5. Kształtowanie orientacji przestrzennej przy pomocy planów i map

mgr Teresa Ratajczak

Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Niewidomych, Owińska

KSZTAŁTOWANIE ORIENTACJI PRZESTRZENNEJ PRZY POMOCY PLANÓW I MAP

Pod pojęciem orientacji przestrzennej rozumie się ustalenie za pomocą zmysłów własnego położenia względem otoczenia. Wykorzystywane są tu takie zmysły, jak słuch, dotyk, równowaga, węch. Samodzielne poruszanie się niewidomego wymaga koordynacji wyobraźni przestrzennej i znajomości drogi, która jest do pokonania. Największa efektywność w wyrabianiu znajomości trasy uzyskuje się poprzez stosowanie planów i map. Należy je stosować już w poznawaniu najbliższego otoczenia.

Wydawać by się mogło, że teren ośrodka, w którym dzieci przebywają i poruszają się od lat, jest im znany i w związku z tym plany takie są zbyteczne. Jednakże fakt, że dziecko samodzielnie trafia do wszystkich pomieszczeń nie znaczy, że jego wyobrażenia przestrzenne są prawidłowe. Dlatego też nieodzowne jest konfrontowanie pojęć ucznia o danym terenie z planami tego terenu.

Przykład pierwszy: uczeń klasy V z bardzo dobrą orientacją zaskoczył nauczyciela stwierdzeniem: – „W Ośrodku jest bardzo dużo schodów”. Był zdziwiony, kiedy spotkał się z zaprzeczeniem. Dopiero po zapoznaniu się z planem wnętrza budynku zrozumiał, że jego wyobrażenia przestrzenne były nieprawidłowe.

Przykład drugi: przez lata pobytu w zakładzie uczeń słyszał o jego kształcie i wytworzył sobie obraz obiektu. Niestety, mylny, gdyż zakład otoczony był przybudówkami, których nie można było obejść. Po zapoznaniu się z planem ośrodka z „lotu ptaka” z zaznaczeniem głównego budynku, odkrył właściwy kształt zakładu.

Bardzo ważną rzeczą jest nauka czytania planów. Na wszystkich planach muszą być uwzględnione kierunki świata. Trudnością dla dzieci niewidomych jest zrozumienie faktu zmiany kierunku geograficznego w stosunku do określonego przedmiotu w związku ze zmiany miejsca własnego położenia, np. dla osoby będącej w środku pomieszczenia drzwi będą na północ, a dla osoby z zewnątrz – na południe.

Planów najbliższego otoczenia powinno być kilka, od bardzo dokładnych w dużej skali do uproszczonych w skalach mniejszych, o zróżnicowanych fakturach i formacie takim, aby dziecko mogło objąć je dwiema rękami w zasięgu barków. Zastosowane znaki powinny być przyjemne w dotyku.

W planach miast ważne jest uświadomienie niewidomemu jak poszczególne ulice są ułożone w stosunku do siebie; nie zawsze niewidomi, którzy trafiają do poszczególnych miejsc, mają prawidłowy obraz miasta, chociaż się po nim poruszają.

Przeprowadziłam kilka doświadczeń z uczniami, którzy stawiali pierwsze samodzielnie kroki w mieście, aby przekonać się o efektywności nauczania orientacji, bez używania planu i z jego wykorzystaniem.

Przykład pierwszy: uczniowie otrzymali bardzo dokładną informację słowną o wybranym fragmencie miasta. Przeszli prostokąt ulic z asekuracją a potem samodzielnie (rys. 1).

Następnie na tablicy magnetycznej mieli odtworzyć ten fragment miasta. Na sześć badanych osób u pięciu wyobrażenia przestrzenne były błędne. W kolejnej próbie uczniowie zapoznali się z dotykowym planem fragmentu miasta, a następnie samodzielnie odbyli marsz. Wszyscy badani odtworzyli drogę na tablicy magnetycznej prawidłowo.

Przykład drugi: uczniowie, idąc jedną stroną ulicy mieli przejść dwie przecznice i dojść do trzeciej, po czym wrócić przeciwległym chodnikiem (rys. 2).

Po słownej informacji tylko dwóch uczniów przeszło ten odcinek prawidłowo, natomiast pięciu nie wykonało zadania. Po zapoznaniu się dotykiem z planem tego fragmentu miasta wszyscy wykonali próbę bezbłędnie.

Użyteczność planu lub mapy w nauczaniu samodzielnego poruszania się niewidomego jest uzależniona od ich czytelności, tzn. czy naniesione znaki są wyraźne i mogą być bez trudu odczytywane opuszkami palców. Przeprowadzono np. taką próbę: wykonano wypukły plan ciągu ulic, na którym wszystkie arterie miały wysokość jednego milimetra i szerokość pięciu milimetrów. Uczniowie mieli przejść z punktu A do punktu B, odległego o kilka skrzyżowań.

Większość uczniów przy pomocy tak wykonanego planu błądziła, tłumacząc to brakiem wyczuwania skrzyżowań. Gdy natomiast podwyższono brzegi ulic o około 1 mm, plan stał się czytelny dla wszystkich uczestników próby. Rezultat tej próby potwierdza wyniki eksperymentów przeprowadzonych w USĄ Tamtejsze badania wykazały, że odległość dwóch grubych linii od 3 mm do 5 mm jest optymalnym rozstawem dla odczytywania jednym palcem.

Uważam jednak, że rozstaw linii wypukłych może być szerszy i wynosić od 1 cm do 1,5 cm. Chodniki powinny być zaznaczone nieznacznym wyniesieniem. Na takie plany można też nanieść linie komunikacyjne oraz przystanki tramwajowe i autobusowe.

Bywają niekiedy skrzyżowania dość skomplikowane dla niewidomych, np. tak zwane skrzyżowania przesunięte. Przy wykonywaniu planów dla niewidomych należałoby to uwzględnić i wykonać je zgodnie z rzeczywistością.

Należy też opracować i przyjąć jakąś stalą wersję znaków dla poszczególnych obiektów. Proponują stosować następujące oznaczenia:

• ulica – szeroka, wypukła linia z podwyższonym brzegiem,

• linia tramwajowa – linia kropkowana,

• linia kolejowa – linia podwójnie kropkowana,

• rzeka – linia wypukła,

• przystanek tramwajowy – trójkąt,

• przystanek autobusowy – kółko,

• postój taksówek – prostokąt,

• zabudowania – chropowaty prostokąt,

• parki – wypukła kreska na wypukłym prostokącie,

• place – niski, wypukły prostokąt.

Przy wykonywaniu mapy, jak i planu, należy stale mieć na uwadze, że:

1. są one podstawowym środkiem nauczania orientacji przestrzennej niewidomych,

2. powinny być w dwóch wersjach: mniej i bardziej szczegółowe,

3. szczegóły nie mogą być naniesione zbyt blisko siebie; należy zachować odstęp około 3 mm,

4. ulice mogą mieć szerokość od 0,3 cm do 0,5 cm lub od 1 cm do 1,5 cm,

5. napisy powinny być zarówno w brajlu jak i czarnodrukowe,

6. symbole muszą być łatwe w odczytywaniu,

7. każdy plan czy mapa powinny mieć legendę oraz podziałkę liniową i ewentualnie skalę liczbową lub mianowaną.