p9. Nizina Mazowiecka

p9 Nizina Mazowiecka, mapa D

Opis mapy

Uwaga: w spisie na skrzydełku teczki ta mapa jest błędnie wpisana pod numerem 8.
Skala tej mapy, 1:750.000, jest prawie trzykrotnie większa niż skala mapy podstawowej. Dzięki takiej skali można na mapie przedstawić dokładniej i więcej elementów środowiska geograficznego. W tej skali nie można zmieścić na arkuszu obrazu całego obszaru Polski. Podzielono więc Polskę na sześć części, każdą umieszczono na innym arkuszu i nadano tytuł odpowiadający jej treści.
Przy dalszym prawym rogu arkusza można sprawdzić, jaki odcinek mapy w tej skali odpowiada odległości 100 km w terenie. Pod podziałką mapy znajduje się jeszcze jedna linia. Pokazuje ona, jaka jest długość odcinka 100 km na mapie podstawowej w skali 1: 2.000.000. Porównując te odcinki, łatwiej zrozumiesz różnicę w skali mapy.
Na tej mapie mieści się tylko część Polski. Przy dalszym, czyli górnym brzegu arkusza znajduje się skorowidz – prostokąt podzielony na sześć części oznaczonych literami A, B, C, E i F. Tu można sprawdzić, którą część Polski obejmuje mapa. Wypukły prostokąt niepodpisany literą D oznacza, że ta właśnie mapa jest mapą D.
Mapa D obejmuje wschodnią część Polski. Orientacja tej mapy jest taka sama, jak mapy podstawowej, to znaczy z dowolnego punktu kierunek północny wyznaczamy od siebie, kierunek południowy do siebie, kierunek zachodni w lewo i kierunek wschodni w prawo. Do orientacji na tej mapie służą też zaznaczone na ramkach mapy południki i równoleżniki.
Objaśnienie brajlowskich skrótów nazw tej mapy znajdziesz w broszurce: „Objaśnienie skrótów użytych na mapach, Tom I – Polska”.

Czytanie mapy

Szczegółowe informacje dotyczące faktur i sygnatur zastosowanych na tej mapie umieszczono na oddzielnym arkuszu „Legenda tomu 1” w formacie A cztery. Znajdź go i dokładnie przeczytaj.
Wyjmij mapę p9 i połóż ją prawidłowo na biurku. Przeczytaj tytuł i skalę mapy. Jaki region Polski masz przed sobą?
A teraz przejdź do czytania mapy. Najpierw oglądaj mapę przesuwając wszystkie palce od północnej, czyli dalszej do południowej, czyli bliższej ramki.
Zwróć uwagę na sposób określania kierunków rzek, których fragmenty znalazły się na mapie. Linia rzeki wpływającej na teren objęty mapą zaczyna się od ramki. Jeśli rzeka wypływa poza teren objęty mapą, to w ramce w tym miejscu jest przerwa.
Miasta zaznaczone na mapie podpisane są pełną nazwą, a rzeki czarnym drukiem i skrótem brajlowskim objaśnionym w broszurce: „Objaśnienie skrótów użytych na mapach, Tom I – Polska”.
Czytając spotkasz gładką fakturę nizin, dopiero przy południowej ramce mapy pojawiają się znaki wyżyn sąsiadujących z Niziną Mazowiecką.
Zauważ, że wyżyny i góry oznaczone są tu inaczej, niż na mapach: p2 „Polska – ukształtowanie powierzchni” i p3 „Polska – krainy geograficzne” w skali 1:2.000.000.
Obszar Niziny Mazowieckiej jest w większości ukształtowany przez działanie lądolodu. Dlatego w znacznej części jest pokryty osadami wytopionymi z lodowca, takimi jak piaski, gliny, żwiry, głazy. Po ustąpieniu lodowca obszar został pocięty licznymi rzekami między którymi pozostały wypukłości terenu nazywane wysoczyznami. Na naszej mapie wyraźnie widać dopływy Wisły promieniście spływające w jej kierunku. Połóż palce w północno-zachodnim, czyli lewym dalszym rogu mapy. Odnajdziesz tu, szerszą od innych, wypukłą linię rzeki Wisły. Poprowadź palce po tej linii aż do ramki południowej. Staraj się kontrolować swoją pracę, tak by nie pomylić linii Wisły z liniami innych rzek. Między linią każdego dopływu a linią Wisły jest zawsze trzymilimetrowa przerwa, byś mógł odróżnić dopływ od rzeki głównej.
Teraz wróć tą samą drogą. Połóż palce lewej ręki na linii Wisły w północno-zachodnim, czyli lewym dalszym rogu mapy. Palcami prawej ręki badaj obszar po prawej, czyli wschodniej stronie rzeki. Przesuwaj palce powoli wzdłuż Wisły. Zauważysz, że linia rzeki za miastem Włocławek rozdziela się na dwie cienkie i szorstkie linie. Są to brzegi sztucznego zbiornika Włocławskiego.
Dla pewności odczytu umieszczono na obszarze zalewu sygnaturę zbiornika sztucznego.
Pierwsza napotkana linia rzeki po prawej, czyli wschodniej stronie Wisły, to Wkra, która wpada do Narwi.
Zbadaj szczegółowo obszar na wschód od ujścia Wkry do Narwi. Schodzą się tam razem trzy rzeki. Na Bugu i Narwi jest sztucznie utworzony zbiornik Zegrzyński. Jezioro Zegrzyńskie ma obszar znacznie większy od znaku jeziora, dlatego określono jego zasięg linią brzegową, sprawdź jej znak w legendzie, a dla pewności jego rozpoznania umieszczono dodatkowo sygnaturę jeziora.
Badaj dalej rzeki Mazowsza. Lewa ręka w dalszym ciągu pilnuje linii Wisły. Mijasz omawiany teren i prawą ręką szukasz kolejnego dopływu. Musisz minąć spory obszar gładkiej faktury, aż natrafisz na linię rzeki Wieprz. Ta rzeka płynie aż z Wyżyny Lubelskiej. To ostatni dopływ Wisły po jej wschodniej stronie, zaznaczony na tej mapie.
Kolejne dopływy po zachodniej stronie musisz odczytasz, zamieniając czynności palców. Teraz palce prawej ręki będą pilnowały linii Wisły, a palce lewej ręki będą badały zachodnią, czyli lewą stronę rzeki w poszukiwaniu jej dopływów. Ponieważ jesteś przy południowej ramce, kontynuuj odczytywanie mapy od tamtego miejsca. Poruszaj się powoli. Pamiętaj, że szybkie ruchy na mapie mogą utrudnić lub uniemożliwić ci pracę. Znów mijasz duży obszar gładkiej faktury z miastem Radom. Idąc dalej na północ znajdziesz rzekę Pilicę. Przesuwaj palce dalej wzdłuż Wisły, aż trafisz na Warszawę. Tu Wisła łagodnie zakręca na zachód. Pod twoimi palcami pojawi się rzeka Bzura.
A teraz znajdź Nizinę Mazowiecką na mapie podstawowej Polski. Czy na tej mapie możesz przykryć dłonią całą Nizinę Mazowiecką?

Opis treści mapy

Rzeźba Niziny Mazowieckiej wraz z Niziną Podlaską i Polesiem Lubelskim jest mało urozmaicona. Przeważają tu tereny równinne o niewielkich wysokościach względnych – do 40 m. Tylko w południowo-zachodniej części, w okolicach Łodzi jest trochę terenów pagórkowatych. Podobnie jak na Pojezierzu Wielkopolskim i Nizinie Wielkopolskiej, istotną cechą ukształtowania powierzchni Niziny Mazowieckiej są pradoliny. Obniżeniami pradolin Narwi-Biebrzy i łączącej się z nią pradoliny warszawsko-berlińskiej płyną współcześnie Narew, Wisła i Bzura. W pradolinach występują również wydmy urozmaicające krajobraz.
Rzeki ze wszystkich stron Niziny Mazowieckiej spływają ku Kotlinie Warszawskiej – z południa – Wisła, z zachodu – Bzura, ze wschodu – Bug i z północy – Narew i Wkra. Wody tych rzek odprowadza na północ tylko jedna rzeka – Wisła. Gleby na tym terenie są słabsze niż na Nizinie Wielkopolskiej. Dzięki temu zachowało się kilka dużych kompleksów leśnych, w tym Puszcza Białowieska, w dorzeczu górnej Narwi, przy granicy z Białorusią, i Puszcza Kampinoska, między Bzurą i Wisłą, na północny zachód od Warszawy. Są one zaliczone do światowych rezerwatów biosfery. Inne kompleksy leśne, takie jak Puszcza Knyszyńska i Kurpiowska, leżą w dorzeczu Narwi.
Nizina Mazowiecka jest pozbawiona naturalnych jezior. Natomiast poniżej ujścia Bugu do Narwi wybudowano zaporę wodną i utworzono duży sztuczny zbiornik wodny, nazywany Jeziorem lub Zalewem Zegrzyńskim. Jeziora naturalne występują natomiast w południowo-wschodniej części obszaru przedstawionego na mapie – na równinnym, zabagnionym, oznaczonym wypukłymi poziomymi kreseczkami w kolorze granatowym, Polesiu Lubelskim. Są one czymś wyjątkowym w Polsce ze względu na pochodzenie krasowe. Obszar występowania tych około 60 jezior zaznaczono na mapie trzema znakami jezior.
Na terenie Niziny Mazowieckiej przed kilkudziesięciu laty przekopano dwa kanały. Jeden z nich – Kanał Żerański powstał w latach 50. XX w., ale początki istnienia jego fragmentów sięgają XVII w., kiedy to z polecenia króla Zygmunta III Wazy wybudowano Kanał Królewski dla uregulowania w celach przeciwpowodziowych części rzeki Długiej, która obecnie wpada do Jeziora Zegrzyńskiego. Współcześnie Kanał Żerański pełni głównie funkcje żeglugowe między Wisłą a Bugiem i Narwią. Nad kanałem jest dziesięć mostów drogowych i trzy kolejowe. Drugi kanał, Wieprz–Krzna, został wybudowany w latach 1954–1961 dla celów melioracyjnych. Ma długość 140 km i jest najdłuższym kanałem w Polsce.
Zagospodarowaniu tego terenu nie sprzyjały słabe gleby i rozległe podmokłości. Obecnie uprawiane jest tu głównie żyto i ziemniaki oraz hodowana trzoda chlewna. Tylko w okolicach dużych miast, ze względu na wielkie zapotrzebowanie, rozwinęła się intensywna uprawa warzyw i owoców.
Największym miastem na Nizinie Mazowieckiej i w Polsce jest Warszawa, licząca ponad 1 700 000 mieszkańców, będąca od 1596 roku stolicą Polski.
Warszawa jest drugim pod względem wielkości ośrodkiem przemysłowym w Polsce. Innym dużym miastem przemysłowym, położonym na granicy Niziny Wielkopolskiej i Mazowieckiej, na południowy zachód od Warszawy, jest Łódź, licząca około 740 tysięcy mieszkańców – trzecie co do wielkości miasto Polski. Do dużych miast można też zaliczyć Radom, mający 220 tysięcy mieszkańców, i położony nad Jeziorem Włocławskim – Płock, ponad 120 tysięcy mieszkańców.
Po zakończeniu czytania złóż mapę i uważnie włóż do teczki.