwiartki północno-wschodniej. Obejrzyj dokładnie obszar tej ćwiartki Ziemi, poruszając palcami ruchem poziomym. Czy zauważasz zróżnicowanie faktur oznaczające zmienność ukształtowania powierzchni? Czy odróżniasz znak pasm górskich, gładką fakturę nizin i szorstką, punktową fakturę wyżyn? Po linii południka 0° przejdź do linii koła polarnego północnego i przesuwaj palce po jego fragmencie od południka 0° ku wschodowi. Blisko południka 0° napotkasz linię wypukłych bardzo grubych punktów określającą położenie Gór Skandynawskich. Przesuwając palce dalej na wschód przez obszar nizin znajdziesz linię gór Ural. Góry te stanowią granicę między kontynentami Europy i Azji. Od południowej części gór Ural wróć na zachód. Trafisz na pasmo gór w kształcie łuku, są to Karpaty. Dalej znajdziesz obszar wyżyn, za nimi dwa pasma gór a między nimi znak szczytu. Tak zaznaczono na mapie świata góry Alpy. Leżący na zachód od południka 0° półwysep Pirenejski pokryty jest fakturą wyżyn.
Wróć do gór Ural. Przy południowej części Uralu znajdziesz sygnaturę Morza Kaspijskiego, a kierując się na południowy wschód napotkasz łańcuchy gór: Hindukusz, Pamir, Himalaje, Góry Jabłonowe. W Himalajach znajdziesz najwyższy szczyt na Ziemi Mount Everest, inaczej zwany Czomolungma, o wysokości 8848 m n.p.m. Znaczną część kontynentu Azji, od koła podbiegunowego północnego aż do Zwrotnika Raka zajmują wyżyny. Niziny znajdziesz tylko w pobliżu wybrzeży i w północnej części kontynentu.
Wróć do ramki północnej i linią południka 0° przesuwaj palce na południe. Przejdź koło podbiegunowe, przetnij Europę i znajdź przecięcie południka 0° ze Zwrotnikiem Raka. Ten punkt leży w Afryce. Przypomnij sobie położenie Afryki w stosunku do Równika. Wróć ku północnym brzegom Afryki i zbadaj łańcuch górski znajdujący się w północno-zachodniej części Afryki. Są to góry Atlas.
Teraz, badając obszar Afryki ruchami wschód – zachód, przesuwaj palce w kierunku południowym, starając się nie wychodzić poza linię brzegową kontynentu. Zauważ rozległe wyżyny przecięte dolinami. Przekrocz linię Równika i przejdź do południowo-wschodniej ćwiartki kuli ziemskiej. Na południowym krańcu Afryki linia wypukłych bardzo grubych punktów wskazuje położenie Gór Smoczych.
Przy linii Gór Smoczych, od ich północnej strony, znajdziesz linię oznaczającą Zwrotnik Koziorożca. Znajdź tę linię i przesuwaj po niej palcami w kierunku wschodnim, czyli na prawo, przez Ocean Indyjski oznaczony fakturą linii poziomych, aż dojdziesz do kontynentu Australii. W linii Zwrotnika Koziorożca znajdź dwa obszary wyżyn. Przy wschodnim wybrzeżu tego kontynentu linia wypukłych bardzo grubych punktów wskazuje położenie Wielkich Gór Wododziałowych.
Proponuję, byś teraz zmienił obszar poszukiwań i wrócił do północnej, czyli dalszej ramki mapy. Sprawdź prawą ręką położenie południka 0°. Na zachód od niego, czyli na półkuli zachodniej leżą dwa kontynenty: Ameryka Północna i Ameryka Południowa. Jest to ćwiartka północno-zachodnia i południowo-zachodnia Ziemi. Przeszukuj powoli tę część kuli ziemskiej, zaczynając od dalszej ćwiartki. Znajdź linie koła podbiegunowego północnego i przesuń palce wzdłuż tej linii w kierunku zachodnim, aż do zachodniej ramki mapy. Badając tę część kontynentu znajdziesz dużą wyspę pokrytą fakturą bardzo drobnych rzadko rozrzuconych punktów na białym tle. To lądolód wyspy Grenlandii. Przez wyspy i północne wybrzeże kontynentu dojdziesz do zachodniej części kontynentu. Zauważ tu pasmo gór rozciągających się równoleżnikowo – to góry Alaska z najwyższym szczytem kontynentu. Długie pasmo górskie o kierunku południkowym to część najdłuższego systemu górskiego na Ziemi. Tworzą go góry Kordyliery w Ameryce Północnej oraz Andy w Ameryce Południowej. Poprowadź palce po całej długości linii gór. Niestety, ze względu na skalę mapy, na Przesmyku Panamskim, czyli w miejscu łączącym Amerykę Północną i Południową, jest przerwa w linii oznaczającej te góry, więc mapa nie daje pełnego obrazu tego systemu.
Wróć na kontynent Ameryki Północnej. Po obu stronach środkowej części Kordylierów zaobserwuj duży obszar wyżyn. Na wschód od niego rozpościerają się niziny. Na zachodnim wybrzeżu, czyli po lewej stronie konturu kontynentu, znajduje się krótki odcinek linii gór. Są to Góry Nadbrzeżne. Od nich poprowadź palce dokładnie na wschodnie wybrzeże kontynentu, przecinając linię Kordylierów. Niewielka linia gór na wschodzie to Apallachy.
Przez Przesmyk Panamski przesuń palce na obszar Ameryki Południowej. W paśmie Andów znajdź ich najwyższy szczyt. Na wschód od Andów znajdź obszar nizin –dorzeczy wielkich rzek tego kontynentu, a przy wybrzeżu wschodnim dwa obszary wyżynne.
Na koniec zbadaj obszar przy ramce południowej. Faktura bardzo drobnych rzadko rozrzuconych punktów na białym tle oznacza lądolód kontynentu Antarktydy.
Na naszej mapie szorstką fakturą drobnych punktów i kolorem żółtym wyszczególniono obszary o charakterze wyżynnym, leżące powyżej 200 m n.p.m. Oglądając poszczególne kontynenty zauważ, że ta faktura, oznaczająca wyżyny, znajduje się zazwyczaj tam gdzie występują góry. Obejmuje także przeważającą część Afryki i Azji. Obszarów typowo nizinnych, oznaczonych gładką fakturą i zielonym kolorem, występuje na świecie mniej niż obszarów wyżynnych i górskich.

Opis treści mapy

Obszary położone poniżej 500 m n.p.m. zajmują prawie 53% powierzchni lądów. W skali świata nie ma jednolitego stanowiska dotyczącego wysokości, do której tereny są zaliczane do nizin. Na mapie ś5 jako niziny oznaczono tereny poniżej 200 m n.p.m. Do największych należą Nizina Wschodnioeuropejska w Europie, Zachodniosyberyjska i Chińska w Azji, zachodnia część Sahary w Afryce, rozciągający się południkowo pas nizin w Ameryce Północnej od Zatoki Meksykańskiej poprzez Równiny Centralne aż po Nizinę Hudsońską oraz Nizinę Amazonki i Nizinę La Platy w Ameryce Południowej, a także Wielki Basen Artezyjski w Australii. Pozostałe obszary powierzchni lądów zajmują tereny wyżynne i górskie. Poszczególne części świata są znacznie zróżnicowane pod względem wysokości bezwzględnych oraz układu wyżyn i łańcuchów górskich, ukształtowanych w długiej i zróżnicowanej przeszłości geologicznej.
Europa charakteryzuje się najmniejszą średnią wysokością bezwzględną wynoszącą 292 m n.p.m. Łańcuchy górskie naniesione na mapie ułożone są w różnych kierunkach. Południkowym układem wyróżniają się góry Ural stanowiące granicę z Azją. Bliskim równoleżnikowego kierunkiem przebiegu charakteryzują się najwyższe góry Europy – Alpy z najwyższym szczytem Mont Blanc (4807 m n.p.m.) i Pireneje.
Karpaty, których część należy do Polski, układają się w kształt podkowy. Kierunek z południowego zachodu na północny wschód mają Góry Skandynawskie, położone w Europie Północnej. Przeważający kierunek przebiegu łańcuchów górskich zbliżony do równoleżnikowego w istotny sposób wpływa na klimat znacznej części Europy, odgradzając ją zarówno od wpływów zimnych mas powietrza z północy, jak i suchych gorących mas powietrza zwrotnikowego.
Azja ma znacznie większą od Europy średnią wysokość bezwzględną, która wynosi 987 m n.p.m.. Azja charakteryzuje się wielkimi kontrastami wysokości. W tej części świata znajduje się najwyższy szczyt na Ziemi Mount Everest (Czomolungma), którego wysokość sięga 8848 m n.p.m. i najgłębsza depresja – Morze Martwe (421 m poniżej poziomu morza). Podobnie jak w Europie, przebieg pasm górskich jest bardzo urozmaicony. Z łańcuchów górskich zaznaczonych na mapie wielką barierę klimatyczną stanowią biegnące łukiem potężne Himalaje i Pamir oraz Hindukusz, Tien-Szan i Sajany. Dużą część Azji zajmują też wyżyny. Do największych należy Wyżyna Środkowosyberyjska oraz Tybet – najwyżej położona wyżyna świata (4000–5000 m n.p.m.) – a także wyżyny Azji Mniejszej i wyżyna Dekan.
Afryka o średniej wysokości 657 m n.p.m. charakteryzuje się przewagą wyżyn, które zajmują prawie cały kontynent. Najwyższy szczyt Afryki, wulkaniczna góra Kilimandżaro (5895 m n.p.m.), leży w obrębie Wyżyny Środkowoafrykańskiej. Zaznaczone na mapie pasma górskie to w północno-zachodniej części góry Atlas oraz na południowych krańcach Góry Smocze.
Średnia wysokość Australii jest niewiele większa od Europy i wynosi 330 m n.p.m. Najwyższym szczytem Australii jest Góra Kościuszki (2228 m n.p.m.), niższa o ponad 350 m od najwyższego szczytu w Polsce (Rysy – 2499 m n.p.m.). Największym łańcuchem górskim w Australii są ciągnące się wzdłuż jej wschodniego wybrzeża Wielkie Góry Wododziałowe.
Na półkuli zachodniej leżą dwa kontynenty: Ameryka Północna (średnia wysokość – 781 m n.p.m.) i Ameryka Południowa (średnia wysokość – 655 m n.p.m.). Mają one wspólny ciąg łańcuchów górskich z licznymi wulkanami, biegnący wzdłuż zachodnich wybrzeży. W Ameryce Południowej są to Andy z najwyższym szczytem Aconcagua (6962 m n.p.m.). W Ameryce Północnej są to Kordyliery, Góry Nadbrzeżne i góry Alaska z najwyższym szczytem Mac Kinley ( 6194 m n.p.m.). W Ameryce Północnej układ południkowy zachowują również Appalachy położone na wschodnim wybrzeżu. Duży obszar w Ameryce Południowej zajmuje Wyżyna Brazylijska.
Antarktyda ma największe wysokości bezwzględne, średnia wysokość kontynentu wynosi aż 2030 m n.p.m. Najwyższym szczytem Antarktydy jest Góra Ellswortha (5140 m n.p.m.) w Masywie Vinsona.
Po zakończeniu czytania złóż mapę i uważnie włóż do teczki.