6. POWSTANIE WIELKOPOLSKIE 1848

KALENDARIUM WYDARZEŃ: 

• pocz. lat 40. XIX w. – rozpoczęcie działań konspiracyjnych zmierzających do wybuchu ogólnonarodowego powstania w trzech zaborach;
• pocz. lutego 1846 – wskutek donosu policja pruska rozbija sieć konspiracyjną w Poznańskim;
• sierpień–grudzień 1847 – tzw. proces berliński polskich konspiratorów, m.in. Karola Libelta i Ludwika Mierosławskiego;
• 13 marca 1848 – w Berlinie rozpoczynają się zamieszki związane z wystąpieniami w ramach Wiosny Ludów. Polscy więźniowie polityczni zostają uwolnieni;
• 20 marca 1848 – w Poznaniu powstaje Komitet Narodowy;
• 11 kwietnia 1848 – podpisanie w Jarosławiu przez przedstawicieli Komitetu Narodowego ugody z rządem pruskim;
• 30 kwietnia 1848 – zwycięstwo sił powstańczych pod Miłosławiem, w największej bitwie powstania;
• 7/8 maja 1848 – zdobycie Kcyni przez wojska powstańcze;
• 8 maja 1848 – klęska głównych sił powstańczych pod Rogalinem;
• 17 maja 1848 – kapitulacja ostatniego oddziału powstańczego, upadek powstania.

Aresztowania polskich spiskowców, które miały miejsce w Wielkopolsce na początku 1846 r., rozbiły przygotowania do wybuchu powstania. W ręce Prusaków dostał się m.in. Karol Libelt, przewidywany na przedstawiciela Poznańskiego w Rządzie Narodowym i Ludwik Mierosławski, mający zostać naczelnym wodzem. Postawieni wraz z innymi spiskowcami przed sądem, zostali skazani w tzw. procesie berlińskim – Libelt na 20 lat twierdzy, Mierosławski na karę śmierci. Do wykonania wyroku jednak nie doszło, bowiem w marcu 1848 r. Prusy ogarnął duch rewolucji. Niemieccy liberałowie i rewolucjoniści pod wpływem rewolucji w Paryżu poderwali się do wystąpień przeciw absolutnym władcom. Także w Berlinie 13 marca wybuchły zamieszki, podczas których m.in. uwolniono z więzienia Moabit więźniów politycznych, w tym skazanych w procesie berlińskim Polaków. Po kilku dniach król Prus Fryderyk Wilhelm IV zdecydował się wycofać wojsko ze stolicy i w symbolicznym geście zdjął nakrycie głowy podczas pogrzebu poległych w walkach berlińczyków. W Prusach powstał pierwszy rząd złożony z liberałów.

Pod wpływem wydarzeń w Berlinie i gestów sympatii wobec Polaków, także w Wielkopolsce doszło do ożywienia nastrojów patriotycznych. Za zgodą władz w Berlinie 20 marca powołano do życia Komitet Narodowy. Zdominowali go działacze o umiarkowanych poglądach, dążący do porozumienia z Prusakami i rozszerzenia w ten sposób autonomii Wielkiego Księstwa Poznańskiego. W Komitecie zasiadali również zwolennicy ogłoszenia niepodległości i reform społecznych. Stanowili oni większość w Wydziale Wojskowym, który przystąpił do organizowania powstańczych oddziałów zbrojnych. Siły powstańcze z Mierosławskim na czele miano formować w 23 ośrodkach na terenie całej Wielkopolski. Na początku kwietnia znajdowało się w nich blisko 7 tysięcy żołnierzy, zarówno szlachty i mieszczan, jak i uzbrojonych w kosy chłopów.

Dla władz pruskich w Berlinie tworzenie się polskich oddziałów było początkowo na rękę, bowiem liczono się z możliwością interwencji rosyjskiej w Prusach. W takiej sytuacji polskie oddziały mogłyby pierwsze stawić opór Rosjanom. Kiedy jednak groźba interwencji minęła, a król Fryderyk Wilhelm zdecydował się na stłumienie rewolucji w swoim państwie, wówczas problem Polaków w Wielkopolsce postanowiono szybko rozwiązać.

W kwietniu oddziały pruskie wkroczyły do Wielkopolski. Doszło do pierwszych potyczek z wojskami powstańczymi, m.in. 5 kwietnia Prusacy wymordowali polski oddział w Łabiszynie. W końcu 11 kwietnia przedstawiciele Komitetu Narodowego, w tym Libelt, podpisali w Jarosławiu ugodę z Prusakami. Polacy, w zamian za przywrócenie autonomii na 1/3 ziem Wielkiego Księstwa Poznańskiego, wyrazili zgodę na ograniczenie wojsk powstańczych do 3 tysięcy żołnierzy, skupionych w obozach we Wrześni, Książu, Pleszewie i Miłosławiu. Zredukowaniu miały ulec przede wszystkim oddziały kosynierów.

Prusacy dość szybko naruszyli warunki ugody. Także dla części Polaków były to warunki nie do przyjęcia. Stojący na czele wojska Mierosławski nie podporządkował się proponowanej ugodzie i rozpoczął walkę z wojskiem pruskim. Polacy odnieśli kilka sukcesów, m.in. w bitwach pod Miłosławiem, Wrześnią i Sokołowem. Mimo to w szeregach powstańczych coraz bardziej szerzyła się dezercja spowodowana brakiem wiary w ostateczny sukces. O klęsce głównych sił powstańczych zadecydowała klęska Mierosławskiego pod Rogalinem 8 maja. Dzień później Mierosławski skapitulował w Bardzie.

Ostatnim sukcesem powstańców było zdobycie w nocy z 7 na 8 maja Kcyni. Dalsza walka była jednak bezcelowa. W dniu 17 maja poddał się ostatni oddział powstańczy w północnej części Wielkopolski. Był to kres powstania. Polacy musieli całkowicie pogodzić się z utratą autonomii. Księstwo Poznańskie wcielono do Prus, nadając mu nazwę „prowincji poznańskiej”. Umożliwiło to jednak Polakom, obywatelom pruskim, starania o podjęcie legalnej działalności w obronie interesów swych ziem. Działania takie prowadzono m.in. w pruskim parlamencie, do którego weszło kilkunastu polskich deputowanych. Utworzone w parlamencie Koło Polskie niejednokrotnie zmuszało władze państwowe do przestrzegania ściśle litery prawa i w ten sposób ograniczało politykę germanizacyjną.