2. W tworzeniu i adaptowaniu grafiki dla niewidomych trzeba uszanować bariery, jakie stawia brak wzr

2. W tworzeniu i adaptowaniu grafiki dla niewidomych trzeba uszanować bariery, jakie stawia brak wzroku i w pełni wykorzystać możliwości dotyku

2.1. Zasady ogólne

Rysunek powinien być czytelny, to znaczy wypukłości kształtów, wypukłości punktów, znaków, linii oraz faktur określających wyróżnione powierzchnie, powinny być łatwo rozpoznawane przez czytelnika o prawidłowo działającym zmyśle dotyku. Nie należy umieszczać na prezentacji punktów, ani linii wklęsłych, bo są dla dotyku nieczytelne. Wklęsłości kształtów przestrzennych np. rzeźba terenu na mapie, powinny być zbudowane tak, by palec czytającego dotykał dna wklęsłości. Wymagania tego trzeba przestrzegać szczególnie starannie w grafikach dla czytelników rozpoczynających pracę z grafiką.

• Rysunek powinien być atrakcyjny, przyjemny w dotyku i budzący zainteresowanie. Tylko taki rysunek skłoni niewidomego do podjęcia trudu czytania go.
• Rysunek powinien być trwały. Reprezentacja dotykowa nie powinna ulegać uszkodzeniu przy prawidłowej eksploatacji.
• Rysunek powinien być użyteczny – nie należy produkować ilustracji nie przekazujących użytkownikowi żadnych informacji. Ozdobniki urozmaicające i　podnoszące walory estetyczne książki dla widzących, dla niewidomego są tylko przeszkodą w czytaniu. Barwne ilustracje budzą w uczniach widzących potrzebne skojarzenia z opracowywanym tematem. Ilustracje te, po przetworzeniu na obraz dotykowy, będą dla niewidomego bardzo trudne do identyfikacji i interpretacji zgodnej z intencją autora. Niepotrzebnie zaabsorbują uwagę, utrudnią naukę, nie przekażą istotnej treści. Natomiast w celu dydaktycznym stosuje się rysunki znanych niewidomemu dziecku przedmiotów. Informacją przyswajaną przez dziecko jest sposób przedstawienia przedmiotu na płaszczyźnie rysunku. Celem rysunku może być dostarczenie rozrywki.
• Rysunek powinien mieć umowny znak określający sposób prawidłowego zorientowania arkusza. Stosujemy mały, czarny, wypukły trójkąt umieszczony przy marginesie w prawym, dalszym, “górnym” rogu arkusza prawidłowo położonego przed czytelnikiem.

Uwaga metodyczna: Nie stosujemy terminów “wyżej”, “niżej” w celu określania położenia przedmiotów na poziomym stole (np. cukierniczka nie jest wyżej niż szklanka, jest dalej). Nie stosujemy terminów “górny” i “dolny” brzeg, do określenia brzegów stołu, lub tacy ze szklankami herbaty. Podobnie nie należy początkującemu uczniowi mówić “górny”
i “dolny” o brzegach arkusza rysunkowego leżącego na stole, ani “wyżej”, “niżej” o grafikach na leżącym poziomo arkuszu. Najpierw dziecko powinno zrozumieć realne znaczenie słów “bliżej” – “dalej”, zrozumieć, że np. trójkąt jest dalej od niego niż prostokąt. Podobnie powinno zrozumieć realne znaczenie słów “wyżej” i “niżej” określając relacje między przedmiotami, których położenie kontroluje dotykiem. Dopiero po utrwaleniu rozumienia realnej treści słów: “bliżej” – “dalej” i “wyżej”, “niżej” należy wprowadzić metodycznie umowne znaczenie słów. Książkę, zeszyt, rysunek należy postawić pionowo, położyć na pochyłym pulpicie, rysunek można powiesić. Jeśli polecimy dziecku określenie wzajemnego położenia grafik lub wierszy tekstu, to zauważy ono, co jest realnie wyżej, a co niżej, np. pierwszy wiersz na stronnicy będzie wyżej niż ostatni. Wtedy należy wyjaśnić dziecku, że ten sposób określania możemy pozostawić wtedy, gdy książkę położymy na poziomym stole. Ale jest to tylko określenie umowne, nie odpowiadające rzeczywistości. Stosujemy je ponieważ jest ogólnie przyjęte. Używanie tej konwencji należy ograniczyć do tekstu i rysunku, by nie zatrzeć w świadomości ucznia prawidłowego rozumienia terminów “bliżej” i “dalej” oraz “wyżej” i “niżej”. Przy czytaniu mapy i planu budynku lub obszaru należy konsekwentnie używać nazw kierunków geograficznych, a przy czytaniu planu nakrycia lub stołu określeń: “bliżej” – “dalej”, “w lewo” – “w prawo”. (Por. Chojecka Anna, Magner Marian, Szwedowska Elżbieta, Więckowska s. Elżbieta, Nauczanie dzieci niewidomych rysunku, przewodnik dla nauczyciela, Laski 2008, Towarzystwo Opieki nad Ociemniałymi).

2.2. Zdolność rozdzielcza dotyku decyduje o gęstości informacji graficznej

Standardowo wzrok zdrowego oka rozróżnia punkty i linie odległe o 0,5 mm. Dotykiem natomiast rozróżnić można dwa punkty jako oddzielne, jeśli ich odległość nie jest mniejsza niż 2,4 mm. (Wszystkie podane niżej odległości graniczne podane są w przybliżeniu. Decydować musi czytelność wydruku próbnego w technice, w jakiej ma być sporządzana prezentacja, a nie rozmiary i odległości na rysunku płaskim w komputerze. Trzeba wiedzieć, że ten sam rysunek będzie inaczej czytany dotykiem po przetworzeniu w　różnych technikach.)

Z tego faktu wynikają podstawowe zasady tworzenia grafiki dotykowej:

• Jeśli dwa lub więcej punktów, kresek, lub innych kształtów ma tworzyć jeden znak graficzny, to ich odległości powinny wynosić ok. 2,4 mm.
• Znaki graficzne (punkty, linie, faktury), reprezentujące różne treści, powinny być umieszczone w odległościach nie mniejszych niż 5 mm. Tylko tam, gdzie blisko siebie umieszczamy znaki wyraźnie kontrastowe (np. napis brajlem przy linii ciągłej) odległość może być mniejsza niż 5 mm, ale musi być większa niż 3 mm.

Fakturę dotykową zastępującą kolor stanowi gęste rozmieszczenie jednakowych, drobnych detali wypukłych. Faktura wyróżniająca obszar winna składać się ze znaków tak małych
i ułożonych tak gęsto, że dotyk nie czyta znaków, lecz zauważa “inność” obszaru. Np.　dla wyróżnienia sylwetki z tła rysujemy ją linią i wynosimy co najmniej o 0,5 mm ponad powierzchnię tła lub/i zapełniamy fakturą odróżniającą od tła na zewnątrz.

Nie należy wyróżnionych obszarów zaznaczać deseniem zbudowanym z rzadko rozmieszczonych znaków lub linii. Niewidomy czyta wtedy każdy detal deseniu osobno, nie uzyskując przez to istotnej informacji o oglądanym obszarze, traci energię i czas na żmudną analizę struktury, poszukując w niej bezskutecznie znaków, sygnatur, linii, które mają istotne znaczenie dla treści oglądanego rysunku. Ponadto deseń zbudowany z linii identycznych z　liniami rysunku lub z linii podobnych jest mylący i prowadzi do błędów w odczytaniu treści grafiki. Czytający nie wie, czy czytana w tej chwili linia to część deseniu oznaczającego obszar, czy jego granica, czy całkiem inna informacja. Na małych obszarach desenie stają się nieczytelne.

Brzeg faktury jest wystarczająco czytelną granicą wyróżnionego nią obszaru. Jednak, jeśli brzeg obszaru jest istotnym znakiem graficznym (brzeg morza, granica państwa), to trzeba go narysować odpowiednią linią o wysokości większej niż wysokość faktury. Jeśli jest to niemożliwe, to fakturę trzeba usunąć na odległość 3 mm, co umożliwi czytanie linii.

Obszary pokryte różniącymi się dotykowo fakturami zbudowanymi z drobnych znaków należy rozgraniczyć linią bez faktury o szerokości ok. 2-3 mm. Szerokość tej granicy zależy od techniki uwypuklania obrazu dotykowego i trzeba ją określić empirycznie.

Linie ciągłe, punktowe, kreskowe (przerywane) nie powinny być grubsze (szersze, wyższe) niż jest to konieczne do uczynienia ich czytelnymi, odróżnienia ich od tła, lub do zróżnicowania kilku rodzajów linii. Uwaga – linia zbudowana z punktów leżących blisko siebie, np. 1,5 mm będzie czytana jako linia szorstka, gdyż dotyk nie rozróżni tak blisko położonych punktów. Linią punktową jest taka linia, w której dotyk rozróżnia poszczególne punkty.

Zasady redagowania rysunku dla niewidomego należy dostosować do techniki wykonywania rysunku. Jeśli dysponujemy techniką o zróżnicowanej wysokości, to na gładkich powierzchniach kulistych, walcowych i płasko-wypukłych można umieszczać znaki, linie i faktury. W przypadku stosowania takich technik zwracamy uwagę na poprawne umieszczenie napisów brajlowskich – zbyt bliskie ich umieszczenie, przy stosunkowo wysokim elemencie graficznym, może utrudniać przeczytanie.

Na powierzchniach wyróżnionych fakturą znaki i linie powinny mieć większą niż faktura wysokość. Jeśli nie jest to możliwe, to wokół znaku, linii, napisu trzeba “usunąć” fakturę do odległości 3-5 mm (licząc od pełnego znaku brajlowskiego). Jest to możliwe tylko przy zaznaczaniu fakturą odpowiednio dużych powierzchni.

2.3. Pole widzenia dotyku decyduje o ilości informacji

Maleńkie, w porównaniu z rozmiarami prezentacji wypukłej, “pole widzenia palców” sprawia, że niewidomy nie tyle ogląda prezentację, co czyta ją, a obraz całości buduje w wyobraźni. Wymaga to wyobraźni przestrzennej i wyćwiczenia pamięci.

Jeśli niewidomy uczeń systematycznie posługuje się tyflografiką, to nauczy się najwydajniejszych metod czytania. Na to jednak, by uczeń mógł odczytać całość obrazu graficznego, obraz ten musi być zredagowany w sposób wystarczająco prosty, tzn. nie może zawierać więcej informacji, więcej elementów graficznych, niż potrafi ogarnąć pamięć i　wyobraźnia ucznia na aktualnym etapie jego rozwoju.

Wielkość tyflografiki zależy od poziomu adresata: dziecku jest łatwiej czytać rysunki małe, ale te niosą niewiele treści. Większy rysunek zawiera więcej informacji, więc jest trudniejszy do przeczytania. Prosty rysunek dla dziecka nie powinien przekraczać wielkości dłoni, ale dziecko powinno też zacząć czytać bardzo proste mapy i plany o dużych formatach. Dla starszych uczniów przygotowujemy rysunki większe o bogatszej treści. Grafiki dużych rozmiarów powinny mieścić się w zasięgu rąk czytelnika siedzącego przy stole. Umieszczanie map na ścianie jest niewygodne dla czytającego, ale dobrze służy upowszechnieniu grafiki dotykowej. Najdogodniejsze jest umieszczenie mapy pod kątem 45^o, bo zapewnia komfort czytania dotykowego.

Ułatwieniem dla czytającego jest precyzyjne zróżnicowanie dotykowe linii o różnej treści. Widzący z kontekstu graficznego odczyta, która linia jest bokiem figury, a która przekątną, która linia jest rzeką, która południkiem, równoleżnikiem, a która ramką. Niewidomemu powinno o tym mówić dotykowe zróżnicowanie linii (np. ciągła gruba i　cienka, punktowa z drobnych, z większych punktów). Np. w rysunkach pokazujących działania na wektorach linie pomocnicze muszą być rysowane inaczej (linią cieńszą lub przerywaną) niż wektory.

Korzystne może być zastosowanie linii specjalnie skonstruowanych:

Brzeg obszaru, którego nie chcemy wyróżniać fakturą, może być zaznaczony linią niesymetryczną, gładką z jednej strony, a z drugiej strony zbudowaną z ząbków prostokątnych lub trójkątnych.

Możemy również, zależnie od stosowanej techniki, linią gładką obwieść obszar z　zewnątrz, a wewnątrz, w odległości ok. 2 mm narysować linię punktową. Dotyk czyta taką strukturę jako jedną, niesymetryczną linię. Jeśli wewnątrz prostego konturu umieścimy informację graficzną, to zastosowanie niesymetrycznej linii – brzegu obszaru, może sprawić, że rysunek będzie bardziej czytelny.

Tak narysowano brzeg serwetki:

Linia kierunkowa może być zbudowana z drobnych, niesymetrycznych elementów tak, że　przy czytaniu dotykowym inne jest wrażenie gdy czytamy “z włosem” a inne “pod włos”. W technice wielopoziomowej linię taką buduje się z niewielkich połówek stożków ustawionych wierzchołkami w jedną stronę. W innych technikach linie kierunkowe można budować z trójkątów lub innych niesymetrycznych elementów.

Strzałki określające kierunek powinny mieć grot utworzony przez dwa ramiona trójkąta, z　wierzchołkiem odsuniętym od końca linii o 3 mm. Ewentualnie grot może być pustym trójkątem. Pełny grot jest trudniejszy do odczytania dotykiem.

W zbiorach grafik wykonanych na określony temat i w określonej technice należy zachować te same oznaczenia poszczególnych elementów przez określone znaki, linie i　faktury. Na mapach w podobnych skalach stosujemy te same oznaczenia.

Jeśli bohaterowie opowiadania pokazani są na kolejnych ilustracjach, to należy zachować ten sam sposób prezentowania postaci (ubranie, fryzura). Ułatwi to czytelnikowi identyfikację bohaterów.

Dla kolejnych rysunków z optyki należy przyjąć stałe oznaczenia ciała przezroczystego, ciała nieprzezroczystego (zwierciadła), źródła światła, promienia, osi optycznej urządzenia lub układu, ew. innych powtarzających się w serii elementów graficznych. Sugeruje się zachowanie już wypracowanych i stosowanych faktur linii i powierzchni. Np. od kilkudziesięciu lat na polskich mapach morze oznacza się “sztruksem” – fakturą z linii poziomych w odległościach ok. 2 mm. Rzeki oznacza się linią ciągłą, a granice – liniami punktowymi itp.

2.4. Rysunek nie jest podobny do przedmiotu

Najistotniejszą trudnością w czytaniu grafiki, jaką stwarza uszkodzenie wzroku, jest brak oczywistego związku między obrazem graficznym, a prezentowanym przez grafikę przedmiotem.

Obrazy powstające na siatkówce osoby widzącej w czasie obserwowania przedmiotu i　w czasie obserwowania jego fotografii lub obrazu są fizjologicznie jednakowe i istotnie podobne. Natomiast wrażenia odbierane przez niewidomego końcami palców przy czytaniu grafiki są zupełnie inne, niż wrażenia odbierane przy oglądaniu prawdziwego przedmiotu dotykiem obejmującym palców, dłoni, ramion. Dla niewidomego

rysunek nie jest podobny do przedmiotu,

rysunek opowiada niewidomemu o przedmiocie. Dlatego nie wszystkie stosowane przez widzących konwencje rysunkowe są dostępne dla uczniów niewidomych. Ponadto uczeń nie przyswaja spontanicznie dostępnych konwencji rysunkowych, musi się ich świadomie uczyć, tak jak uczy się obcego języka.

Na rysunku typu rzutu prostokątnego (nazwijmy go widokiem prostym), zachowany jest podstawowy kształt przedmiotu widzianego z określonej strony. Rysunek czyta się dotykiem, analogicznie do oglądania przedmiotu z tej właśnie strony. Jeden prosty widok przedmiotu może zawierać wiele informacji dostępnych dla niewidomego. Kilka widoków - rzutów prostokątnych przedmiotu z różnych stron - pozwoli niewidomemu umiejącemu czytać grafikę wyobrazić sobie kształt przedmiotu, a nawet odtworzyć ten kształt.

Natomiast rysunek w rzucie ukośnym jest podobny tylko do obrazu przedmiotu, jaki na siatkówce oka tworzy jego soczewka, analogicznie do obrazu, jaki wytworzy na kliszy soczewka aparatu fotograficznego. Dlatego fotografia i prezentacja w rzucie ukośnym jest dla widzącego istotnie czytelna – istotnie podobna do obrazu, jaki zobaczy patrząc na oryginalny obiekt. Podobnie czytelne są prezentacje narysowane w perspektywie zbieżnej.

Niewidomy zaś, przy oglądaniu przedmiotów, nie używa żadnej soczewki i sposób odwzorowania przedmiotu lub przestrzennego układu przedmiotów przez soczewkę jest mu zupełnie obcy. Prezentacje w ten sposób narysowane będą dla niewidomego ucznia nieczytelne. Nie należy ich więc przetwarzać do postaci dotykowej.

Zasady rzutu ukośnego powinien uczeń poznać na lekcjach matematyki, plastyki lub rysunku zawodowego, czy technicznego. Nie należy jednak, na lekcjach innych przedmiotów, wymagać od ucznia wykonywania prac rysunkowych w tej konwencji. Nie należy wymagać czytania wykonanych w tej konwencji rysunków przedmiotów i ich układów nieznanych uczniowi.

Zasady perspektywy zbieżnej należy przybliżyć uczniowi na lekcjach biologii i fizyki realizując temat: “Jak soczewka odwzorowuje przestrzeń?”. Należy pokazać rysunki prostych przedmiotów i ich układów. Na lekcjach plastyki należy pokazać i skomentować dotykowe podobizny dzieł malarskich wykonanych w określonych konwencjach. Nie należy jednak wymagać od uczniów rysowania w tej konwencji lub czytania rysunków nieznanych im przedmiotów i ich układów.

Doświadczenie pedagogiczne wskazuje, że

 następujące konwencje graficzne

przedstawiają pojęcia lub rzeczywistość materialną

w sposób dostępny dla niewidomego:

• rysunek geometryczny przedstawiający figury płaskie oraz rysunek konstrukcyjny na płaszczyźnie;
• rysunek ilustracyjny w konwencji rzutu prostokątnego (widok) wykonany bez zbędnych szczegółów;
• rzut przedmiotu na jedną, dwie i trzy płaszczyzny;
• scena – rysunek kilku przedmiotów zredagowany tak, że przedmioty nie zasłaniają jeden drugiego;
• rysunek przedmiotu w przekroju;
• plan izby, budynku, terenu, miasta;
• mapa w dowolnej skali i odpowiednim poziomie generalizacji;
• wykres zależności funkcyjnej;
• diagram;
• rysunek wektorowy, schemat elektryczny, schemat komunikacyjny, itp.

2.5. Oprawa słowna jest istotnym składnikiem tyflografiki

Grafika, nie jest naturalnym językiem niewidomego. Naturalnym językiem niewidomego jest słowo mówione lub pisane. Oprawą słowną grafiki dla małego dziecka będzie ustne objaśnienie rodzica lub pedagoga. Grafika dla uczniów i dla dorosłych musi mieć pisaną oprawę słowną,

• Wszelkie tytuły, napisy, opisy oraz skróty winny być wykonywane zaakceptowanym dla szkół alfabetem brajla, czcionką odpowiadającą parametrowi Marburg Medium. Nie można znaków brajlowskich i ich odległości zmniejszać, powiększać, ani w inny sposób transformować. Jedyną formą podkreślenia wagi słowa może być zwiększenie wysokości punktów.
• Podpis – tytuł powinien być umieszczony “w pierwszym wierszu”, czyli przy dalszym – górnym brzegu centralnie lub od lewego marginesu, ponieważ ułatwi to niewidomemu odnalezienie tytułu rysunku. Powinien zawierać podstawową informację – nazwę własną prezentowanej rzeczy (pojęcia) i zastosowany sposób prezentowania (np. Trójkąt równoboczny; Stół, widok z przodu; Schemat połączeń autobusowych; Przekrój skóry; Polska – mapa podstawowa; itp.). Powinien zawierać skalę, jeśli jej podanie ułatwi ocenienie rozmiarów obiektu. Podpis powinien być zredagowany rzetelnie – np. jeden pies powinien mieć tytuł – podpis “Pies”. Jeśli psów na rysunku jest więcej, to podpisujemy “Psy”.
• Legenda – objaśnienie znaków lub detali użytych w rysunku lub mapie jest stosownym sposobem objaśniania znaków map, planów i rysunków, na których elementy graficzne powtarzają się wielokrotnie. Legendę należy umieścić obok lub przed – nad rysunkiem lub mapą, którą objaśnia.
• W przypadku potrzeby umieszczania na rysunku podpisów części rysunku, należy podpisy odsunąć od rysunku o 5 mm. Linie prowadzące od dalej umieszczonego podpisu do elementu rysunku należy też zakończyć w odległości 5 mm od rysunku. Linia prowadząca powinna prowadzić do pierwszej litery podpisu na odległość 3–5 mm.
• Podpisy elementów rysunku, jeśli to możliwe, należy umieścić na prawo od rysunku. Jeśli podpisy są umieszczone na lewo od rysunku, to linie prowadzące dochodzą do ostatniej litery podpisu.
• Rysunki mogą być, w miarę potrzeby, opisane skrótami nazw prezentowanych obiektów lub ich części. Podpisywanie elementów prezentacji graficznej skrótami wymaga opracowania konsekwentnego systemu. Nie można podpisywać obiektów graficznych brajlowskim skrótem jednoliterowym, bo podpis nie będzie jednoznaczny. Skrótem może być jedna litera po znaku – kluczu, lub dwie, lub więcej liter. Kluczem może być litera lub inny znak systemu, np. znak przestankowy lub matematyczny, znak wielkiej lub małej litery. Zastosowanie jednolitego systemu budowania skrótów ułatwia czytelnikowi odniesienie treści skrótu do obiektu właściwej kategorii, np. skrót dwuliterowy bez klucza jest skrótem nazwy miasta, skrót jednoliterowy ze znakiem wielkiej litery jest skrótem pola bitwy itp. Podpisy lub skróty umieszczone ukośnie muszą mieć co najmniej trzy znaki tzn. trzy litery lub klucz i dwie litery. Należy zachować min. 3 mm odstępu między podpisem a znakiem, który podpisujemy lub brzegiem faktury. Obszary wyróżnione fakturą podpisujemy literami z punktów wyższych niż faktura, lub podpis umieszczamy “w okienku” prostokącie bez faktury. Sugeruje się stosowanie na mapach kluczy już wypracowanych przez kompetentne zespoły zajmujące się tyflografiką: np. skróty jedno, lub dwuliterowe nazw rzek poprzedzamy kluczem – przenośnikiem (punkt 3 i 6).
• Jest często przydatne, by grafice towarzyszył także tekst objaśniający, który zaproponuje sposób czytania bądź uzupełni te szczegóły, których nie można podać graficznie. W odniesieniu do rysunku rozrywkowo-edukacyjnego tekst w postaci pytań lub poleceń ukierunkuje wyobraźnię, wprowadzi potrzebne terminy, obudzi zainteresowanie i skłoni do uważnego czytania grafiki.