p1. Mapa podstawowa

p1 Polska – mapa podstawowa

Opis mapy

Skala liczbowa mapy jest umieszczona w lewym dalszym rogu arkusza pod tytułem mapy i powtórzona nad podziałką liniową w prawym dalszym rogu arkusza. Skala 1:2.000.000 oznacza, że odległości na mapie zostały zmniejszone 2 miliony razy. Dzięki temu obraz całej Polski, kraju o powierzchni ponad 300 tysięcy km2, mieści się na jednym arkuszu mapy atlasowej, łatwym do objęcia zasięgiem rąk. Podziałka liniowa obrazuje odległość w terenie wynoszącą 100 km. Jest zrozumiałe, że przy takim zmniejszeniu można na mapie pokazać niewiele obiektów. Muszą być one bardzo starannie dobrane, aby jak najlepiej obrazowały temat, którego dotyczy mapa. Nie mogą być też przedstawione bardzo dokładnie, więc ich kształty są uproszczone albo przedstawione symbolami.

Tytuł mapy „Polska – mapa podstawowa” zawiera ogólną informację dotyczącą treści mapy oraz wskazówkę, że mapa ta zawiera podstawowe elementy treści, które będą się powtarzały na innych mapach Polski.
Na tej mapie, przedstawiającej Polskę oraz fragmenty sąsiednich państw w skali 1:2.000.000, narysowano siatkę kartograficzną, zaznaczono południki i równoleżniki co dwa stopnie. Ich wartości opisano przy ramce mapy. Trzy narysowane równoleżniki mają kształt lekko wygiętych łuków biegnących prawie równolegle do ramki północnej i południowej. Południki są na tej mapie liniami prostymi i jest ich sześć. Na ramce zaznaczono ponadto co jeden stopień punkty przecięcia linii siatki kartograficznej z ramką.

Czytanie mapy

Teczkę z pierwszą częścią Atlasu połóż przed sobą rączką teczki do siebie. Otwórz teczkę, odkładając skrzydełko teczki do siebie. Sprawdź w spisie na skrzydełku teczki, którym numerem oznaczono mapę „Polska – mapa podstawowa”. Nieznacznie wysuń mapy z teczki. Czytaj tytuły umieszczone przy złożeniu map. Znajdź mapę p1 „Polska – mapa podstawowa” i wyjmij ją z teczki. Rozłóż mapę na przygotowanym i uprzątniętym wcześniej biurku, tak by nic nie leżało pod nią i nie przeszkadzało ci w pracy. Obejrzyj miejsce sklejenia arkuszy, by nie mylić tej linii ze znakami mapy, wtedy gdy będziesz ją czytał. Sprawdź, czy w prawym dalszym rogu arkusza znajdziesz wypukły czarny trójkąt. Jeśli tak, to mapa leży prawidłowo. Jeśli nie, to obróć mapę, tak by trójkąt znalazł się we właściwym miejscu. Czy wcześniej na lekcjach była możliwość pracy z mapami? Jeśli nie, zaczniemy od podstaw. Rozluźnij swoje ręce. Potrząsaj nimi przez moment, aż poczujesz, że są swobodne. Jeśli w ciągu kilku minut podczas pracy poczujesz napięcie w ramionach, to znaczy, że potrzebujesz jeszcze kilku minut relaksu. Twoje palce będą dobrze czytały mapę, gdy całe ramiona będą luźne, swobodne.

Teraz zacznij oglądać arkusz, który leży przed tobą. Oprzyj ręce od łokcia do nadgarstka na biurku. Palce delikatnie zegnij, tak by wszystkie opuszki dotykały płaszczyzny mapy. Masz przed sobą mapę. Co się na niej znajduje? Każda mapa zawiera wiele elementów, które ją budują. Zaczniemy od ich rozpoznania. Podstawowe informacje najczęściej znajdują się na obrzeżach arkusza i tam należy ich szukać. Teraz sięgnij ręką i połóż palce w lewym dalszym rogu arkusza. Odnajdziesz tam tytuł, który informuje o treści mapy. Pod tytułem znajduje się skala 1:2.000.000. Oznacza ona, że wszystkie odległości na tej mapie zostały zmniejszone dwa miliony razy w stosunku do odległości rzeczywistych, czyli odległości w terenie. Każdy centymetr tej mapy odpowiada dwóm milionom centymetrów w rzeczywistości. Przesuwaj palce coraz bliżej siebie przy lewym brzegu arkusza. Natrafisz na 10 kolejno umieszczonych znaków występujących na tej mapie. Każdy z nich jest wyjaśniony. Te znaki pozwolą ci na odnalezienie na mapie istotnych dla ciebie informacji. Konieczne jest, byś przed pracą na mapie dokładnie przeczytał legendę. Po przeczytaniu i zapamiętaniu zawartych w niej informacji i opisów poszczególnych symboli, zrozumiesz treści zawarte na mapie. Legenda jest umieszczona przy lewym brzegu arkusza i składa się z 10 znaków kartograficznych. Oznaczono:

• granicę Polski – linią wypukłych dużych punktów, umieszczoną na szerokiej czerwonej linii;

• granicę Polski, tam gdzie stanowią ją rzeki – wypukłymi dużymi punktami umieszczonymi naprzemiennie z odcinkami wypukłymi linii gładkich, a dla osób słabowidzących linia rzeki w kolorze granatowym znajduje się w miejscu zetknięcia obszarów dwu sąsiednich państw, oznaczonych różnymi kolorami;

• granice między państwami sąsiadującymi z Polską – linią wypukłych małych punktów umieszczoną na wąskiej czerwonej linii.

• stolicę – wypukłym okręgiem, umieszczonym na okręgu z czarnej linii wypełnionym kolorem czerwonym, z wypukłą czarną kropką wewnątrz;

• miasta – wypukłymi okręgami umieszczonymi na okręgach z czarnych linii, wypełnionymi kolorem pomarańczowym. Pełne nazwy miast są napisane w pobliżu znaków;

• rzeki – gładką wypukłą linią na linii ciągłej granatowej;

• linię brzegową Morza Bałtyckiego – szorstką cienką linią na cienkiej linii granatowej;

• jezioro naturalne – wypukłym półokręgiem z podstawą zwróconą ku górze, umieszczonym na granatowym półokręgu wypełnionym kolorem niebieskim;

• zbiorniki sztuczne – wypukłym półokręgiem z podstawą zwróconą ku górze, umieszczonym na granatowym półokręgu wypełnionym kolorem niebieskim z wypukłym granatowym punktem w środku.

• Obszar morza oznaczono fakturą linii poziomych na niebieskim tle.

Legenda mapy jest uzupełniona o objaśnienia brajlowskich skrótów nazw rzek umieszczonych na mapie podstawowej oraz o wykaz kluczy pisanych przed skrótami w brajlu.
Przy południowo-zachodnim rogu mapy umieszczona jest róża kierunków geograficznych. Określa ona w przybliżeniu kierunki geograficzne. Zasadnicza treść mapy, czyli obraz obszaru przedstawionego na mapie, objęta jest wypukłą prostokątną ramką. Połóż obie ręce na mapie i przesuń dalej od siebie, tak by dotknąć dalszej ramki mapy. Prowadząc palce w stronę dalszej ramki mapy, przesuwasz je w kierunku północnym. Teraz powoli przesuń obie ręce do siebie, w ten sposób idziesz po mapie w kierunku południowym. Przesuń prawą rękę ku prawej ramce mapy, czyli na wschód. Przesuń lewą rękę w lewo, ku lewej ramce, czyli na zachód. Tak powinno się nazywać kierunki, poruszając się po mapie.

Czytanie granic Polski

Pomyśl, co chcesz znaleźć na naszej mapie? Czy interesują cię miasta, a może nasi sąsiedzi? Zacznij więc czytać mapę.
Połóż palce przy północnej, czyli dalszej ramce mapy i przesuwaj na południe – do siebie. Rób to powoli, bo jeśli będziesz to robił zbyt szybko, twoje palce nie zdążą przeczytać obrazu, jaki się pod nimi przesuwa. Spotkasz wiele znaków i zapewne trudno ci będzie zorientować się w ich ułożeniu. Spróbuj więc czytać tę mapę, zaczynając od obszarów blisko jej ramki; są tam fragmenty obszarów państw – sąsiadów Polski.
Państwa sąsiadujące z Polską mają powierzchnie przedstawione gładką fakturą i różnymi kolorami: żółtym, pomarańczowym i zielonym. Na tych powierzchniach są opisane nazwy krajów.
Teraz odczytaj w legendzie znaki granicy lądowej Polski i granicy na rzece oraz granicy między sąsiednimi państwami. Granicę Polski wyznacza linia wypukłych dużych punktów na szerokiej czerwonej linii. Na mapie spotkasz właśnie taką linię. A teraz połóż palce przy dalszej ramce mapy, po lewej, czyli zachodniej stronie. Przesuwaj je na prawo, czyli w kierunku wschodnim, po obszarze morza. Rób to powoli. Blisko ramki północnej znajdziesz napis – Morze Bałtyckie.
Przesuń palce dalej na wschód, na obszar lądu. Tu blisko ramki północnej znajdziesz napisy oznaczające położenie Rosji (Obwód Kaliningradzki) i Litwy oraz granicę między nimi. Są tu pokazane tylko fragmenty obszarów tych państw. Granica pomiędzy naszym krajem a Rosją przebiega prawie w linii prostej. Znajdź ją na południe od napisu Rosja. Przesuń palce bliżej siebie o około jeden centymetr, a trafisz na tę linię. Prowadź palce po tej granicy w kierunku wschodnim. W części północno-wschodniej Polski linia granicy zmienia kierunek i ciągnie się w kierunku południowym. Teraz badaj palcami fragmenty mapy między linią granicy Polski a ramką mapy, przesuwając palce coraz bliżej siebie. Napotkasz granicę między Litwą a Białorusią, a dalej kolejny napis – Białoruś. Posuń palce na południe, czyli coraz bliżej siebie, ku południowej ramce mapy. Czytaj granicę między Polską a Białorusią. Część granicy biegnie linią rzeki Bug. Przejdź granicę między Białorusią i Ukrainą. Blisko południowo-wschodniego, czyli bliższego prawego rogu mapy znajdziesz napis Ukraina.
Spróbuj powtórzyć wykonane przed chwilą czynności. Równocześnie zastanów się i określ, w jakim kierunku od Polski leżą odnalezione państwa. Zbadaj dokładnie i upewnij się, czy odnalezione linie oznaczają granice tych państw.
Teraz wróć do północnej, czyli dalszej ramki mapy i jej lewego, czyli północno-zachodniego rogu. Twoje palce są na Morzu Bałtyckim. Przesuwaj palce powolnymi ruchami do siebie, czyli w kierunku południowym. Pomiędzy granicą Polski a ramką mapy jest tylko wąski pas lądu. Bądź uważny, a twoje palce natrafią na granicę. Przy brzegu Morza Bałtyckiego Polskę oddziela od Niemiec granica lądowa. Dalej na południe granicą państwa jest rzeka Odra, a dalej w kierunku południowym graniczną rzeką jest Nysa Łużycka. Między Nysą Łużycką a ramką znajdziesz napis Niemcy. Tam, gdzie linia granicy odchodzi od Nysy Łużyckiej, linia dużych kropek określająca naszą granicę skręci ukośnie na wschód, czyli w prawo, a granica między Niemcami i Czechami będzie biegła na zachód.
W południowo-zachodniej części mapy znajdziesz stosunkowo duży obszar sąsiedniego państwa. Są to Czechy. Zbadaj ten obszar, na którym zaznaczono i podpisano trzy rzeki. Płynąca z terenu Czech rzeka Odra przecina granicę między tym krajem a Polską. Nieco dalej na wschód graniczymy z kolejnym sąsiadem – Słowacją. Na mapie mieści się tylko mały odcinek granicy między Słowacją a Ukrainą. Możesz teraz wędrować po mapie na północ i zbadać jeszcze raz obszary już obejrzane.

Czytanie rzek Polski

Mapa podstawowa Polski pokazuje charakterystyczny układ wód powierzchniowych w naszym kraju. Na mapie zaznaczono bowiem najważniejsze rzeki, jeziora naturalne i zbiorniki sztuczne. Przesuń palce po obszarze Polski. Napotkasz wiele linii oznaczających rzeki. Aby odnaleźć się w tej plątaninie znaków, najlepiej zacząć „od końca”, czyli od ujścia rzek do morza. Przesuń palce po obszarze Polski tuż przy brzegu Bałtyku. Na wschodniej części wybrzeża, w pobliżu miasta Gdańsk, znajdziesz dwie linie określające bieg dwu ramion Wisły wpadających do morza.

W celu odszukania na mapie źródła rzeki najlepiej zastosować technikę poruszania się „pod prąd”. Przesuwaj palce jednej ręki po znaku rzeki, a drugą sprawdzaj umieszczone blisko skróty nazwy „– w s”. Po drodze napotkasz dopływy – rzeki wpadające do Wisły. Nie zgubisz drogi, bo wypukłe linie dopływów oddzielone są od Wisły około trzymilimetrową przerwą. Źródła rzek oznaczone są dodatkowo wypukłym punktem. Zauważ, że źródła Wisły znajdują się blisko punktu, gdzie granica Polski zbiega się z granicą między Czechami a Słowacją. Wracając do ujścia, czyli w dół rzeki, możesz poznać jej dopływy, odnaleźć skróty jej nazwy. Pełne nazwy znajdziesz w objaśnieniu przy lewym brzegu arkusza. Przy kolejnym badaniu biegu Wisły możesz zapamiętać nazwy miast leżących nad Wisłą i pokazanych na tej mapie.

Teraz przy północnej ramce mapy w jej zachodniej części znajdź napis Morze Bałtyckie. Od napisu przesuwaj palce na południe aż do brzegu morza. Obok granicy faktury morza znajdziesz cienką szorstką linię brzegu Bałtyku. Przesuwaj palce po tej linii ku zachodowi, czyli w lewo, aż trafisz na linię rzeki. To jest ujście Odry. Sprawdź, czy nieco na zachód jest zaznaczona granica Polski. Przesuwaj palce po rzece na południe – ku sobie. Odra na pewnym swym odcinku jest rzeką graniczną. Została ona w tej części, podobnie jak odcinki innych rzek stanowiących granice państw, przedstawiona wypukłymi dużymi punktami umieszczonymi naprzemiennie z odcinkami wypukłymi linii gładkich. Zauważ w którym miejscu granicą staje się Nysa Łużycka, czyli dopływ Odry. Dłuższy odcinek rzeki Odry płynie przez ziemie Polski. A w jakim państwie znajdują się źródła Odry? Jakie miasta leżą nad Odrą?
Możesz, podobnie jak poprzednio, zapoznać się z dopływami Odry i położonymi nad nimi największymi miastami.

Czytanie jezior Polski

Sprawdź w legendzie jak oznaczone są jeziora.
Badając bieg polskich rzek napotkać można szereg zbiorników sztucznych, a także naturalne jezioro, przez które przepływa Noteć. Możesz je jeszcze raz odnaleźć. Sprawdź, na których rzekach zbudowano sztuczne zbiorniki wody.
Przeszukaj starannie północną część Polski, zaczynając od brzegu Bałtyku. Szukaj znaków jezior poza liniami rzek. Przez te jeziora przepływają rzeki tak małe, że nie zaznaczono ich na mapie. Jeśli poszukasz uważnie, to znajdziesz 12 znaków jezior. Sprawdź, że w innych rejonach kraju nie ma znaków jezior. Rozumiesz już, skąd wzięła się nazwa „pojezierze”?
O jeziorach dowiesz się więcej, czytając mapy pojezierzy: p5, p6 i p8.

Czytanie miast Polski

Jak oznaczone są miasta? Warto jeszcze raz uważnie przeczytać obszar Polski na mapie podstawowej i znaleźć 14 zaznaczonych na niej miast.
Jeśli dobrze poznasz mapę podstawową, to będzie ci łatwiej czytać następne mapy zawierające wiele innych treści.

Czytanie siatki kartograficznej

Przez całą mapę biegną z północy na południe linie południków, zaznaczone co dwa stopnie i opisane tuż poza ramką mapy. Spróbuj prześledzić bieg tych linii przez mapę.
Przez całą mapę biegną z zachodu na wschód linie równoleżników, także zaznaczone co dwa stopnie i opisane tuż poza ramką mapy. Spróbuj prześledzić bieg tych linii przez mapę.
Na ramce mapy zaznaczono ponadto co 1 stopień punkty przecięcia linii siatki kartograficznej z ramką.
Na kolejnych mapach Atlasu nie zaznaczono linii siatki kartograficznej, by nie utrudniały czytania mapy. Pozostawiono tylko opis południków i równoleżników przy ramkach tych map. Czytając mapę podstawową możesz łatwiej zorientować się we współrzędnych geograficznych podstawowych miejsc w Polsce.

Opis treści mapy

Za pomocą tej mapy możemy przede wszystkim poznać przebieg granic Polski oraz państwa sąsiadujące z Polską. Długość linii brzegowej Polski wynosi 528 km. Gdyby jechać wzdłuż tej granicy samochodem, z prędkością 60 km/godz., to nasza podróż trwałaby prawie 9 godzin. Pozostała część Polski ma granice lądowe przy czym część tych granic biegnie wzdłuż rzek.

Powierzchnia Polski jest zaznaczona fakturą gładką na białym tle i oddzielona granicami od państw sąsiadujących. Polska ma kształt zbliżony do niezbyt regularnego kwadratu ze ściętym południowo-zachodnim rogiem. Wielkość Polski można określić jej rozciągłością wynoszącą w linii prostej z północy na południe 649 km i z zachodu na wschód – 689 km. Gdybyśmy mogli wzdłuż każdej z tych linii przemierzyć Polskę samochodem, jadąc z prędkością 60 km/godz., to podróż zajęłaby nam około 11 godzin zarówno w jednym jak i w drugim kierunku.
Państwa sąsiadujące z Polską. Polska graniczy z 7 państwami. Od północy granica z Rosją, a właściwie z jej częścią zwaną Obwodem Kaliningradzkim, ma długość 210 km. Od wschodu sąsiadujemy z 3 państwami: Litwą (103 km granicy), Białorusią (416 km granicy) i Ukrainą (529 km granicy). Część wschodniej granicy Polski stanowią rzeki: rzeka Bug – z Białorusią oraz rzeki Bug i San – z Ukrainą. Na południu granica Polski z Czechami (790 km granicy) i Słowacją (539 km granicy) biegnie najwyższymi pasmami górskimi. Na zachodzie granica z Niemcami ma długość 467 km i biegnie częściowo rzekami Nysą Łużycką i Odrą.

Polskę pokrywa bogata sieć wodna obejmująca tysiące rzek i jezior. Na mapie zaznaczono tylko 9 rzek. Dwie z nich to najdłuższe rzeki Polski – Wisła, o długości 1047 km i Odra, o długości 854 km, w tym w Polsce 742 km. Są to rzeki główne, płynące z gór na południu i uchodzące do Morza Bałtyckiego na północy. Ponadto zaznaczono też 8 największych dopływów, w tym 3 odprowadzające swe wody do Wisły i 2 do Odry.
Spośród występujących w Polsce ponad 9300 jezior naturalnych o powierzchni przekraczającej 1 ha, na mapie zaznaczono tylko 13. Na tej mapie nie ma ich nazw. Jeziora naturalne występują głównie w północnej części Polski. Największym naszym jeziorem są Śniardwy, o powierzchni prawie 114 km², leżące na wschód od Olsztyna, na podobnej szerokości geograficznej. Najgłębszym jeziorem jest Hańcza, mające 108,5 m głębokości. Leży ono niedaleko od zbiegu granic Polski, Rosji i Litwy, nie jest jednak zaznaczone na mapie ze względu na swą niewielką powierzchnię.
Zbiorniki sztuczne zostały wybudowane na rzekach poprzez spiętrzenie wód zaporami, głównie w celach przeciwpowodziowych, do produkcji energii elektrycznej i dla poprawienia żeglugi. W Polsce sztucznych zbiorników jest ponad 100, ale tylko 5 zaznaczono na tej mapie. Największym z nich jest Zbiornik Soliński wybudowany w górnym biegu Sanu, w południowo-wschodniej części kraju.

W Polsce jest ponad 900 miast. Ich liczba stopniowo się zwiększa. Na mapę naniesiono tylko 14 wybranych miast. Stolica Polski – Warszawa jest największym miastem Polski, liczącym ponad 1,7 miliona mieszkańców. Leży nad Wisłą, w jej środkowym biegu, przed ujściem Narwi do Wisły. Drugim co do wielkości miastem jest Kraków (ponad 750 tysięcy mieszkańców). Kraków jest dawną stolicą Polski i również leży nad Wisłą, w jej górnym biegu. Pozostałe miasta zaznaczone na mapie, poza Kołobrzegiem, są miastami wojewódzkimi.
Po zakończeniu czytania złóż mapę i uważnie włóż do teczki.