9. POWSTANIE WIELKOPOLSKIE 1918–1919

KALENDARIUM WYDARZEŃ: 

• 11 listopada 1918 – zawieszenie broni na froncie zachodnim, w Wielkopolsce ujawnia się Straż Obywatelska;
• 26 grudnia 1918 – przyjazd Ignacego Jana Paderewskiego do Poznania;
• 27 grudnia 1918 – wybuchają walki o Poznań, początek powstania wielkopolskiego;
• 16 stycznia 1919 – generał Józef Dowbor-Muśnicki obejmuje funkcję naczelnego wodza wojsk wielkopolskich;
• 3 lutego 1919 – zatrzymanie przez powstańców niemieckiej ofensywy na północy Wielkopolski;
• 16 lutego 1919 – w Trewirze Niemcy podpisują kolejny rozejm z państwami ententy, którego postanowienia obejmują również front wielkopolski;
• 28 czerwca 1919 – na mocy traktatu wersalskiego Wielkopolska została przyłączona do Polski.

Po podpisaniu zawieszenia broni na froncie zachodnim 11 listopada 1918 r. działająca w Wielkopolsce Naczelna Rada Ludowa zaczęła negocjacje z władzami niemieckimi i tworzenie zrębów polskiej administracji na terenie zaboru pruskiego: w Wielkopolsce, na Śląsku i Pomorzu. Zbrojnym ramieniem Rady była Straż Obywatelska, która miała zająć się pilnowaniem porządku. Kilkanaście dni później Straż została przemianowana na Straż Ludową, ale oprócz niej Polacy w konspiracji formowali kolejne organizacje wojskowe.

Już na początku grudnia 1918 r. zwołano do Poznania tzw. Sejm Dzielnicowy, w którym uczestniczyli przedstawiciele ludności polskiej z terenów zaboru pruskiego i delegaci polskich środowisk polonijnych w Niemczech. Sejm uroczyście potwierdził chęć przyłączenia ziem zaboru do Polski. Pod koniec grudnia w Poznaniu zatrzymał się jadący z Gdańska do Warszawy Ignacy Jan Paderewski, a 26 grudnia 1918 r. doszło do dużej polskiej manifestacji na jego cześć. Na ulicach pojawiły się flagi Polski i państw ententy. Niemcy zareagowali na te wystąpienia kontrmanifestacjami i niszczeniem polskich symboli narodowych. Następnego dnia – 27 grudnia 1918 r. – w Poznaniu doszło do wybuchu walk polsko-niemieckich. Polakom udało się opanować Dworzec Główny, Pocztę oraz kilka redut leżących wokół Poznania (w sumie walki o Poznań toczyły się do 6 stycznia 1919 r.). Tak rozpoczęło się powstanie, które szybko rozprzestrzeniło się na całą Wielkopolskę. Dowództwo nad siłami powstańczymi objął kapitan Stanisław Taczak, później zaś generał Józef Dowbor-Muśnicki.

Powstańcy szybko opanowali prawie całą Wielkopolskę (1–6 stycznia 1919 r.), ale wkrótce Niemcy otrząsnęli się z zaskoczenia i rozpoczęli kontrofensywę. W dniach 6–8 stycznia doszło do gwałtownych walk o Chodzież. Miasto na przemian trafiało w ręce powstańców i Niemców, by po trzech dniach pozostać w polskich rękach.

W połowie stycznia działania ofensywne powstańców właściwie zakończyły się. Wobec wzrastającej obecności sił niemieckich wojska powstańcze przeszły do obrony zajmowanego obszaru. Chcąc wzmocnić siły, polskie Naczelna Rada Ludowa ogłosiła regularny pobór do Armii Wielkopolskiej. Rekruci mieli składać przysięgę następującej treści: „W obliczu Boga Wszechmogącego w Trójcy Świętej Jedynego ślubuję, że Polsce, Ojczyźnie mojej i sprawie całego Narodu Polskiego zawsze i wszędzie służyć będę, że kraju Ojczystego i dobra narodowego do ostatniej kropli krwi bronić będę, że Komisarzowi Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu i dowódcom, i przełożonym swoim mianowanym przez tenże Komisariat, zawsze i wszędzie posłuszny będę, że w ogóle tak zachowywać się będę, jak przystoi na mężnego i prawego żołnierza-Polaka, że po zjednoczeniu Polski złożę przysięgę żołnierską, ustanowioną przez polską zwierzchność państwową”. (Powstanie Wielkopolskie 1918-1919. Wybór źródeł. Wybór i oprac. A. Czubiński i B. Polak. Poznań 1983 s. 207, 224.)

W dniu 28 stycznia 1919 r. ruszyła niemiecka ofensywa w północnej części Wielkopolski, z rejonu Bydgoszczy i Nakla. Powstańcom dopiero po 5 dniach ciężkich walk udało się zatrzymać postępy niemieckie i wyprzeć nieprzyjaciela za Noteć. W następnych dniach zacięte walki toczyły się również na innych odcinkach, m.in. o Rawicz, Kolno i Babimost. Chcąc uzyskać przewagę, Niemcy wprowadzili do akcji pociągi pancerne, które w znacznym stopniu przyczyniały się do powodzenia ich ataków.

Zmagania trwały do połowy lutego, kiedy to Armii Wielkopolskiej udało się zatrzymać nacierającego przeciwnika. Jednocześnie przebywający w Paryżu Roman Dmowski przekonał przedstawicieli ententy, aby wsparli działania powstańców. Francuski marszałek Ferdinand Foch zagroził wówczas Niemcom, że jeśli nie wstrzymają ofensywy, alianci znów rozpoczną działania wojenne. Niemcy ugięły się i 16 lutego 1919 r. w Trewirze podpisały traktat z aliantami przedłużający rozejm w Wielkiej Wojnie. Objęto nim również Wielkopolskę, a wojsko powstańcze uznano za aliancką armię sojuszniczą. W akcie rozejmu zapisano, że „Niemcy powinni niezwłocznie zaprzestać wszelkich działań ofensywnych przeciwko Polakom w Poznańskiem i we wszystkich innych okręgach”. Wytyczono też linię demarkacyjną między Polakami a Niemcami. O dalszych losach Wielkopolski miała zadecydować konferencja pokojowa. Powstanie wielkopolskie, w którym Polacy stracili około 2000 zabitych, było jedną z nielicznych w naszej historii zwycięskich insurekcji.

Traktat wersalski przyznał Wielkopolskę Rzeczypospolitej. Wprawdzie po jego podpisaniu dochodziło jeszcze do sporadycznej wymiany ognia między stronami, ale Niemcy musieli w końcu opuścić ziemie przyznane przez traktat Polsce. Wojska wielkopolskie wkroczyły na Pomorze i zajęły te miejscowości, których nie udało się opanować w trakcie powstania, np. Leszno i Rawicz. Oficjalnie powstanie wielkopolskie zakończyło się 8 marca 1920 r. w chwili, gdy rozkazem polskiego naczelnego dowództwa zlikwidowany został front wielkopolski.

Po ustaleniach między rządem w Warszawie a Naczelną Radą Ludową zdecydowano, aby nie likwidować od razu autonomiczności prowincji wielkopolskiej. Powołano nawet Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej, które miało się zajmować stopniową integracją polityczną i gospodarczą Wielkopolski z resztą Polski.