p5. Pobrzeża Bałtyku i Pojezierze Pomorskie

p5 Pobrzeża Bałtyku i Pojezierze Pomorskie, mapa A

Opis mapy

Skala tej mapy, 1:750.000, jest prawie trzykrotnie większa niż skala mapy podstawowej. W tej skali nie można zmieścić na jednym arkuszu obrazu całego obszaru Polski. Podzielono więc Polskę na sześć części, każdą umieszczono na innym arkuszu i nadano tytuł odpowiadający jej treści.
Przy dalszym prawym rogu arkusza można sprawdzić, jaki odcinek mapy w tej skali odpowiada odległości 100 km w terenie. Dzięki temu można na niej przedstawić dokładniej i więcej elementów środowiska geograficznego. Pod podziałką mapy znajduje się jeszcze jedna linia. Pokazuje ona, jaka jest długość odcinka stukilometrowego na mapie podstawowej w skali 1:2.000.000. Porównując te odcinki, łatwiej zrozumiesz różnicę w skali mapy.
Na tej mapie mieści się tylko część Polski. Nad północną, czyli górną ramką mapy znajduje się skorowidz – prostokąt podzielony na sześć części oznaczonych literami B, C, D, E i F. Tu można sprawdzić, którą część Polski obejmuje mapa. Wypukły prostokąt niepodpisany literą A oznacza, że ta właśnie mapa jest mapą A.
Mapa ta obejmuje północno-zachodnią część Polski. Orientacja tej mapy jest taka sama jak mapy podstawowej, to znaczy z dowolnego punktu kierunek północny wyznaczamy od siebie, kierunek południowy do siebie, kierunek zachodni w lewo i kierunek wschodni w prawo. Do orientacji na tej mapie służą też zaznaczone na ramkach mapy południki i równoleżniki oraz linia brzegowa Morza Bałtyckiego.
Większą dokładność mapy możesz też sprawdzić, porównując liczbę rzek, jezior i miast przedstawionych na tej mapie w skali 1:750.000 i na tym samym obszarze na mapie Polski w skali 1:2.000.000.
Na arkuszach map w skali 1:750.000 nie umieszczono objaśnień specyficznych znaków zastosowanych na tych mapach. Znajdziesz je na dodatkowym arkuszu „Legenda tomu 1”.
Niektóre znaki obszarów – wyżyny i góry – oznaczone są inaczej, niż na mapie całej Polski w skali 1:2.000.000.
Objaśnienie brajlowskich skrótów nazw tej mapy znajdziesz w broszurce: „Objaśnienie skrótów użytych na mapach, Tom I – Polska”.
Miasta zaznaczone na mapie podpisane są pełną nazwą, a rzeki czarnym drukiem i skrótem brajlowskim.

Czytanie mapy

Teczkę z pierwszą częścią Atlasu połóż przed sobą rączką do siebie. Otwórz teczkę i odłóż jej skrzydełko do siebie. Wyjmij arkusz legendy, mniejszy od pozostałych arkuszy, i mapę p5.
Szczegółowe informacje dotyczące faktur i sygnatur zastosowanych na tej mapie umieszczono na oddzielnym arkuszu „Legenda tomu 1”. Przeczytaj go uważnie.
Jeśli nie pamiętasz zasad pracy z mapą, to zaczniemy od podstaw. Rozluźnij swoje ręce. Potrząsaj nimi przez moment, aż poczujesz, że są swobodne. Jeśli w ciągu kilku minut podczas pracy poczujesz napięcie w ramionach, to znaczy, że potrzebujesz jeszcze kilku minut relaksu. Twoje palce dopiero wtedy będą dobrze czytały obraz dotykowy, gdy ramiona będą swobodne.
Połóż arkusz legendy przed sobą na biurku. Sprawdź, czy w prawym dalszym rogu arkusza jest wypukły czarny trójkąt. Jeśli tak, to legenda leży prawidłowo. Teraz dokładnie przeczytaj wszystkie sygnatury i ich objaśnienia. Niektóre oznaczenia powinieneś pamiętać, bo były objaśnione na mapie podstawowej. Znajdź:

• fakturę linii poziomych na niebieskim tle, oznaczającą morza;

• szorstką cienką linię umieszczoną na cienkiej linii granatowej – oznaczającą linię brzegową;

• wypukłe gładkie linie ciągłe umieszczone na linii ciągłej granatowej – oznaczające rzeki;

• wypukłe półokręgi z podstawą zwróconą ku górze, umieszczone na granatowych półokręgach wypełnionych kolorem niebieskim – oznaczające jeziora;

• wypukłe okręgi umieszczone na okręgach z czarnej linii, wypełnionych kolorem pomarańczowym – oznaczające miasta.

W legendzie tomu pierwszego znajdziesz też znaki, których nie było w legendzie mapy podstawowej, a których znajomość umożliwi ci czytanie tej mapy:

• kanał został oznaczony jako wypukła linia ciągła umieszczona na linii ciągłej granatowej, poprzecinana krótkimi granatowymi kreseczkami;

• obszary wyżynne – wypukłe gładkie linie w kształcie łuku lekko wygiętego ku górze, umieszczone na czarnych liniach w tym samym kształcie. Zauważ, że obszary wyżynne oznaczone są inaczej niż na mapach w skali 1:2.000.000;

• szczyt oznaczono jako trzy wypukłe czarne punkty na tle czerwonego trójkąta, skierowanego wierzchołkiem ku górze;

• depresję oznaczono jako trzy wypukłe czarne punkty na tle zielonego trójkąta, skierowanego wierzchołkiem ku dołowi.

Postaraj się zapamiętać sygnatury, a w razie potrzeby korzystaj z arkusza „Legenda tomu 1”. Po dokładnym zapoznaniu ze znakami użytymi na mapie połóż arkusz z legendą w dostępnym miejscu.
Połóż mapę prawidłowo, tak by w prawym dalszym rogu znalazł się wypukły czarny trójkąt. Teraz odczytaj tytuł mapy. Odczytaj również skalę, zastanów się co ona oznacza.
Mapa przedstawia Pobrzeża Bałtyku i Pojezierze Pomorskie, które znajdują się w północno-zachodniej części Polski.
Pobrzeża – pas nadmorskich równin ciągnie się wzdłuż Morza Bałtyckiego. Jest on poprzecinany dolinami rzek spływających bezpośrednio do morza z Pojezierza Pomorskiego.
Połóż ręce przy północno-zachodnim, czyli w lewym dalszym rogu mapy. Przesuwaj palce z lewa na prawo kierując je stopniowo ku sobie – na południe, aż dojdziesz do linii brzegowej morza. Najbardziej wysunięta na północ część lądu to Przylądek Rozewie i Półwysep Helski. Z tego miejsca postaraj się prowadzić palce na wschód, dokładnie po linii brzegowej, tak by obwieść palcami Zatokę Gdańską. Po obejrzeniu wróć na Przylądek Rozewie i przesuwaj palce po linii brzegowej w kierunku zachodnim. Jeśli wykonujesz to prawidłowo, to wkrótce powinieneś znaleźć się przy wyspie Wolin oddzielonej wąską cieśniną od lądu. Przesuń palce na ląd w okolice linii brzegowej. Pobrzeża to obszar blisko morza, ciągnący się od zachodniej granicy Polski, to znaczy część wyspy Uznam, Wolin i okolice Szczecina, aż do Zatoki Gdańskiej. Od zachodu rozróżniamy pobrzeża: Szczecińskie, Koszalińskie i Gdańskie.
Odszukaj ujście Odry w głębi zatoki – Zalewu Szczecińskiego. Nad Odrą znajdź Szczecin. Na wschód od Odry znajdź rzekę Regę, a dalej rzekę Parsętę, wpadającą do morza w Kołobrzegu. Obszar od wyspy Wolin i Szczecina do tej rzeki to Pobrzeże Szczecińskie. Połóż palce na wyspie Wolin i Szczecinie i przesuń powoli w kierunku Parsęty. Na wschód od rzeki Parsęty znajdziesz Koszalin, od którego bierze nazwę kolejne pobrzeże – Koszalińskie. Badaj dalszą część pobrzeża, aż trafisz na Słupsk i rzekę Słupię; obejrzyj palcami tę część kraju. Dalszy obszar obejmujący rzekę Łebę aż do Zatoki Gdańskiej to Pobrzeże Gdańskie.
Obejrzyj spokojnie jeszcze raz cały obszar. Szczególnie zwróć teraz uwagę na rzeki spływające do morza, płynące w kierunku północnym. W tym przypadku dobrze by było, abyś oglądał mapę, posuwając powoli palce od wschodu, czyli od Zatoki Gdańskiej na zachód, w okolice Koszalina. Zwracaj uwagę, by twoje czynności były wykonywane powoli.
Teraz czytaj mapę ruchem pionowym. Zacznij od północno-wschodniego rogu mapy, tam gdzie znajduje się napis „Zatoka Gdańska”. Przejdź na ląd, znajdziesz tam Gdańsk i ujście Wisły. Przesuwaj palce powoli na południowy zachód. W obszarze moren powinieneś znaleźć źródła rzek, które mają kierunek inny niż rzeki pobrzeży. Kiedy odnajdziesz pierwszą rzekę – Wdę – pozostaw palce lewej ręki w miejscu jej znalezienia. Palce prawej ręki poprowadź po linii rzeki aż do miejsca jej ujścia do Wisły. Wróć palcami do źródeł Wdy i przesuń palce dalej na zachód w celu odszukania kolejnego źródła. Powinieneś natrafić na Brdę. Podobnie poprowadź palce jednej ręki wzdłuż linii rzeki, na południe, tak by odszukać ujście Brdy do Wisły. W tym miejscu na mapie znajduje się miasto Bydgoszcz. Zauważ, że koło Bydgoszczy zaczyna się kanał łączący Wisłę z Notecią.
Kolejne dwie rzeki, Gwda i Drawa, też płyną w kierunku południowym i wpadają do Noteci.
Jeśli zbadałeś już wszystkie zaznaczone na mapie rzeki, zupełnie swobodnie przeszukaj palcami cały obszar tego fragmentu Polski. Tym razem jednak zwróć uwagę na sygnatury przedstawiające jeziora. Jeśli nie pamiętasz jak wyglądają, wróć do arkusza „Legenda tomu 1”.
Czy zwróciłeś uwagę, że tych sygnatur jest na mapie bardzo dużo? A oznaczono na niej tylko wybrane jeziora. Ze względu na procesy kształtujące kiedyś ten obszar powstały tu liczne jeziora polodowcowe. Dlatego obszar, na którym odszukałeś wymienione rzeki: Wdę, Brdę, Gwdę, Drawę, to obszar Pojezierza Pomorskiego.
Na zachodzie ciągnie się ono aż do zakola rzeki Odry blisko południowo-zachodniego, czyli lewego bliższego rogu tej mapy. Spróbuj teraz zupełnie samodzielnie zakreślić palcami obszar należący do pobrzeży oraz obszar należący do Pojezierza Pomorskiego.

Opis treści mapy

Pobrzeża Bałtyku
W obrębie Morza Bałtyckiego na tej mapie wyróżniono dwie zatoki. Zatoki stanowią część morza i są otoczone z trzech stron lądem. We wschodniej części Pobrzeży znajduje się Zatoka Gdańska, a w zachodniej części Zatoka Pomorska. Na południu wody Zatoki Pomorskiej oblewają dwie wyspy: wyspę Uznam, podzieloną granicą państwową między Niemcy a Polskę, oraz wyspę Wolin należącą w całości do Polski. Nazwy tych wysp umieszczono na obszarze morza i poprzedzono kluczem - punktem piątym – dla zaznaczenia, że nazwa odnosi się do wyspy.
Linia brzegowa Bałtyku jest dość wyrównana, ale we wschodniej części można odnaleźć długi, wąski półwysep wcinający się w Zatokę Gdańską. Jest to Półwysep Helski, nie jest on podpisany.
Mimo dość monotonnie wyglądającej na tej mapie linii brzegowej, brzegi Morza Bałtyckiego są zróżnicowane. Przeważnie są niskie – albo plażowe z drobnym jasnym piaskiem, albo zabagnione. W niektórych jednak miejscach występują wysokie, strome, podcinane przez fale morskie brzegi, zwane klifami, na przykład w Orłowie koło Gdyni czy w Trzęsaczu koło Kamienia Pomorskiego. Najwyższy klif polskiego wybrzeża – Grzywacz na wyspie Wolin dochodzi do 115 m n.p.m. Wybrzeża Bałtyku urozmaicają także wysokie wydmy – piaszczyste pagórki usypane przez wiatr. Najwyższe, dochodzące do 50 m wydmy występują w środkowej części wybrzeża – koło Łeby. W niektórych miejscach wybrzeża znajdują się jeziora oddzielone od morza wąskimi wałami z piasku naniesionego przez fale morskie. Spośród siedmiu jezior, położonych w pobliżu wybrzeża i zaznaczonych na mapie, jedno jest podpisane. To największe z nich – Łebsko.
Specyficzną część Pobrzeża Bałtyku stanowi delta Wisły nazywana Żuławami Wiślanymi. Tworzą ją tereny równinne porozcinane ramionami Wisły i licznymi kanałami, na które dzieli się Wisła przy ujściu. Jedno z tych ramion – Nogat – jest narysowany i podpisany na tej mapie skrótem: „– n o”. Część tych terenów leży w depresji zaznaczonej na tej mapie trzema wypukłymi czarnymi punktami na tle zielonego trójkąta, skierowanego wierzchołkiem ku dołowi.
Odra w pobliżu ujścia wygląda zupełnie inaczej niż Wisła. Przed ujściem do morza przepływa przez jezioro Dąbie i wpływa do zatoki zwanej Zalewem Szczecińskim. Do morza uchodzi dwoma głównymi ramionami: Dziwną – między Wolinem a stałym lądem – i Świną – między wyspami Wolin i Uznam.
Na wybrzeżu leży kilka miast portowych. Największym portem na Bałtyku jest Szczecin, liczący ponad 400 tysięcy mieszkańców, z awanportem – Świnoujściem leżącym na wyspie Uznam. Dużymi portami są również Gdynia, licząca prawie 250 tysięcy mieszkańców, i Gdańsk, prawie 460 tysięcy mieszkańców, oraz Kołobrzeg, prawie 45 tysięcy mieszkańców. Na Pobrzeżu Bałtyku w głębi lądu leżą zaznaczone na mapie miasta Koszalin, ponad 100 tysięcy mieszkańców i Słupsk, prawie 100 tysięcy mieszkańców.
Kilka tysięcy lat temu linia brzegowa Bałtyku wyglądała inaczej niż dziś. Zatoki morskie wcinały się w ląd głębiej, a półwyspy wystawały dalej w morze. Atakowany falami morskimi brzeg podlegał przekształceniom, wysunięte w morze części lądu były podcinane i rozmywane, a materiał skalny przenoszony w inne miejsca. Brzeg cofał się.
O szybkości tego procesu mogą świadczyć zmiany linii brzegowej we wsi Trzęsacz niedaleko Kamienia Pomorskiego. W XV wieku wybudowano tam kościół oddalony prawie o dwa kilometry od brzegu morza. Między kościołem a brzegiem znajdowały się gospodarstwa chłopskie. Przez około 500 lat morze zabrało dwukilometrowy pas lądu i brzeg morski prawie sięgnął kościoła. W 1900 roku morze zabrało narożnik kościoła, w rok później podczas sztormu runęła cała północna jego ściana. Obecnie można jeszcze zobaczyć niewielki fragment południowej ściany kościoła, zawieszony nad urwiskiem.

Pojezierze Pomorskie
Na południe od przedstawionej na mapie części Pobrzeża Bałtyku rozciąga się Pojezierze Pomorskie. Rzeźba Pojezierza Pomorskiego charakteryzuje się krajobrazem pagórkowatym, który został zaznaczony na mapie wypukłymi gładkimi liniami w kształcie łuku lekko wygiętego ku górze, umieszczonymi na czarnych liniach w tym samym kształcie. Wysokości względne na większości obszarów wynoszą od 25 do 100 m., a w strefach moren czołowych przekraczają nawet 100 m.
Na Pojezierzu Pomorskim znajdują się najwyższe na Nizinie Polskiej wzniesienia. Wieżyca, 329 m n.p.m. oznaczona jest na mapie trzema wypukłymi czarnymi punktami na tle czerwonego trójkąta, skierowanego wierzchołkiem ku górze. Między pagórkami rozsiane są jeziora o różnorodnych kształtach, głębokościach i różnych powierzchniach. Na Pojezierzu Pomorskim jest ich ponad 4 tysiące, ale na mapie umieszczono tylko około 30. Liczne rzeki biorą początek w pasie polodowcowych moren czołowych biegnącym prawie równoleżnikowo przez całe Pojezierze. Ich wody spływają na północ, bezpośrednio do morza. Na mapie zaznaczono pięć rzek. Na południe, ze wzniesień morenowych spływają dwie zaznaczone na mapie rzeki: Brda i Wda, należące do dorzecza Wisły i dwie rzeki: Drawa i Gwda, uchodzące do Noteci należącej do dorzecza Odry.
Pojezierze Pomorskie jest słabiej zagospodarowane niż środkowa część Polski, więc jego przyroda jest mało zmieniona. Pagórki, jeziora, rzeki i lasy tworzą piękne krajobrazy i są dobrym miejscem do wypoczynku. Największym miastem jest Piła, licząca prawie 75 tysięcy mieszkańców, położona na południowej granicy Pojezierza Pomorskiego.
Po zakończeniu czytania złóż mapę i uważnie włóż do teczki.