11. POWSTANIA ŚLĄSKIE 1919–1921

KALENDARIUM WYDARZEŃ: 

• 11 stycznia 1919 – w Katowicach powstaje tajna Polska Organizacja Wojskowa Górnego Śląska;
• 28 czerwca 1919 – podpisanie traktatu wersalskiego, w którym zapisano, że o podziale Górnego Śląska zadecyduje plebiscyt;
• 17–24 sierpnia 1919 – I powstanie śląskie;
• 11 lutego 1920 – władzę na Górnym Śląsku przejmuje Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa;
• 19/20–25 sierpnia 1920 – II powstanie śląskie;
• 20 marca 1921 – odbywa się plebiscyt na Górnym Śląsku, jego wyniki są niekorzystne dla Polaków;
• 3 maja 1921 – wybucha III powstanie śląskie, którego dyktatorem zostaje Wojciech Korfanty;
• 21 maja 1921 – największa bitwa powstania w rejonie Góry Św. Anny;
• 25 czerwca 1921 – zawieszenie broni na froncie powstańczym;
• 20 października 1921 – na mocy decyzji Rady Ambasadorów, Polska otrzymuje 29% obszaru plebiscytowego;
• 20 czerwca 1922 – Wojsko Polskie wkracza na Górny Śląsk.

Odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 r. oznaczało dla młodego państwa konieczność wytyczenia granic. Na wschodnich rubieżach o ich kształcie zadecydować miała siła oręża, natomiast na zachodzie i północy Polacy musieli czekać na wyniki konferencji pokojowej w Wersalu. Jednym z punktów obrad była sprawa Górnego Śląska. Pretensje do tego terenu zgłaszały Polska i Niemcy. Polska delegacja, popierana przez Francję, twierdziła, że większość ludności Śląska, który przed wiekami należał do Polski, to Polacy, a sam Śląsk z rozwiniętym przemysłem będzie ważnym wzmocnieniem gospodarki młodego państwa. Niemcy zaś, wspierani przez Brytyjczyków, uważali, że nie należy brać pod uwagę związków sprzed stuleci, a Śląsk od dziesiątek lat był gospodarczo związany z państwem niemieckim. Ostatecznie w 88. punkcie traktatu wersalskiego postanowiono, że na Górnym Śląsku odbędzie się plebiscyt, nad którego przebiegiem będzie czuwać Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa Górnego Śląska. Na wniosek strony polskiej mogły w nim wziąć udział wszystkie osoby urodzone na terenie plebiscytowym, niezależnie od obecnego miejsca zamieszkania.

Obydwie strony zaczęły się przygotowywać do plebiscytu. Niemcy, starając się zwiększyć wpływy polityczne, stosowali terror policyjny i represje wobec polskich działaczy. W odpowiedzi na to Polacy 11 sierpnia 1919 r. rozpoczęli strajk generalny, który 17 sierpnia 1919 r. przekształcił się dość chaotycznie w powstanie. Przystąpili do niego zwykli Ślązacy kierowani przez członków Górnośląskiej Polskiej Organizacji Wojskowej, działającej w konspiracji od stycznia 1919 r. Na czele powstania stanął Alfons Zgrzebniok. Walki objęły powiaty: katowicki, lubliniecki, pszczyński, rybnicki, tarnogórski oraz część raciborskiego. Mimo bohaterstwa powstańców regularne wojska niemieckie w ciągu kilku dni opanowały sytuację, a większość uczestników powstania musiała uciekać do Polski. Do swoich domów mogli powrócić dopiero po 1 października 1919 r., po podpisaniu polsko-niemieckiej umowy amnestyjnej. Obejmowała ona jednak wyłącznie szeregowców. Dowódcy musieli pozostać na emigracji.

W styczniu 1920 r. władzę na Górnym Śląsku przejęła Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa Górnego Śląska, a nad bezpieczeństwem wewnętrznym miały czuwać przybyłe z Zachodu oddziały włoskie, brytyjskie i francuskie. Niemcy musieli zatem wycofać ze spornych terenów oddziały Grenzschutzu, ale pozostawili znienawidzoną przez Polaków policję bezpieczeństwa (Sipo). W ramach przygotowań do plebiscytu powstały komisariaty plebiscytowe: polski w Bytomiu z Wojciechem Korfantym na czele oraz niemiecki w Katowicach.

Walka wyborcza nie przebiegała jednak spokojnie. Dochodziło do starć między członkami POW Górnego Śląska a niemieckimi oddziałami ochotniczymi. Latem 1920 r. sytuacja stała się bardzo napięta. W rocznicę wybuchu pierwszego powstania niemieckie bojówki zaatakowały siedzibę Komisji Międzynarodowej, a następnie dopuściły się linczu na polskim lekarzu Andrzeju Mielęckim. W odpowiedzi Polacy ponownie chwycili za broń i 19 sierpnia 1920 r. stanęli do walki. Drugie powstanie, choć wybuchło poniekąd spontanicznie, było lepiej przygotowane i objęło swym zasięgiem większy obszar niż pierwsze. Zakończyło się 25 sierpnia, a jego owocem było m.in. wycofanie z Górnego Śląska oddziałów Sipo i powołanie polsko-niemieckiej policji plebiscytowej.

Plebiscyt na Górnym Śląsku odbył się 20 marca 1921 r. Z głębi Niemiec przyjechało na niego niemal 200 tysięcy Niemców, którzy urodzili się na Śląsku, ale później opuścili te tereny. Polacy sprowadzili z głębi kraju tylko około 10 tysięcy Ślązaków. W plebiscycie zwyciężyli Niemcy, którzy zdobyli niemal 60% głosów (708 tysięcy). Za przynależnością Górnego Śląska do Polski głosowało 479 tysięcy osób (około 40%). Po ogłoszeniu wyników Niemcy zażądali przyłączenia całego Górnego Śląska do Niemiec. Polacy, wspierani przez Francję, chcieli wytyczenia granic zgodnie z wynikami plebiscytowymi. Aby poprzeć te żądania, rozpoczęto przygotowania do kolejnego powstania. Na Śląsk przybywali ochotnicy z innych części Polski, przemycano broń i amunicję, a plany walk powstańczych układane były razem z polskimi oficerami sztabowymi. Wojciech Korfanty, będący wówczas niekwestionowanym przywódcą Ślązaków, początkowo skłaniał się ku rozstrzygnięciom dyplomatycznym, później jednak, kiedy niemieckie żądania zyskiwały poparcie międzynarodowe, zdecydował się na wystąpienie zbrojne. Chciał jednak, aby była to krótka, skuteczna demonstracja siły.

Dnia 2 maja 1921 r. Polacy ogłosili strajk generalny, który nocą z 2 na 3 maja przekształcił się w trzecie powstanie śląskie. Do walki z Niemcami stanęło około 40–50 tysięcy powstańców, wśród których było kilka tysięcy ochotników z Polski. Korfanty ogłosił się dyktatorem powstania. Powstańcy zajęli znaczną część obszarów plebiscytowych, z wyjątkiem dużych miast, w których stacjonowały siły alianckie. Niemcy jednak wkrótce otrząsnęli się z zaskoczenia. W kilkudniowej bitwie o Górę Świętej Anny (21–27 maja 1921 r.) i o węzeł kolejowy w Kędzierzynie zatrzymali postępy wojsk powstańczych. W połowie czerwca podpisano zawieszenie broni. Obydwie strony zgodziły się, aby o losach Śląska zadecydowała utworzona na mocy postanowień wersalskich Liga Narodów. W październiku 1921 r. Liga podzieliła sporny obszar: Polsce przypadło 29% terytorium plebiscytowego, zamieszkiwanych przez 46% mieszkańców. Znajdowało się na nim aż 75% kopalń i 59% hut i odlewni żelaza. W maju 1922 r. Polska i Niemcy podpisały konwencję górnośląską, która wyznaczała przebieg nowej granicy i regulowała stosunki dwustronne (m.in. ochronę praw mniejszości narodowych). Na Górnym Śląsku stworzono autonomiczne województwo śląskie. Na terenach, które przypadły Niemcom, utworzono rejencję opolską.