9. Tyflomapy na Międzynarodowej Konferencji Kartograficznej w Warszawie

mgr Michał Więckowski

Polskie Towarzystwo Geograficzne, Towarzystwo Opieki nad Ociemniałymi, Laski Warszawskie

TYFLOMAPY NA MIĘDZYNARODOWEJ KONFERENCJI KARTOGRAFICZNEJ W WARSZAWIE

W 1982 r. odbyła się w Warszawie XI Międzynarodowa Konferencja Kartograficzna, poświęcona kartografii tematycznej, zorganizowana przez Międzynarodową Asocjację Kartograficzną. Konferencji towarzyszyła wystawa kartograficzna, w której uczestniczyło 14 państw. Omówić nadesłane na konferencję plany i mapy oraz możliwości korzystania z nich przez niewidomych i słabowidzących.

Globusy

Z Niemieckiego Ośrodka Kształcenia Niewidomych (Deutsche Blindenstudienanstalt-DB) w Marburgu (RFN) nadesłano fotografię globusą Kontynenty i wyspy oznaczono na nim płaską powierzchnią, wzniesioną nad powierzchnią mórz i oceanów, z wyraźnymi krawędziami brzegów. Dotykowo oznaczono również równik, ale jedynie na oceanach. Wyjątek stanowi Afryka, na której dotykowo oznaczono ukształtowanie powierzchni oraz wielkie rzeki i jeziora.

Sądzę, że zadania dydaktyczne spełni globus w skali 1:60 M, na którym dziecko łatwo obejmie dłońmi znaczne obszary lądów i oceanów. Na globusie tym powinny być dotykowo wyczuwalne: równik, zwrotniki i koła podbiegunowe. Z południków wystarczy oznaczyć 0° i 180°, a pozostałe lekkimi rowkami tylko na równiku, co 20°. Długości geograficzne różnych miast można pokazać ruchomymi południkami z gumek, przeciągniętymi od bieguna do bieguna. Lądy powinny mieć powierzchnie lekko wzniesione nad powierzchnią mórz i oceanów, z łatwo wyczuwalną linią brzegową. Prześledzenie palcami kształtów lądów powinno pozwolić na wprowadzenie pojęcia rozwiniętej i nierozwiniętej linii brzegowej.

Dla niedowidzących pomocą będzie barwne rozróżnienie lądów i wód. Równik, zwrotniki i koła podbiegunowe mogą być pomocne przy omawianiu stref klimatycznych 154). Należałoby wypróbować czytelność globusu w omawianej skali, na którym oznaczone będą główne łańcuchy i masywy górskie, szparami – rowy oceaniczne o największych głębinach, a drobnymi sfalowaniami miejsca, gdzie na dnach oceanów występują pasma wyniosłości podwodnych. Globus taki powinien mieć każdy uczeń.

Mapy fizyczno-geograficzne

Najtrudniejszym problemem w mapach fizyczno-geograficznych jest przekazanie niewidomym i niedowidzącym trzeciego wymiaru, tzn. rzeźby terenu w skali mikro i makro. Do uzmysłowienia różnych typów form rzeźby może być wykorzystywany zestaw dziewięciu map plastycznych w skali 1:25 000 (o wymiarach 30X35 cm z szerokimi marginesami wykonany z folii w Zarządzie Topograficznym Sztabu Generalnego WP wraz z objaśnieniami, które można traktować jako materiał pomocniczy dla nauczycieli:

1. Teren wysokogórski (mapa nr 9) w skali pionowej 1:19 000, z wyraźnie wyczuwalnymi dotykiem graniami i U-kształtnymi dolinami oraz cyrkami polodowcowymi, wypełnionymi jeziorami. Jednak powierzchnie jezior nie są płaskie i brak im apretury dotykowej. ,

2. Teren górzysty (mapa nr 8) w skali pionowej 1:12 500, z zaokrąglonymi grzbietami i garbami oraz dolinami.

3. Teren falisty (mapa nr 4) w skali pionowej 1.10 000.

4. Teren pagórkowaty wydmowy (mapa nr 6) w skali pionowej 1:6250. Na tej mapie doskonałe są wyczuwalne dotykiem zarówno pojedyncze wydmy paraboliczne, jak i ich łańcuchy.

5. Teren równinny (mapa nr 1) w skali pionowej 1:5 000. Pokazany na wystawie zestaw 9 map, doskonały do szkolenia widzących, wydaje się zbyt duży do celów dydaktycznych dla niewidomych. Należałoby uczytelnić w nim dotykowo cieki i jeziora. Szerokie marginesy umożliwiają wytłoczenie lub naklejenie wybitych brajlem tytułów, skali poziomej i pionowej oraz legendy. Pożyteczna byłaby również informacja o wysokościach nad poziom morza ważniejszych wierzchołków gór (odpowiednio oznaczonych) oraz wysokości względnej wydm. Proponują, aby określenie dużych wysokości przeliczać na liczbę kondygnacji, przyjmując wysokość jednej kondygnacji jako 3 m. Wejście na 14 piętro dla niewidomego i niedowidzącego jest bardziej zrozumiałe, niż wejście na górę o wysokości 45 m.

Zapoznanie uczniów z formami rzeźby Polski może stanowić przygotowanie do zapoznania się z mapą plastyczną Polski oraz z mapami plastycznymi obszarów atrakcyjnych turystycznie, wydanymi przez Państwowe Przedsiębiorstwo Kartograficzne, które znajdowały się również na wystawie.

Wszystkie wymienione uprzednio mapy należałoby wykonać w wersji dla niewidomych i niedowidzących (lub uzupełniać to we własnym zakresie) tak, aby czytelne były dotykiem: rzeki, lasy, główne drogi i miejscowości oraz alfabetem brajla ich nazwy (ewentualnie w skrótach i znakach objaśnionych w legendzie). Oczywiście trzeba uwzględnić generalizację treści opisowej, stosownie do skali mapy oraz możliwości jej rozpoznania przez niewidomych i niedowidzących.

Barwy na tych mapach uzupełniają ich treść dla niedowidzących, jednak praktyka wykazała, że przy oglądaniu dotykiem druk barwny szybko się ściera.

Inne niż rzeźba terenu komponenty fizyczno-geograficzne (lito-, hydro- i atmosfera) mogą być przedstawione za pomocą powierzchni i linii o różnej apreturze dotykowej, uzyskiwanej przez modelowanie plastyczne matryc do sporządzania map z folii metodą termiczno-próżniową albo metodą „chałupniczą” przez naklejanie materiałów i tworzyw o różnej apreturze dotykowej na powierzchnie, a sznurków gładkich lub splatanych o różnej grubości – na liniach.

Mapę sieci rzecznej Czechosłowacji pokazano w dwu wersjach: z folii o białej powierzchni, z wypukłymi oznaczeniami liniowymi i punktowymi oraz z białego papieru, z czarnej apretury wyraźnie wyczuwalną dotykiem i doskonale kontrastową dla niedowidzących. Obie wersje o formacie A4. Na mapie oznaczono granice państwa, rzeki (jedynie w granicach państwa) i wybrane miasta. Brak na niej tytułu, nazw rzek i miast oznaczonych skrótami wyjaśnionymi w legendzie oraz oznaczenia kierunków biegów tych rzek, których jedynie odcinki znajdują się w granicach Czechosłowacji. Brak również podziałki liniowej. W tyflokodzie do map czechosłowackich (format A3), wykonanym w takich samych dwu wersjach materiałowych, poszczególne znaki są dwu wielkości i mają numerację od 1 do 34. Brak jest ich objaśnienia.

Tyflomapy społeczno-gospodarcze

Ten rodzaj map nie był reprezentowany na wystawie. Szkoda, że w toku jej przygotowywania nie nawiązano kontaktu z nauczycielami w szkołach dla niewidomych i niedowidzących w Polsce. Można by bowiem pokazać bardzo ciekawe próby „chałupniczego” radzenia sobie z zaspokajaniem potrzeb w tym zakresie. Zestaw map „brajlonowych” z folii, wykonanych w Laskach, który zaprezentowałem na wieczorze dyskusyjnym wzbudził bardzo duże zainteresowanie uczestników konferencji 97).

Atlasy

Podczas wieczoru dyskusyjnego R. B. Horsfall z Kanady pokazał tyflomapy, wykonane na kartonowych arkuszach, atlasu Kolumbii Brytyjskiej R. Fardey'a z 1979 r. dla widzących oraz omówił zasady i metodę ich produkcji. Są to arkusze opracowane przez R. B. Horsfalla 73–74), a w apreturze dotykowej przez R. B. Squirrella 141).

Okładka zawiera tytuł drukowany, powtórzony pismem brajla oraz mapę prowincji z oznaczonymi granicami lądowymi z sąsiednimi prowincjami oraz Alaskę (USA) i granicami morskimi, rzekami i jeziorami wykonanymi w różnej apreturze dotykowej. Miasta oznaczono punktami wyraźnie wyczuwalnymi dotykiem. Na stronie tytułowej powtórzono mapę Kolumbii Brytyjskiej, taką samą jak na okładce. Nazwy miast podane są drukiem czarnym i alfabetem brajla. Obszar prowincji jest biały, gładki, natomiast Pacyfik ma apreturę dotykową barwy niebieskiej, zaś sąsiednie prowincje i Alaska – barwy słabo żółtej.

Specjalny arkusz zawiera wyjaśnienia dla oglądających atlas w wersji tyflo. Każda mapa ma linie odciętych u dołu i rzędnych z prawej strony oraz strzałkę wskazującą północ z literą N alfabetem brajla. Margines w prawym dolnym rogu ma apreturę szorstką, co ułatwia niewidomemu prawidłowe położenie mapy przed sobą. Wyskalowane odcięte i rzędne umożliwiają szybkie odnajdywanie przy pomocy obu rąk żądanych miejsc na mapie: lewą ręką odliczamy na zachód odpowiednią liczbę kreseczek odciętych, a prawą rzędnych na północ, licząc od zbiegu linii w prawym dolnym rogu. Następnie lewą ręką przesuwamy ku N a prawą ku W, aby w miejscu ich spotkania odnaleźć szukane jezioro, miasto lub ujście rzeki.

Mapa hydrograficzna ma w oryginale objaśnienia alfabetem brajla, zawierające m.in. w trzech kolumnach nazwę rzeki, odcięte i rzędne ujścia rzeki lub miejsce, w którym przecina granicę prowincji oraz wielkość, jej dorzecza na obszarze prowincji.

Mapa rodzin językowych Indian zawiera cztery czerwone oznaczenia dotykowe: kreskowania poziome zróżnicowane, oznaczone liczbami brajla 1, 2, 3, 4 z objaśnieniem, które szczepy do której rodziny językowej nalezą. Rozmieszczenie szczepów w poszczególnych grupach językowych podano liczbami odciętych i rzędnych.

Na mapie terenów odkrytych do 1813 r., oznaczono je apreturą dotykową barwy czerwonej. Mapy terenów odkrytych do 1900 r. sporządzono w następujący sposób: czarną, szorstką apreturą oznaczono tereny odkryte do 1813 r., zaś apreturą barwy czerwonej, gładką, pokrywającą całą powierzchnię lub kreskami pionowymi – kolejne stadia kolonizacji.

Na mapie imigracji w latach 1966–1971 apreturą barwy czerwonej o zróżnicowanym rysunku oznaczono obszary imigracji stanowiącej np. 10–10,9%, 11% i więcej w stosunku do ogólnej liczby imigrantów do prowincji. Na mapie emigracji w latach 1971–1976 oznaczono ją pasmami czerwonymi z apreturą dotykową ze strzałkami wskazującymi miejsca docelowe w innych prowincjach. Każde pasmo oznacza 20 000 osób. Miejsca docelowe w Kanadzie można zidentyfikować na podstawie skrzyżowań pasm emigracji z granicami prowincji oznaczonymi barwnie z apreturą dotykową. Pasma przecinające brzeg Pacyfiku określają emigracją poza Kanadę.

Mapy (plany) miast i miejscowości

Plan fragmentu miasta Meksyk o wymiarach 100X89 cm z czarnej folii, wykonany metodą termoplastyczną w Narodowym Instytucie Niewidomych i Upośledzonych Wzrokowo, w skali liniowej 1:7692. Wszystkie oznaczenia i napisy wyczuwalne dotykowo: skala i strzałka w kierunku N są jednocześnie widoczne dzięki białemu drukowi, kontrastującemu z czarną folią.

Oznaczone są ulice główne – jako białe rowki szerokości mniej niż 1 cm z nazwami alfabetem brajla i drukiem obok ulic; ulice drugorzędne – jako linie wypukłe o szer. ok. 2 mm, niektóre z nazwami j.w. inne tylko białym drukiem; uliczki – jako linie wypukłe o szer. 1 mm bez nazw; stacje metra; parki i ogrody; dwupoziomowe skrzyżowania głównych ulic; strzałki oznaczające ulice główne, jednokierunkowe i dwukierunkowe, dotykowo i białym drukiem obok ulic; prostokąty z pionowym kreskowaniem wyczuwalnym dotykiem i zaznaczonym białym drukiem oraz liczbami od 1 do 14 – to ważniejsze obiekty objaśnione w legendzie.

Posługiwanie się tym planem jest możliwe jedynie, gdy jest zawieszony na ścianie w zasięgu rąk lub położony na dość dużym stole. Wadami jego są: niemożność posługiwania się nim na ulicach miasta oraz kruchość folii.

Slovenska Kartografia z Bratysławy wystawiła oprócz opisanej wcześniej mapy hydrograficznej Czechosłowacji: plan fragmentu miasta i mapkę okolicy z niskimi górami, w formacie A4.

Wykonany w dwu wersjach plan fragmentu miasta jest nie do odczytania bez wydanego oddzielnie tyflokodu, opisanego wcześniej. Tytuł i nazwy ulic podano na planie jednak tylko alfabetem brajla zarówno w wersji jednobarwnej jaki z apreturą czarną, dobrze widoczna, dla niedowidzących. Brak skali liniowej. Mapa okolicy z niskimi górami wytłoczona w białej folii również może być w pełni odczytana jedynie przy użyciu tyflokodu. Brak skali liniowej.

Plan fragmentu miasta Marburga wykonany z folii w Niemieckim Ośrodku Kształcenia Niewidomych w 1982 r. w skali 1:2800 (bez skali liniowej). Wycinek planu ma wymiary 32X32 cm. Z lewej strony na pasie szerokości 12 cm alfabetem brajla podano nazwę, skalę oraz objaśnienie symboli literowych. Ulice są pasmami wypukłymi, wypukłe są ważniejsze budynki, punkty sygnalizacji świetlnej na skrzyżowaniach. Rzeka Lahn jest zagłębiona: jej powierzchnię oznaczono „wypukłym rastrem” liniowym, a zieleń miejską punktowo. W budynkach klinowatymi wcięciami oznaczono wejścia. Wypukłe linie to ciągi piesze w parku. Literą T (drukiem i brajlem) wyróżniono schody na ciągach pieszych i wejściach do domów. Wypukłymi punktami oznaczono zabezpieczone spadki (skarpy) z boku ulicy lub nad rzeka,. Na budynkach, schodach, ulicach bez ruchu kolorowego podano informacją alfabetem brajla. Wybito również nazwy ulic.

Plan wykonano w dwu wersjach: dla niewidomych i dla niedowidzących. Na planie dla niedowidzących są barwy: ulice brązowe, zieleń miejska zielona, rzeka kreskowana niebiesko; ważniejsze budynki, znaki skrzyżowań ulic z sygnalizacji świetlną i punkty sprzedaży DB są czerwone. Wszystkie napisy alfabetem brajla na planie i na pasie przeznaczonym na tytuł i legendą mają nadruk wyraźnymi, dużymi, czarnymi literami.

Format planu w wersji barwnej jest taki, że można się nim posługiwać poruszając się po mieście, a treść jest czytelna w równej mierze dla niewidomych, niedowidzących jak i widzących. Istnieje więc możliwość uzyskania informacji od widzącego przechodnia.

Przegląd tyflomap z różnych krajów i kontynentów powinien skłonić do badań, w jakim stopniu niewidomi i niedowidzący w Polsce przyswajają sobie treść tego rodzaju planów i map. Należy stale badać w jakiej mierze, w zależności od skali planów i map, mogą one ułatwiać im poruszanie się w terenie. Ważne jest zastosowanie takich materiałów i metod produkcji, aby koszty nie były zbyt wygórowane, a plany i mapy były odporne na zużycie i łatwe do przechowywania.