p11. Karpaty oraz Wyżyna Małopolska i Lubelska

p11 Karpaty oraz Wyżyna Małopolska i Lubelska

Opis mapy

Skala tej mapy, 1:750.000, jest prawie trzykrotnie większa niż skala mapy podstawowej. Dzięki takiej skali można na niej przedstawić dokładniej i zaznaczyć więcej elementów środowiska geograficznego. W tej skali nie można zmieścić na arkuszu obrazu całego obszaru Polski. Podzielono więc Polskę na sześć części, każdą umieszczono na innym arkuszu i nadano tytuł odpowiadający jej treści.
Przy dalszym prawym rogu arkusza można sprawdzić, jaki odcinek mapy w tej skali odpowiada odległości 100 km w terenie. Pod podziałką mapy znajduje się jeszcze jedna linia. Pokazuje ona, jaka jest długość odcinka 100 km na mapie podstawowej 1:2.000.000. Porównując te odcinki, łatwiej zrozumiesz różnicę w skali mapy.
Na tej mapie mieści się tylko część Polski. Przy dalszym, czyli górnym brzegu arkusza znajduje się skorowidz – prostokąt podzielony na sześć części oznaczonych literami A, B, C, D i E. Tu można sprawdzić, którą część Polski obejmuje mapa. Wypukły prostokąt niepodpisany literą F oznacza, że ta właśnie mapa jest mapą F.
Mapa F obejmuje południowo-wschodnią część Polski. Orientacja tej mapy jest taka sama, jak mapy podstawowej, to znaczy z dowolnego punktu kierunek północny wyznaczamy od siebie, kierunek południowy do siebie, kierunek zachodni w lewo i kierunek wschodni w prawo. Do orientacji na tej mapie służą też zaznaczone na ramkach mapy południki i równoleżniki.
Objaśnienie brajlowskich skrótów nazw tej mapy znajdziesz w broszurce: „Objaśnienie skrótów użytych na mapach, Tom I – Polska”.

Czytanie mapy

Teczkę z pierwszą częścią Atlasu połóż przed sobą uchwytem do siebie. Otwórz teczkę odkładając skrzydełko do siebie. Wyjmij arkusz legendy dla tomu pierwszego w formacie A4. Sprawdź w spisie na skrzydełku teczki, że mapa „Karpaty oraz Wyżyna Małopolska i Lubelska” ma numer p11. Wysuń ostrożnie mapy z teczki. Czytaj tytuły umieszczone przy złożeniu map. Znajdź mapę p11 i wyjmij ją.
Połóż prawidłowo przed sobą arkusz legendy, przeczytaj znaki i ich objaśnienia, zauważ różnicę między sygnaturą dla obszarów wyżyn a obszarów górskich. Zauważ również, że wyżyny i góry oznaczone są inaczej, niż na mapach: p2 „Polska – ukształtowanie powierzchni” i p3 „Polska – krainy geograficzne” w skali 1:2.000.000. Odłóż legendę w dogodne miejsce.
Podczas samodzielnej pracy na mapie zachowaj prawidłowy układ rąk. Przeszukiwanie mapy powinno odbywać się powoli. Przeskakiwanie palcami z miejsca na miejsce powoduje utratę orientacji.
Teraz przesuń po mapie palcami obu rąk od północnej, czyli dalszej, do południowej, czyli bliższej ramki mapy. Zauważysz znaki umowne, symbolizujące: rzeki, wyżyny, gładką fakturę nizin i liczne znaki gór.
Czytanie mapy zacznij od Wisły zaznaczonej linią grubszą niż inne rzeki. Znajdziesz ją przy zachodniej ramce mapy, blisko równoleżnika 50° szerokości geograficznej północnej. Obejrzyj jej bieg. Obszar zawarty pomiędzy Wisłą na południu i wschodzie a północno-zachodnim, czyli lewym dalszym rogiem mapy, to Wyżyna Małopolska. Przeszukuj powoli ten fragment mapy, starając się nie wychodzić poza jego obszar. Na Wyżynie Małopolskiej odnajdziesz na gładkiej fakturze sygnatury wzniesień, określające obszar ich występowania. Pomiędzy nimi płyną rzeki Warta, Pilica i Nida. Znajdź, blisko ramki południowej, pasmo gór Świętokrzyskich ciągnące się w kierunku południowo-wschodnim. Odszukaj w jego obszarze szczyt Łysica, liczący 612 m n.p.m. Jest to najwyższy szczyt Gór Świętokrzyskich.
Na tej mapie część Karpat należąca do Polski mieści się między linią granicy państwa a Wisłą. Przy zachodniej, czyli lewej ramce mapy, między równoleżnikami 49° a 50° odszukaj znak granicy Polski. Przesuwaj palce po granicy w kierunku wschodnim i badaj obszar po jej północnej, polskiej stronie. Pomiędzy znakami gór znajdziesz rzeki spływające z gór do Wisły i sztuczne zbiorniki zbudowane na niektórych z nich. Na linii granicy znajdziesz znak szczytu Rysy. Mają one wysokość 2499 m n.p.m. Na wschód od niego, już po stronie słowackiej, leży szczyt Gerlach. Śledząc bieg Dunajca, prawego dopływu Wisły, znajdziesz miasto Nowy Sącz i niepodpisany znak zbiornika sztucznego – określającego miejsce położenia Jeziora Rożnowskiego.
Spróbuj odnaleźć Dunajec, Poprad, Wisłokę, Wisłok i San. Które z tych rzek wpadają do Wisły, a które do jej dopływów?
Na koniec obejrzyj samodzielnie góry po stronie naszych sąsiadów, Słowaków. Poprad wpada do Dunajca i z nim do Wisły. Południowo-wschodni róg mapy przedstawia już obszar Ukrainy. Rzeka Dniestr i jej dopływ – Stryj – płyną na południowy wschód do Morza Czarnego.

Opis treści mapy

Wyżyna Małopolska leży na wysokości około 300–600 m n.p.m. Jej poszczególne części są zbudowane z różnych skał i charakteryzują się odmiennymi krajobrazami. Środkowa część Wyżyny Małopolskiej, przez którą przepływa rzeka Nida, ma niezbyt urozmaiconą rzeźbę. Położona w zachodniej części obszaru Wyżyny Małopolskiej Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, i we wschodniej części Wyżyna Kielecko-Sandomierska, są bardziej urozmaicone krajobrazowo.
Najwyższym szczytem Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej jest skałka Grodzisko, inaczej Skałka w Jerzmanowicach o wysokości 512 m n.p.m. Zachodnią krawędź Wyżyny stanowi stromy próg skalny zwany kuestą, czyli krawędzią, uskokiem, powstały wskutek nierównomiernej odporności na wietrzenie lekko pochylonych warstw skalnych. W niektórych miejscach wysokość kuesty dochodzi nawet do 100 m. Pasma wzniesień są urozmaicone licznymi wapiennymi skałkami o fantastycznych kształtach i porozcinane dolinami. Na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej mają swoje źródła zarówno rzeki należące do dorzecza Odry, na przykład zaznaczona na mapie Warta, jak i do dorzecza Wisły, na przykład Nida i Pilica. W najwyższych partiach wyżyny prawie nie ma wód powierzchniowych, ponieważ woda z opadów przesącza się w głąb podłoża, zbudowanego z silnie spękanych wapieni. Wiele potoków bierze początek w obfitych wywierzyskach, by następnie zaniknąć, wsiąkając w piaszczyste podłoże, i znów pojawić się w innym miejscu. Na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej można zetknąć się z różnorodnymi formami krasu powierzchniowego, takimi jak skałki, doliny krasowe, i podziemnego, w tym jaskiń, których naliczono około tysiąca. Niektóre z nich są udostępnione do zwiedzania.
Prawie całą Wyżynę Krakowsko-Częstochowską objęto różnymi formami ochrony przyrody, między innymi licznymi rezerwatami, kilkoma parkami krajobrazowymi oraz Ojcowskim Parkiem Narodowym w najpiękniejszej, południowej części wyżyny. Sprzyja temu stosunkowo niewielkie przekształcenie środowiska.
Największymi miastami Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej są Kraków i Częstochowa. Kraków, leżący nad Wisłą, na południowym krańcu wyżyny, jest drugim co do wielkości miastem Polski, liczącym ponad 755 tysięcy mieszkańców. W 1320 roku odbyła się tu koronacja Władysława Łokietka na króla Polski. Od tego czasu i przez następne 276 lat Kraków był stolicą Polski, aż do czasu przeniesienia jej do Warszawy w roku 1596. W Krakowie znajduje się najstarszy uniwersytet w Polsce, powstały jako drugi w Europie Środkowej. Jest to Uniwersytet Jagielloński założony w 1364 roku przez króla Kazimierza Wielkiego, zwany wówczas Akademią Krakowską.
Na przeciwległym krańcu wyżyny, w jej części północnej, leży Częstochowa licząca prawie 240 tysięcy mieszkańców. Częstochowa znana jest z sanktuarium maryjnego na Jasnej Górze, wybudowanego na wapiennym wzgórzu na wysokości 293 m n.p.m. Dzieje sanktuarium sięgają czternastego wieku. Znajdujący się w nim cudowny obraz Matki Boskiej Częstochowskiej od początku przyciągał wielu pątników. Obecnie rokrocznie ściągają do Częstochowy liczne pielgrzymki z całego kraju.
Na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej niedostępne wzniesienia o stromych stokach, pełne podziemnych kryjówek, grot i jaskiń, były w dawnych czasach naturalnymi miejscami obronnymi. Na nich w średniowieczu zbudowano wiele strażnic i warownych zamków, strzegących szlaków handlowych i chroniących przed najazdami obcych wojsk. Większość z nich uległa zniszczeniu. Do naszych czasów zachowały się tylko trzy: Wawel w Krakowie, obronny klasztor na Jasnej Górze w Częstochowie i zamek w Pieskowej Skale koło Ojcowa. Z wielu innych pozostały tylko malownicze ruiny. Zrośnięte ze skalnym podłożem ruiny, położone na wzniesieniach, kojarzą się z orlimi gniazdami. Stąd nazwa szlaku turystycznego poprowadzonego przez tę wyżynę – „Szlak Orlich Gniazd”.
Wschodnią część Wyżyny Małopolskiej stanowi Wyżyna Kielecko-Sandomierska, której środkową część zajmują Góry Świętokrzyskie. Góry Świętokrzyskie są bardzo stare, składają się z równoległe do siebie ułożonych, niezbyt wysokich pasm o wysokościach względnych około 200 m, największych w przełomach rzek rozcinających pasma gór. Najwyższym szczytem Gór Świętokrzyskich i jednocześnie najwyższym szczytem w pasie wyżyn jest Łysica mająca wysokość 612 m n.p.m. Stoki Gór Świętokrzyskich urozmaicają rumowiska skalne, złożone z wielkich ostrokrawędzistych bloków skalnych, zwane gołoborzami. Zbiorowiska naturalnej roślinności w postaci borów sosnowych na piaskach oraz lasów mieszanych na lessach zachowały się tylko na zboczach i płatach słabych gleb.
Osobliwością Gór Świętokrzyskich jest największy w Polsce obszar borów jodłowych i jodłowo-bukowych w Łysogórach.
Obszar Gór Świętokrzyskich został dość wcześnie zagospodarowany ze względu na dobre gleby wytworzone na lessach i na występowanie różnych surowców mineralnych związanych z bogatą historią geologiczną tego obszaru. Największym miastem Wyżyny Kielecko-Sandomierskiej są Kielce liczące prawie 200 tysięcy mieszkańców.
Bogactwo i różnorodność surowców mineralnych sprzyjały rozwojowi produkcji na skalę przemysłową. W ciągu dziejów zmieniało się znaczenie poszczególnych surowców. W epoce kamienia jednym z najważniejszych surowców był krzemień, bardzo twardy minerał używany do wyrobu narzędzi i broni. W latach 3900–1600 przed naszą erą w północnej części Gór Świętokrzyskich istniała największa w Europie kopalnia krzemienia. W Krzemionkach Opatowskich odkryto ponad 4000 szybów kopalnianych z tego okresu. Do zwiedzania udostępniono 500-metrową trasę turystyczną prezentującą sposoby wydobycia i przetwarzania krzemienia w starożytności.
Od epoki żelaza najważniejszym surowcem do produkcji broni i narzędzi stały się rudy żelaza. Na terenie Gór Świętokrzyskich istniał duży ośrodek starożytnego hutnictwa z kilkoma tysiącami niewielkich, prymitywnych pieców hutniczych, tzw. dymarek. Atrakcją turystyczną tego regionu jest Nowa Słupia, położona na południowo-wschodnim obrzeżu pasma Łysogór. Istnieje tu Muzeum Starożytnego Hutnictwa, zbudowane na odkrytych dymarkach z I–III wieku naszej ery. Co rok odbywa się festyn archeologiczny „Dymarki Świętokrzyskie”, na którym rokrocznie od 1967 roku demonstrowana jest starożytna metoda wytopu żelaza.
Różnorodność surowców mineralnych na terenie Gór Świętokrzyskich sprawiła, że rozwinął się tu najstarszy okręg przemysłowy w Polsce – Staropolski Okręg Przemysłowy. Pierwsze zakłady przemysłowe obejmujące górnictwo – wydobycie rud ołowiu, miedzi i srebra – hutnictwo i przetwórstwo metali powstały na tym terenie już w średniowieczu. W XVI i XVII wieku istniały tu również huty szkła. Największy rozkwit Okręgu przypadł na okres od XVII do XIX wieku. Dominował wtedy przemysł metalowy, w tym produkcja broni. Rozwój Okręgu uległ zahamowaniu w drugiej połowie XIX wieku częściowo z powodów politycznych – powstań i utraty autonomii Królestwa Polskiego – a częściowo wskutek konkurencji okręgu przemysłowego powstającego na Śląsku. Okręg ten odgrywał jeszcze dużą rolę w okresie międzywojennym w związku z rozbudową przemysłu zbrojeniowego, wtedy nazywano go Centralnym Okręgiem Przemysłowym. Obecnie wydobywa się tu przede wszystkim surowce skalne, głównie wapień. Rozwija się również przemysł cementowy, rozbudowano i unowocześniono istniejące zakłady przemysłowe oraz wybudowano nowe, np. zakłady przemysłu środków transportu.
Wyżyna Lubelska jest regionem ciekawym ze względu na charakterystyczny krajobraz. Teren ten został przekształcony przez człowieka w obszar rolniczy. Na mapie zaznaczona jest tylko część południowa tej wyżyny z Roztoczem, północna część znajduje się na mapie D, to znaczy p9 „Nizina Mazowiecka”. Wyżyna Lubelska charakteryzuje się terenami falistymi z kopulastymi wzniesieniami osiągającymi wysokość od 180–300 m n.p.m. Nieco wyżej jest położone zalesione Roztocze z najwyższym wzniesieniem Wielki Dział, liczącym 390 m n.p.m. W podłożu wyżyny znajdują się wapienie i margle, w niektórych miejscach pojawiające się na powierzchni ziemi. Duży wpływ na rzeźbę wyżyny ma występowanie pokrywy lessowej, osiągającej miejscami do 30 m grubości. Pokrywa ta łatwo ulega rozmywaniu przez wody deszczowe i roztopowe. Na nachylonych stokach, szczególnie w pobliżu stromych krawędzi wyżyny powstało wiele wąwozów – suchych dolin, głębokich na kilka do kilkunastu metrów, o wąskim dnie i stromych zboczach.
Na Wyżynie Lubelskiej biorą początek stosunkowo niewielkie rzeki będące dopływami Wisły, Bugu, Wieprza i Sanu, należących do dorzecza Wisły. Na mapie zaznaczona jest największa z tych rzek – Wieprz.
Największymi miastem Wyżyny Lubelskiej zaznaczonymi na mapie D, to znaczy p9 „Nizina Mazowiecka”, są: Lublin, liczący prawie 350 tysięcy mieszkańców i Chełm, liczący prawie 70 tysięcy mieszkańców. Na tej mapie umieszczono także Zamość, liczący około 70 tysięcy mieszkańców.
Zamość ma ciekawą historię i wiele zabytków. Został założony przez hetmana Jana Zamoyskiego zupełnie od początku, jako renesansowe miasto idealne, w roku 1580.
Stare Miasto w Zamościu zachowało się do naszych czasów bez większych zniszczeń i w 1992 roku zostało wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. Centrum Starówki stanowi Rynek Wielki o wymiarach dokładnie 100 na 100 metrów. Jej najbardziej charakterystycznym elementem jest piękny renesansowy ratusz z wysmukłą wieżą o wysokości 50 m. Rynek otaczają liczne dobrze zachowane renesansowe kamienice.
Drugim ważnym zabytkiem Zamościa jest Akademia Zamojska, która powstała w latach 1638–1648 jako czwarta w Polsce uczelnia wyższa. Była ona pierwszą prywatną uczelnią w Polsce, wybudowaną i utrzymywaną przez Zamoyskich. W akcie fundacyjnym zostały umieszczone znamienne słowa Jana Zamoyskiego, później wielokrotnie przytaczane: „Takie będą Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie”. Akademia zdobyła sobie znaczny rozgłos nie tylko w Polsce, ale także w całej Europie. Dzięki niej Zamość na przełomie XVI i XVII wieku był jednym z głównych ośrodków myśli naukowej w Polsce. Została zlikwidowana – zamieniona na liceum w roku 1784, tuż po pierwszym rozbiorze Polski.
Zamość znany jest również z dobrze zachowanych fragmentów fortyfikacji. Twierdza powstała z inicjatywy Jana Zamoyskiego i miała duże znaczenie dla obronności Polski od XVI do XIX wieku. Została zlikwidowana w 1866 roku. Jej zachowane fragmenty są wykorzystywane współcześnie do różnych celów. Ulokowano w nich między innymi szkołę, muzeum, placówki handlowe.
Na Wyżynie Lubelskiej znajduje się niewielkie miasto – Szczebrzeszyn. Jego nazwa jest popularna ze względu na jej użycie w charakterze "łamańca językowego". Nazwa ta została spopularyzowana w wierszu Jana Brzechwy "Chrząszcz":
W Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie
I Szczebrzeszyn z tego słynie.
Wół go pyta: ”Panie chrząszczu,
Po co pan tak brzęczy w gąszczu?”
”Jak to – po co? To jest praca,
Każda praca się opłaca.”
”A cóż za to Pan dostaje?”
”Też pytanie! Wszystkie gaje,
Wszystkie trzciny po wsze czasy,
Łąki, pola oraz lasy,
Nawet rzeczki, nawet zdroje,
Wszystko to jest właśnie moje!”

KARPATY

Na południe od pasa wyżyn leżą dwie krajobrazowo różne krainy: Kotliny Podkarpackie i Karpaty. Kotliny Podkarpackie mają krajobraz w wielu miejscach równinny, przypominający Niziny Środkowopolskie. Wysokości względne dochodzą zaledwie od 40–60 m. Przez Kotliny, po wypłynięciu z Karpat, płynie prawie równoleżnikowo Wisła, tworząc szeroką dolinę. Na pograniczu z Karpatami powstało kilka dużych miast. Należą do nich między innymi: Tarnów, liczący ponad 115 tysięcy mieszkańców, Rzeszów, liczący ponad 175 tysięcy mieszkańców i Przemyśl, liczący ponad 65 tysięcy mieszkańców.
Karpaty są najwyższymi górami w Polsce, z wysokościami względnymi dochodzącymi w najwyższym paśmie, Tatrach, do 1400 m. Na terenie Polski znajdują się tylko niewielkie części Karpat, które ciągną się wielkim łukiem o długości około 1300 km i szerokości 120–130 km daleko na południe od Polski. Do Polski należy wschodnia część Beskidów Zachodnich i zachodnia część Beskidów Wschodnich, czyli Bieszczady, oraz północna część Tatr.
Szczytowe partie Tatr Wysokich mają poszarpane wierzchołki i granie stwarzające wrażenie potęgi i dzikości. Najwyższym szczytem w polskich Tatrach są Rysy o wysokości 2499 m n.p.m. Duże różnice wysokości wydają się jeszcze większe poprzez odbicie skalnych wierzchołków w krystalicznie czystych wodach głębokich jezior. Jeziora te są pozostałością działalności lodowców górskich. W polskiej części Tatr doliczono się ich około 40. Dolinami o stromych zboczach płyną potoki górskie o dużym spadku wód, często tworząc wodospady na progach skalnych.
Poszczególne pasma górskie Beskidów są porozdzielane głębokimi dolinami potoków i rzek o dużych spadkach. Odmiennością krajobrazu szczególnie zachwyca pasmo Pienin, rozcięte głęboką, krętą doliną Dunajca, który przeciskając się między urwistymi, wysokimi ścianami skalnymi tworzy gwałtowne zakręty, dostarczając niezapomnianych widoków.
W Karpatach, a dokładniej w Beskidzie Śląskim, ma swoje źródła Wisła. Są one zaznaczone na mapie E – p10 „Sudety oraz Nizina i Wyżyna Śląska”. Z południowych stoków Karpat wypływa wiele rzek należących do jej dorzecza. Na mapie są zaznaczone: Dunajec z Popradem, Wisłoka i San z Wisłokiem. Rzeki te mają duży spadek i wartki nurt. Obfite opady powodują niejednokrotnie silne wezbrania, zagrażające powodziami nie tylko w górach, ale też w całym dorzeczu Wisły. W związku z tym na górskich dopływach Wisły wybudowano zbiorniki wodne o znaczeniu przeciwpowodziowym. Na mapie F zaznaczono tylko cztery takie zbiorniki. Dalsze dwa w Karpatach są zaznaczone na mapie E, to znaczy p10 „Sudety oraz Nizina i Wyżyna Śląska”.
Największymi miastami w Karpatach są: Bielsko-Biała z ponad 175 tysiącami mieszkańców, zaznaczona na mapie E – p10, i Nowy Sącz z prawie 85 tysiącami mieszkańców.
Najgłębszym jeziorem w Tatrach i trzecim pod względem głębokości w Polsce jest Wielki Staw Polski, mający 79,3 m głębokości.
Najwyższym wodospadem w Tatrach Polskich i w Polsce jest Wielka Siklawa na potoku Roztoka, mająca około 70 m wysokości. Wodospad znajduje się w miejscu, gdzie Roztoka spływa z Doliny Pięciu Stawów Polskich. Na progu skalnym dzieli się na dwie lub trzy strugi, w zależności od poziomu wody w Wielkim Stawie. Wielka Siklawa najpiękniej wygląda w słoneczne dni, po obfitych opadach deszczu. Wokół niej, w rozpylonych kroplach wody, tworzą się wielobarwne tęcze.
Po zakończeniu czytania złóż mapę i uważnie włóż do teczki.