1.

Zmiana granic i struktury narodowościowej polski
w wyniku II wojny światowej (1939–1945)

(MAPA 1.) (MAPA 2.)

KALENDARIUM WYDARZEŃ

• 23 sierpnia 1939 – Podpisanie paktu Ribbentrop–Mołotow. Podpisany w Moskwie pakt o nieagresji między Niemcami a ZSRS zawierał tajny aneks, przewidujący podział Polski. Granica między nimi miała przebiegać na linii Narwi, Wisły i Sanu.
• 1 września 1939 – Niemcy atakują Polskę. Rozpoczyna się druga wojna światowa.
• 17 września 1939 – Wojska sowieckie wkraczają na wschodnie tereny Polski i zajmują obszar uzgodniony z Niemcami w pakcie Ribbentrop–Mołotow.
• 28 września 1939 – Podpisany przez Niemcy i ZSRS traktat o granicach i przyjaźni przesunął granicę podziału Polski na wschód, na linię Bugu.
• Październik 1939 – ZSRS odstępuje Litwie Wileńszczyznę, Hitler tworzy z terenów centralnej Polski Generalne Gubernatorstwo o powierzchni około 95 tysięcy kilometrów kwadratowych; pozostałe polskie ziemie włącza w granice III Rzeszy.
• 1 i 2 listopada 1939 – Oficjalne włączenie ziem zajętych przez ZSRS do Białoruskiej i Ukraińskiej Socjalistycznych Republik Sowieckich.
• 15 czerwca 1940 – ZSRS zajmuje Litwę wraz z Wileńszczyzną.
• 22 czerwca 1941 – Niemcy atakują ZSRS. Po szybkich sukcesach w sierpniu włączają okręg Białystok do Rzeszy, a Galicję Wschodnią – w skład Generalnego Gubernatorstwa.
• 28 listopada – 1 grudnia 1943 – Konferencja wielkiej trójki w Teheranie. Premier Zjednoczonego Królestwa Winston Churchill i prezydent Stanów Zjednoczonych Franklin D. Roosevelt zgadzają się na żądanie Stalina, by granicę Polski przesunąć na zachód do linii Curzona*.
• Styczeń 1944 – Armia Czerwona przekracza w okolicach miasta Sarny na Wołyniu granicę Polski z 1939 roku.
• 21 lipca 1944 – Armia Czerwona przekracza Bug i zajmuje Chełm. Podległy ZSRS Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN) ogłasza manifest, proklamujący powstanie nowego rządu Polski w granicach zgodnych z sowieckimi życzeniami.
• 27 lipca 1944 – PKWN podpisuje z ZSRS porozumienie uznające nową wschodnią granicę Polski.
• 4–11 lutego 1945 – Na konferencji wielkiej trójki w Jałcie na Krymie Franklin D. Roosevelt i Winston Churchill potwierdzają ostatecznie zaproponowany przez Józefa Stalina nowy kształt granicy Polski. Zapadają też decyzje o przekazaniu Polsce części wschodnich prowincji Niemiec oraz o przymusowym wysiedleniu Niemców z Polski i Czechosłowacji.
• 17 lipca – 2 sierpnia 1945 – Na konferencji w Poczdamie pod Berlinem wielka trójka zgadza się na przekazanie Polsce terenów wschodnich Niemiec do linii rzek Odry i Nysy oraz części Prus Wschodnich.
• 16 sierpnia 1945 – uznany przez wielką trójkę polski Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej podpisuje z ZSRS umowę regulującą granicę polsko-sowiecką.
• 6 lipca 1950 – W Zgorzelcu zostaje podpisany układ między Polską a Niemiecką Republiką Demokratyczną, potwierdzający przebieg granicy polsko-niemieckiej na Odrze i Nysie Łużyckiej.
• 15 lutego 1951 – Polska i ZSRS przeprowadzają korektę granicy. Wymiana obejmuje tereny o powierzchni około 480 kilometrów kwadratowych – w zamian za bogate w gaz ziemny i węgiel ziemie w okolicy miasta Bełz Polska otrzymuje fragmenty Bieszczad z Ustrzykami Dolnymi.
• 7 grudnia 1970 – Polska podpisuje w Warszawie układ z Republiką Federalną Niemiec, w którym rząd zachodniego państwa niemieckiego uznaje granicę polsko-niemiecką.
• Listopad 1990 – Niemcy uznają za ostateczną granicę między Polską a zjednoczonymi Niemcami.

Polska odzyskała niepodległość w listopadzie 1918 roku po 123 latach zaborów. Ale jej granice kształtowały się jeszcze przez kilka lat, aż do marca 1923 roku, kiedy zostały uznane za ostateczne przez Radę Ambasadorów państw, które po zwycięstwie w I wojnie światowej decydowały o nowym porządku świata. Po powiększeniu terytorium w 1938 roku o przejęte przez Polskę Zaolzie powierzchnia państwa wynosiła 389 720 kilometrów kwadratowych. Ponad dwie trzecie znajdowało się wcześniej w zaborze rosyjskim, około 20 procent pod panowaniem austriackim, a około 11 procent stanowiło część Niemiec.

II Rzeczpospolita miała długie granice, łącznie aż 5534 kilometry, z czego na granicę z Niemcami przypadało 1912 kilometrów, z ZSRS – 1412 kilometrów, z Czechosłowacją – prawie tysiąc kilometrów, z Litwą – 507 kilometrów, Łotwą – 109 kilometrów i Rumunią – 347 kilometrów. Tuż przed wojną, kosztem Czechosłowacji, powstał liczący ponad 270 kilometrów odcinek polskiej granicy z Węgrami. Długie i skomplikowane granice, zwłaszcza z nieprzyjaznymi Polsce Niemcami i ZSRS, bardzo utrudniły przygotowanie się do odparcia agresji we wrześniu 1939 roku.

Ludność II Rzeczypospolitej liczyła w sierpniu 1939 roku około 35,4 miliona. Struktura narodowościowa była bardzo zróżnicowana. Najwięcej mniejszości narodowych zamieszkiwało we wschodniej i południowej części kraju. Około jednej trzeciej jej ludności stanowiły mniejszości narodowe.

Na obszarach Polski położonych na zachód od tzw. linii Curzona* w 1931 roku zamieszkiwało około 21,3 miliona osób, w tym 83,7 procent Polaków, około 9,6 procent Żydów, 3,1 procent Niemców oraz 2,8 procent Ukraińców, a także niewielka grupa Białorusinów oraz przedstawicieli innych narodowości. Na Kresach Wschodnich zamieszkiwało około 10,7 miliona ludzi. Najliczniejszą grupę ludności na tych terenach – prawie 4,5 miliona (41,3 procent) – stanowili Ukraińcy, Polaków było ponad 3,1 miliona – 29,3 procent, a Białorusinów około 1,8 miliona – blisko 17 procent. Zamieszkujących w miastach i miasteczkach (gdzie często stanowili większość mieszkańców) Żydów żyło na Kresach około 1 miliona – 9,3 procent. Podział narodowościowy w znacznej mierze pokrywał się z podziałami religijnymi; zwłaszcza na wschodzie wyznanie rzymskokatolickie określane było niejednokrotnie mianem „polskiego”, a ewangelickie – „niemieckim”. Białorusini i Ukraińcy z zaboru rosyjskiego byli wiernymi kościoła prawosławnego, a Ukraińcy z zaboru austriackiego w większości wyznawali religię uznającej władzę papieża Cerkwi greckokatolickiej.

Wiosną 1939 roku stało się już jasne, że Hitler dąży do wojny z Polską. W marcu zlikwidował ostatecznie Czechosłowację. Na jej miejsce utworzono w pełni podległy Niemcom Protektorat Czech i Moraw i formalnie niepodległe Państwo Słowackie. Zmusił też Litwę do oddania Niemcom portu w Kłajpedzie, a Rumunów – do podpisania umowy gwarantującej dostawy ropy naftowej dla niemieckiej armii. Francja i Anglia, zaniepokojone tymi działaniami, udzieliły Polsce gwarancji bezpieczeństwa. Niemcy przystąpiły do przygotowania planu ataku na Polskę. Rozpoczęły też rozmowy z ZSRS, które zakończyły się podpisaniem w Moskwie 23 sierpnia 1939 roku niemiecko-sowieckiego układu o nieagresji, nazwany od nazwisk podpisujących go ministrów spraw zagranicznych paktem Ribbentrop–Mołotow. Obie strony deklarowały w nim powstrzymanie się od aktów zbrojnych skierowanych przeciwko drugiej stronie, gwarantowały wzajemną neutralność w razie konfliktu z państwem trzecim oraz nieprzystępowanie do układów sojuszniczych wymierzonych w drugiego z sygnatariuszy.

Najistotniejszy był jednak dołączony do paktu tajny protokół, w którym ZSRS i Niemcy dzieliły się strefami wpływów w Europie Środkowo-Wschodniej. Zakładał on podział Polski wzdłuż linii rzek: Wisły, Narwi i Sanu. Wkrótce podpisano też umowy gwarantujące Hitlerowi dostawy zboża i surowców strategicznych w zamian za wyposażenie i sprzęt wojskowy.

1 września 1939 roku Niemcy rozpoczęły wojnę, atakując między innymi z terenów Czech i Słowacji. Francja i Anglia wypowiedziały Niemcom wojnę, ale nie zrobiły nic więcej.

17 września 1939 roku, zgodnie z porozumieniem, wojska sowieckie wkroczyły na ziemie polskie. Kilka dni później doszło do spotkania wojsk sowieckich z niemieckimi, a 23 września odbyła się wspólna sowiecko-hitlerowska defilada zwycięstwa w Brześciu nad Bugiem. Polski rząd, naczelne dowództwo i część wojsk przekroczyły granicę Polski i zostały internowane w Rumunii.

Dzień po kapitulacji Warszawy, 28 września, kiedy trwała jeszcze walka ostatnich polskich oddziałów na Helu i Lubelszczyźnie, w Moskwie podpisano kolejny układ o granicach i przyjaźni między ZSRS a Niemcami. Zmieniał od podział zajętych ziem polskich. Odtąd granica niemiecko-sowiecka miała przebiegać na rzece Bug, Sowieci mieli też zająć Białystok i północne Mazowsze. Ostatecznie Niemcy zajęły obszar 188,7 tysiąca kilometrów kwadratowych, a ZSRS – 201 tysięcy kilometrów kwadratowych. Nieco później ZSRS przekazał Litwie 8,3 tysiąca kilometrów kwadratowych terytorium Polski z Wilnem, a Niemcy – Słowacji 0,7 tysiąca kilometrów kwadratowych.

Na zajętych ziemiach Sowieci od razu zorganizowali „spontaniczne” głosowania za przyłączeniem ich do ZSRS.

22 października odbyły się w pełni kontrolowane przez NKWD „wybory”, w których wybrano wyznaczonych wcześniej przedstawicieli do zgromadzeń ludowych Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy. Ciała te bez zbędnej zwłoki zwróciły się w imieniu miejscowej ludności do Rady Najwyższej Związku Sowieckiego o zgodę na przyłączenie do ZSRS i przyznanie mieszkańcom obywatelstwa sowieckiego. Na początku listopada władze ZSRS z radością włączyły Zachodnią Białoruś i Zachodnią Ukrainę do Białoruskiej i Ukraińskiej Socjalistycznych Republik Sowieckich. Te sfingowane wybory stały się dla ZSRS podstawą do nieuznawania przez siebie przedwojennych granic Polski także po ataku Niemiec w czerwcu 1941 roku i wejściu ZSRS do koalicji antyhitlerowskiej.

Niemcy, również w październiku 1939 roku, na części podbitych ziem polskich tworzą liczące około 100 tysięcy kilometrów kwadratowych Generalne Gubernatorstwo, składające się z czterech dystryktów: warszawskiego, radomskiego, lubelskiego i krakowskiego. Siedzibą gubernatora Hansa Franka został Wawel. Po zaatakowaniu ZSRS i zajęciu Ukrainy do Generalnego Gubernatorstwa włączono kolejny, liczący około 50 tysięcy kilometrów kwadratowych dystrykt Galicja, w którego skład weszły ziemie byłej Galicji Wschodniej. Reszta ziem polskich została wcielona bezpośrednio do III Rzeszy. Już jesienią 1939 roku zaczęto z nich usuwać Żydów i wysiedlać Polaków do Generalnej Guberni, którzy mieli zrobić miejsce dla Niemców, przesiedlanych z terenów ZSRS i Bukowiny w celu wzmocnienia niemieckości nowych ziem wschodnich.

Z ziem zajętych przez Niemców jeszcze we wrześniu uciekło ponad 300 tysięcy Polaków i Żydów. Jedna trzecia z nich zatrzymała się na ziemiach polskich zajętych przez Sowietów. Reszta znalazła schronienie w Rumunii, na Węgrzech i Litwie, skąd wielu przedostawało się dalej, głównie do Francji.

We wrześniu 1939 roku do niemieckiej niewoli dostało się ponad 400 tysięcy polskich żołnierzy i oficerów. Większość żołnierzy zwolniono szybko do domów lub przekonano do podjęcia pracy. W ten sposób większość z nich stała się robotnikami przymusowymi. Żołnierze narodowości niemieckiej dostali możliwość wstąpienia do Wehrmachtu, a ukraińskiej – do niemieckich jednostek pomocniczych.

W 1942 roku w obozach jenieckich, z których część znajdowała się na ziemiach, które po 1945 roku weszły w skład Polski, pozostawało około 19 tysięcy oficerów i 30 tysięcy żołnierzy i podoficerów.

W tym samym czasie do niewoli sowieckiej dostało się około 250 tysięcy żołnierzy i innych funkcjonariuszy państwowych – Sowieci zatrzymywali od razu także policjantów, żołnierzy Korpusu Ochrony Pogranicza, strażników więziennych, a nawet leśników. Większość z nich została następnie wywieziona do łagrów rozsianych po całym ZSRS. Prawie 22 tysiące osób – głównie oficerów, policjantów i ziemian, umieszczonych w obozach specjalnych w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie, zostało decyzją najwyższych władz ZSRS skazanych na śmierć i rozstrzelanych w Katyniu, Kalininie i Charkowie. Około 20 tysięcy trafiło z łagrów do tworzonej od sierpnia 1941 roku Armii Polskiej w ZSRS i z nią przedostało się na Bliski Wschód, a kilkanaście tysięcy znalazło się w tworzonym od 1943 roku, podporządkowanym komunistom tzw. ludowym Wojsku Polskim.

W łagrach, innych obozach i osiedlach w najdalszych azjatyckich krańcach ZSRS znalazło się także ponad 200 tysięcy Polaków, wysiedlonych z byłych terenów Polski w 1940 i 1941 roku w kilku falach deportacji. W największej z nich, przeprowadzonej w lutym 1940 roku, wywieziono ponad 115 tysięcy Polaków, głównie leśników i osadników wojskowych i ich rodziny. Kilkadziesiąt tysięcy obywateli polskich w wieku poborowym z tych terenów po referendum ludowym siłą wcielono do Armii Czerwonej.

W lipcu 1941 roku, po ataku hitlerowskich Niemiec na ZSRS, doszło do wznowienia zerwanych 17 września 1939 roku stosunków dyplomatycznych między polskim rządem na emigracji a Sowietami. Podpisany 30 lipca przez premiera generała Władysława Sikorskiego i ambasadora sowieckiego w Wielkiej Brytanii Iwana Majskiego układ umożliwił zwolnienie Polaków z łagrów i tworzenie Armii Polskiej w ZSRS, przemilczał jednak kwestię granic Polski. Z tego powodu duża część polskiej emigracji uznała go za zdradę polskich interesów narodowych. Na Stalinie nie zrobiło to jednak wrażenia. Ponieważ rząd polski, powołując się na postanowienia układu ryskiego z 1921 roku oraz na zapisy uchwalone we wrześniu 1941 roku Karty Atlantyckiej, gwarantującej państwom koalicji antyhitlerowskiej niezmienianie granic bez zgody zainteresowanych, odmawiał zaakceptowania przesunięcia sowieckich granic na zachód.

13 kwietnia 1943 roku Niemcy ogłosili oficjalnie odnalezienie w Katyniu pod Smoleńskiem masowych grobów kilku tysięcy pomordowanych polskich oficerów. Stalin pod pretekstem wrogiej postawy Polaków, odmawiających uznania zbrodni katyńskiej za dzieło Niemców, zerwał stosunki dyplomatyczne z rządem Władysława Sikorskiego. Już w marcu utworzył z przebywających w Moskwie polskich komunistów Związek Patriotów Polskich, który stał się zalążkiem nowego, podporządkowanego Sowietom ośrodka władzy państwowej. Rozpoczęto także tworzenie wojska polskiego, podporządkowanego oficjalnie ZPP.

W lipcu 1943 roku w niewyjaśnionej do końca katastrofie lotniczej w Gibraltarze zginął generał Władysław Sikorski, a sprawa przebiegu granic Polski została ustalona ponad głowami Polaków.

Od końca 1942 roku wszystkie najważniejsze decyzje dotyczące przebiegu wojny oraz nowego, powojennego porządku ustalane były przez grono, nazwane „Wielką Trójką”, którą tworzyli: przywódca ZSRS generalissimus Józef Stalin, prezydent USA Franklin D. Roosevelt oraz premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill. Pierwszy raz spotkali się w dniach od 28 listopada do 1 grudnia w Teheranie. Ustalili tam wiele planów dotyczących dalszego przebiegu wojny, a Roosevelt i Churchill zgodzili się też, aby nowa granica Polski przebiegała mniej więcej na linii Curzona, raczej nieprzypadkowo przypominającej swym przebiegiem linię podziału Polski między Związek Sowiecki a hitlerowskie Niemcy z 28 września 1939 roku. O tych decyzjach sojusznicy nie poinformowali polskiego rządu. Miesiąc później wojska sowieckie przekroczyły granicę Polski sprzed 17 września 1939 roku.

Następna konferencja wielkiej trójki odbyła się w Jałcie w dniach 4–11 lutego 1945 roku, kiedy to Armia Czerwona zajęła już prawie całe terytorium przedwojennej Polski. Sprzymierzeni zajmowali się na niej planowaniem urządzenia powojennych Niemiec. Prezydentowi Rooseveltowi zależało bardzo na włączeniu się Stalina w wojnę z Japonią na Dalekim Wschodzie, więc w kwestiach europejskich był bardzo ustępliwy. O losach Polski decydował także fakt, że Armia Czerwona panowała realnie na ziemiach Polski. W tej sytuacji potwierdzono ustalone w Teheranie i zrealizowane w praktyce decyzje dotyczące wschodnich granic Polski. Straty terytorialne Polski miano zrekompensować ziemiami niemieckimi, których ostateczne ustalenie odłożono do konferencji pokojowej, oraz zdecydowano, że nowy rząd Polski powstanie na podstawie utworzonego przez polskich komunistów Rządu Tymczasowego, powiększonego o kilka osób z polskiego rządu emigracyjnego. Oznaczało to cofnięcie poparcia przez Anglię i Stany Zjednoczone rządowi RP na emigracji.

Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej powstał 1 stycznia 1945 roku w miejsce Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN), podporządkowanego Sowietom niby-rządu polskiego. PKWN już w momencie przekroczenia nowej granicy Polski w lipcu 1944 roku ogłosił przejęcie władzy na ziemiach Polski, a 27 lipca podpisał z rządem ZSRS porozumienie o przebiegu polsko-sowieckiej granicy.

Ostatnia konferencja wielkiej trójki odbyła się już po zakończeniu działań wojennych w Europie, w dniach od 17 lipca do 2 sierpnia 1945 roku w Poczdamie. Stany Zjednoczone reprezentował Harry Truman, następca zmarłego w kwietniu 1945 roku Roosevelta, a w jej trakcie Winstona Churchilla zastąpił nowy szef rządu Clement Attlee.

W Poczdamie ustalono ostatecznie, że Polska otrzyma „w administrowanie” Gdańsk, południową część Prus Wschodnich i ziemie na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej wraz ze Szczecinem, ale ostateczny kształt granicy z Niemcami zostanie potwierdzony na konferencji pokojowej, która na skutek rosnącego konfliktu między sprzymierzonymi nigdy się nie odbyła.

Przebieg granicy Polska potwierdziła ostatecznie z Niemiecką Republiką Demokratyczną w 1950 roku, z Republiką Federalną Niemiec w 1970 roku, a ostatecznie, ze zjednoczonymi Niemcami, dopiero w listopadzie 1990 roku.

Polska w nowych granicach zajmowała terytorium 311 730 kilometrów kwadratowych (po wymianie z ZSRS w 1951 – 312 683 kilometrów kwadratowych). Terytorium państwa zmniejszyło się o prawie 77 tysięcy kilometrów kwadratowych. Przyznane Polsce obszary wschodnich Niemiec, nazwane propagandowo Ziemiami Odzyskanymi, miały powierzchnię 101 tysięcy kilometrów kwadratowych.

Z powodu strat wojennych, zmian granic i przymusowych oraz dobrowolnych ucieczek i migracji Polska w nowych granicach stała się krajem niemal jednolitym narodowościowo. Według szacunkowych danych z 1945 roku zmniejszyła się o ponad 10 milionów obywateli i wynosiła nieco ponad 25 milionów, z czego ponad 96 procent (24,15 miliona) stanowili Polacy, Niemców pozostało jeszcze około 360 tysięcy(1,5 procent), Ukraińców – 200 tysięcy (0,8 procent), Białorusinów – 150 tysięcy (0,6 procent), zaś Żydzi stanowili populację 80 tysięcy osób (0,3 procent).

Także na dawnych Kresach Wschodnich zaszły ogromne zmiany. Według sowieckich spisów z 1959 roku byłe polskie Kresy zamieszkiwało 9,54 miliona osób – prawie 2 miliony mniej niż w 1939 roku. Pozostało tam jeszcze ponad 800 tysięcy (8,4 procent) Polaków (głównie na Grodzieńszczyźnie i Wileńszczyźnie), 5,6 miliona Ukraińców (56,4 procent), 2,23 miliona (23,23 procent) Białorusinów i 606,8 tysiąca (6,3 procent) Rosjan, 132,8 tysiąca (1,4 procent) Litwinów i 57,9 tysiąca (0,6 procent) Żydów.

Na ziemiach „odzyskanych” – wraz z Gdańskiem – przed wybuchem II wojny światowej na 8,4 miliona ludności mieszkało 90,5 procent Niemców, 8,7 procent Polaków i około 0,8 procent Żydów.

Tak duże zmiany były wynikiem masowych ruchów ludności i Holokaustu. Zostało zamordowanych blisko 6 milionów Żydów, z których prawie 3 miliony było przed wojną obywatelami Polski. W latach 1939–1956 na obszarze od Odry na zachodzie do wschodnich granic przedwojennej Polski przymusowe najczęściej migracje objęły ponad 30 milionów ludzi – wielu z nich zmieniało miejsce zamieszkania wielokrotnie. Na 24,6 miliona mieszkańców Polski w 1950 roku aż 26,2 procent (ponad 6,5 miliona) zmieniło miejsce zamieszkania na stałe.

Od drugiej połowy 1944 roku z Polski i wschodnich prowincji Niemiec uciekło ponad 7 milionów Niemców, blisko 3 miliony zostało wysiedlonych już po zakończeniu wojny. Z Kresów, głównie na Ziemie Zachodnie i Północne, w latach 1945–1947 wyjechało około 1,2 miliona Polaków. Do Polski wróciło też około 150 tysięcy Żydów, którzy przeżyli Holokaust w ZSRS. Większość z nich szybko wyemigrowała, najczęściej do powstałego w 1948 roku państwa Izrael albo do Stanów Zjednoczonych. Ostatnia fala ponad 100 tysięcy repatriantów przybyła do Polski już po śmierci Stalina w latach pięćdziesiątych. Oprócz repatriantów, którzy nie mogli wyjechać wcześniej, do kraju powrócili wtedy zwolnieni z łagrów żołnierze AK oraz spora grupa służących przymusowo w niemieckim wojsku Ślązaków. W latach 1945–1948 do Polski wróciło z Niemiec i Austrii około 1,2 miliona robotników przymusowych i jeńców wojennych. Około 500 tysięcy Polaków zdecydowało się nie wracać i pozostać na Zachodzie.

Migracje i wysiedlenia objęły też ludność ukraińską. Kilkaset tysięcy Ukraińców zostało wcielonych do Armii Czerwonej, wielu z nich nie wróciło do domów. To samo spotkało wiele tysięcy służących w niemieckich jednostkach pomocniczych – wielu z nich z obozów jenieckich zostało wywiezionych do łagrów. Około 500 tysięcy zostało przymusowo wysiedlonych z południowo-wschodniej Polski do Ukraińskiej republiki sowieckiej w 1945 i 1946 roku. Wreszcie, w ramach zwalczania ukraińskiej partyzantki niepodległościowej – nazywanej również bandami UPA – w 1947 roku władze PRL przesiedliły z tego samego regionu na Mazury i Ziemie Zachodnie ponad 140 tysięcy Ukraińców, dbając, żeby zbyt wielu nie trafiło do jednej miejscowości. Ślady wojennych i powojennych migracji widać do dzisiaj w wielu polskich miejscowościach – głównie w postaci zniszczonych i zaniedbanych cmentarzy i świątyń mniejszości, których już w Polsce nie ma. Jeszcze gorzej jest na Kresach Wschodnich, gdzie przez wiele lat ślady polskości były staranie zacierane. Po tysiącach polskich dworów i cmentarzy nie pozostał najmniejszy ślad.

*Linia Curzona – wyznaczona w lipcu 1920 roku jako proponowana linia rozdzielająca wojska polskie od sowieckich podczas wojny polsko-bolszewickiej, uznawana przez główne mocarstwa sprzymierzone w czasie I wojny światowej za etnograficzną wschodnią granicę Polski. Nazwa pochodzi od nazwiska ministra spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii lorda George’a Curzona.