3. Jak redagować rysunki i ilustracje dotykowe z niektórych dziedzin grafiki

3. Jak redagować rysunki i ilustracje dotykowe z niektórych dziedzin grafiki

3.1.Rysunki figur geometrycznych

Figury geometryczne (łamane zamknięte) należy rysować linią. Powinna to być linia drobno punktowana lub szorstka, gdyż przy przesuwaniu palca czytelnik ma wyraźniejszą świadomość przebywanej drogi niż wtedy, gdy palec ślizga się po linii zupełnie gładkiej. Pojedyncza figura powinna mieć wymiary około 3-4 cm. Jeśli obrazujemy sytuację złożoną, linii lub figur jest więcej, to rysunek musi być większy. Jeśli rysunek zawiera linie różnego rodzaju, np. boki wielokąta i jego przekątne, osie liczbowe i linie wykresów funkcji itp. to należy każdy rodzaj linii wykonywać linią innego rodzaju np. boki figury linią punktowaną, a　przekątne linią ciągłą, lub tp.

Figury geometryczne, rozumiane jako część płaszczyzny ograniczona łamaną lub krzywą, powinno się odróżniać uwypukleniem lub fakturą odróżniającą od tła, np., dla rozróżnienia koła i okręgu, okrąg rysujemy linią, a koło wynosimy co najmniej o 1mm ponad powierzchnię tła lub/i zapełniamy fakturą odróżniającą wnętrze koła od tła zewnątrz koła.

Rozmieszczenie kilku figur na jednym arkuszu rysunkowym nie może być dziełem przypadku, musi mieć sens logiczny. Jeżeli są to ilustracje, które należy czytać kolejno, to powinny być wyraźnie odległe jedna od drugiej, by czytelnik nie uległ złudzeniu, że są to części jednego rysunku. Każdy rysunek powinien mieć własny numer i podpis. Jeżeli treścią zadania jest porównanie kształtów narysowanych figur, to podpis może być jeden, a rozmieszczenie powinno pozwolić na zlokalizowanie werbalne poszczególnych figur: np.　figura w lewej i prawej części arkusza, figura w bliższej i dalszej części arkusza. Jeżeli tematem głównym są relacje przestrzenne na powierzchni arkusza, to wybór uporządkowanego lub chaotycznego rozmieszczenia figur zależy od zamysłu redakcyjnego autora rysunku.

3.2. Rysunki przedmiotów

Przedmioty, które nie są puste w środku, winny być reprezentowane przez pełne sylwetki płasko-wypukłe lub wypukłe (a nie kontury liniowe), i/lub różniące się fakturą dotykową od tła, ew. od innych przedmiotów. To ułatwi czytelnikowi odróżnianie wnętrza sylwetki od tła. Tylko niewielkie – do około 3 cm rysunki ludzi, zwierząt, przedmiotów mogą być narysowane pustym konturem liniowym, ale powinny być odsunięte od siebie tak, by kontur tyflografik łatwo było odróżnić od tła między nimi.

Przedmioty o prostej budowie należy przedstawiać w rzucie prostokątnym, wybierając najbardziej charakterystyczne ujęcie. Np. obrazem walcowej baterii powinien być jej rzut prostokątny z takim samym rzutem wystającego końca walcowej elektrody. Nie należy “opowiadać” o walcowym kształcie baterii rysując owale w miejscu kolistych końców walca.

Kształt przedmiotu powinien wiernie odpowiadać rzeczywistości i posiadać prosty, jasny, dobrze dotykowo rozpoznawalny obrys. Powinny być wyraźnie podkreślone charakterystyczne cechy budowy, tzw. cechy konstytuujące dany przedmiot. Nadmierna liczba nieistotnych szczegółów bardzo zaciemnia obraz przedmiotu. Detale przedstawione na rysunku powinny być oddalone od siebie co najmniej na szerokość palca. Np. pies powinien mieć głowę, tułów i kończyny wyraźnie zarysowane, a nie na tle tułowia.
Nie powinien to być pies zwinięty w kłębek, bo będzie nieczytelną plamą, lub zbiorem linii
w którym tylko bardzo dobrze widzący z bujną wyobraźnią dopatrzy się sylwetki kosmatego psa. Nie należy ozdabiać psa nieistotnymi szczegółami.

Tło rysunku powinno mieć fakturę kontrastową w stosunku z ilustrowanym przedmiotem. Zaleca się, by zróżnicowanie faktur powierzchni odpowiadało rzeczywistości, przedmiot szorstki najlepiej pokazać na tle gładkim, a gładki na tle szorstkim, ale tło nie może być atrakcyjniejsze i bardziej absorbujące od ilustrowanego przedmiotu;

Rysunek kilku przedmiotów. Scenę złożoną z kilku przedmiotów redagować należy tak, by przedmioty nie zasłaniały jeden drugiego i by były narysowane w najbardziej czytelnym ujęciu pokazującym charakterystyczny kształt przedmiotu. (scenę “chłopiec karmi psa” redagujemy tak, że na środku jest miska, z jednej strony pies widziany z boku, a z drugiej chłopiec widziany z　boku). Przedmioty tej samej jakości należy wyodrębniać z tła tą samą fakturą. Powtarzanie się w rysunku zespołu charakterystycznych faktur bardzo ułatwi odczytywanie treści rysunku. Bardzo pomocne będzie objaśnienie oznaczeń, podobnie jak w rysunku pojedynczego przedmiotu.

3.3. Ilustracje w podręcznikach

3.3.1. Rysunki z zakresu fizyki są najczęściej prostymi schematami dającymi się łatwo zaadaptować. Oczywiście szkice przedmiotów lub układów przedmiotów trzeba rysować w jednym lub więcej rzutach prostokątnych.

3.3.2. Rysunki z zakresu chemii Zasady tworzenia wzorów strukturalnych znajdują się w opracowaniu:

Brajlowska notacja matematyczna, fizyczna i chemiczna – Poradnik dla nauczycieli. Praca zbiorowa pod redakcją Jana Świerczka, wydanie II, (uwzględnia zasady Międzynarodowej Notacji Matematycznej dla niewidomych pod redakcją H. Ephesera z roku 1986), zredagowała Krystyna Kauba, Kraków, Laski, Łódź 2011 r.

3.3.3. Rysunki z zakresu biologii przeznaczone dla starszych uczniów zawierają często wiele elementów lub ilustrują procesy zachodzące w organizmach żywych i dlatego mogą być skomplikowane. Z tego powodu ich rysowaniem będą rządziły nieco odmienne zasady:

• linie prowadzące od podpisów mogą dochodzić do opisywanych elementów rysunku bliżej niż na odległość 3 mm, jeśli pomoże to uczniowi zidentyfikować detal, do którego prowadzi linia. Nie należy jednak dopuszczać, by uczeń mylił linie prowadzące do podpisów z liniami rysunku.
• strzałka stosowana jest po to, aby pokazać proces, kierunek zmian lub stanowi część osi wykresu,
• ilustrowanie przebiegu procesu w jakimś narządzie powinno być poprzedzone poznaniem budowy tego narządu.
• jeżeli proces jest wieloetapowy, to poszczególne etapy należy oddzielić przerywaną linią, podobnie należy oddzielić odcinki kończyn, warstwy skóry, itp.,
• długie opisy należy zastąpić symbolami literowymi i dołączyć legendę,
• dla bardziej zrozumiałego objaśnienia przedstawianego procesu należy zrezygnować z　elementów rysunku nieistotnych dla wyjaśnienia zachodzących zmian, w tym również z faktur.

3.3.4. Wykresy

• Wielkości odkładane na osiach powinny być oznaczone tylko symbolami. Symbole należy objaśnić i opatrzyć jednostkami i mianami przed (nad) wykresem ,np. “Oś OX: napięcie U - jednostka osi 10 - znak miana V; Oś OY: natężenie I - jednostka osi 1 - znak miana mA”. Symboli jednostek nie ujmujemy w nawiasy, lecz oddzielamy znakiem miana.
• Wykres powinien leżeć na sieci – kratce odnoszących do podziałek osi. Inną linią powinny być zaznaczone osie (np. pogrubioną), a inną (np. przerywaną, wyraźnie cieńszą, słabszą) siatka współrzędnych, a jeszcze inną (np. ciągłą, grubszą) narysowana linia wykresu.
• Jeśli w jednym układzie współrzędnych należy umieścić dwa lub więcej wykresów, które uczeń porównuje, to numery (litery) odróżniające linie wykresów powinny być objaśnione przed (nad) wykresem. Jeśli krzywe wykresów przecinają się, lub zbiegają, to każda powinna być rysowana linią o innej fakturze.
• Miana należy poprzedzać “znakiem miana”; nie wolno ich umieszczać w nawiasach kwadratowych, jak to ma miejsce w czarnym druku. Wyjątek stanowią stopnie Celsjusza, gdzie nie stosuje się “znaku miana”, a zapis musi być zgodny z notacją matematyczną, fizyczną i chemiczną.
• Z grafiki (wykres, diagram) uczeń niewidomy może odczytać wielkość z dokładnością do jednej cyfry znaczącej. Jeżeli do rozwiązania zadania potrzeba odczytać wielkość z　dokładnością do dwu cyfr znaczących, to należy grafikę (wykres, diagram) uzupełnić tabelą umożliwiającą dokładny odczyt potrzebnej wielkości.

Uwaga metodyczna: Niewidomy uczeń może narysować samodzielnie wykres na folii rysunkowej. Oprócz rysownicy, do folii należy przygotować folię z naniesioną punktami podziałką. Podziałkę wykonuje się pisząc na całym arkuszu literę “a” (punkt pierwszy w　sześciopunkcie) na zmianę z odstępem. Sieć punktów pozwala sprawnie narysować na arkuszu osie oraz punkty i linię wykresu, podobnie jak uczeń widzący rysuje wykres na kratce drukowanej w zeszycie lub na arkuszu egzaminacyjnym. Dokładność wykresu wykonanego przez niewidomego będzie mniejsza niż wykresu narysowanego przez ucznia widzącego.

3.3.5 Plan bardzo małego obszaru nie wymaga ustaleń normalizujących, jeśli obiekty na planie oznaczamy ich rzutem na powierzchnię (naczynia i sztućce na serwetce lub na stole). Ale wszystkie oznaczenia obiektów trzeba, choćby ze względów dydaktycznych, objaśnić w　legendzie wykonanej w tej samej technice co plan.

W planach budynków i pomieszczeń należy:

• ścianę oznaczyć pełną, gładką linią – zróżnicowana grubość linii będzie informowała o różnej grubości ścian;
• rysowanie drzwi “półotwartych” cienką linią, podobnie jak na planach budowlanych, będzie dobrze informowało o położeniu drzwi i sposobie ich otwierania;
• okna zaznaczone linią “szorstką”, drobno punktowaną, nie będą myliły się z cienkimi ścianami;
• meble należy rysować ich rzutem na podłogę. Właściwe jest oznaczanie rodzaju mebla fakturą: np. stół drobną kratką, posłanie miękką fakturą drobnych kropek, szafy i regały liniami równoległymi do ściany tylnej mebla. Stołki, krzesła, ławy i kanapy można oznaczać konturem bez faktury. Narysowanie grubszą linią oparć wyróżni te meble spośród innych, a　stołki (kwadratowe i okrągłe) będą czytelne dzięki wielkości “podchodzącej” pod palec.

Wszystkie przyjęte oznaczenia trzeba objaśnić w legendzie wykonanej w tej samej technice co plan.

Na planie terenu służącym do przemieszczania się dobrze jest odróżnić chodnik od jezdni fakturą chodnika lub linią brzegową krawężnika. Budynki należy wyróżnić wysokością, lub/i fakturą różną do faktury zieleni (trawników). Wejścia do budynków przyjęto w Europie oznaczać małym trójkątem nałożonym lub wyciętym z obszaru budynku, lub umieszczonym naprzeciw wejścia.

Orientacyjny plan dzielnicy, części miasta może mieć ulice wgłębione między budynki, wtedy jest podobny do makiety. Ten sposób przedstawienia pozwala na efektywne przeszukiwanie palcem przestrzeni planu ograniczonej krawędzią ulicy. Jeśli chcemy wyeksponować schemat komunikacyjny, to lepiej zrobić ulice wypukłe. W obu przypadkach szerokość gładkiej ulicy powinna pozwolić na napisanie na niej nazwy lub choćby skrótu.

Na planach większych obszarów, wykonanych w mniejszej skali ulice należy zaznaczyć liniami. Opisy ulic, oczywiście w formie skrótów, umieszcza się obok linii w　sposób możliwie jednoznaczny.

W miarę możności stosujemy konwencjonalne oznaczenia np. budynek kościoła sygnalizujemy krzyżem, obszar cmentarza wyróżniamy deseniem z małych krzyżyków.

3.3.6. Mapy geograficzne dla niewidomych i słabowidzących.

Tworzący mapy i　atlasy powinni korzystać z doświadczeń i kontynuować tradycje map tworzonych od 1986 w　różnych technikach przez kolejne komisje i zespoły przy Głównym Urzędzie Geodezji i　Kartografii, oraz później powstałe zespoły. Przyjęcie, w miarę możności identycznych lub podobnych oznaczeń oraz systemów skrótów ułatwi uczniom korzystanie z różnych materiałów kartograficznych Doświadczenia te zawarte są w publikacjach:

Tyflokartografia, praca zbiorowa, redakcja Józef Mendruń, Elżbieta Oleksiak, w: Przegląd Tyflologiczny, Nr 1–2 (40–41), Rok 2010.

Atlas Geograficzny Polski, Warszawa, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 2004. (Mapy barwno-wypukłe na papierze kapsułkowym, objaśnienia drukiem czarnym i　w　osobnym tomie na papierze brajlem.)

Atlas Geograficzny Europy, Warszawa, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, Polski Związek Niewidomych, 2006. (Mapy barwno-wypukłe na papierze kapsułkowym, objaśnienia drukiem czarnym i na papierze brajlem.)

Atlas do przyrody dla osób niewidomych i słabowidzących, sfinansowano ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, wyd. Towarzystwo Opieki nad Ociemniałymi, Laski 2010 (sitodruk bezbarwnym lakierem na barwnym poddruku – w druku).

3.3.7 Mapy historyczne dla niewidomych i słabowidzących powinny być tworzone w　sposób analogiczny do map geograficznych. Należy w miarę możności używać znaków kartograficznych i systemów kluczy zastosowanych w wydanych już atlasach kartograficznych. Niezbędne jest wykonanie legendy do mapy lub zbioru map. Może okazać się, iż konieczne jest zbudowanie systemu skrótów nazw analogicznego do systemów skrótów nazw stosowanych na mapach geograficznych.

3.4. Budowanie zbiorów ilustracji, zbiorów planów lub map

Budowanie zbiorów ilustracji lub innych grafik wymaga konsekwencji. W obrębie określonej techniki wykonywania grafiki i dla określonej grupy tematycznej należy konsekwentnie stosować te same oznaczenia np. oznaczenia kolorów przez określone faktury, określenia składników przestrzeni komunikacji komunalnej przez takie same oznaczenia planu, oznaczania osi liczbowych i linii wykresów w ustalony sposób itp. W legendzie, objaśnieniu wystarczy wtedy raz objaśnić sposób używania oznaczeń, a ich stałość ułatwi czytanie kolejnych rysunków.

Zbiory ilustracji z jednego działu tematycznego dobrze jest łączyć w zbiory – zeszyty. Jedna legenda objaśnia wtedy konsekwentnie cały zbiór. Do zbioru można w miarę potrzeby włączyć teksty objaśniające całość zbioru, jego konstrukcję, jak i poszczególne grafiki. Zbiory – atlasy map dużego formatu lepiej umieszczać w teczkach niż zszywać w książki.

3.5. System skrótów nazw

System skrótów nazw dla określonej grupy rysunków musi być wyraźnie zdefiniowany. Np. dla zbioru planów fragmentów miasta określamy: skróty nazw ulic są trzyliterowe bez znaku dużej litery. Dwuliterowe skróty nazw ważnych budynków poprzedzone są znakiem dużej litery. Skróty nazw pomników są jednoliterowe i poprzedzone znakiem wielkiej litery. Tak, lub podobnie zdefiniowany system pozwala czytelnikowi rozpoznać, do jakiej kategorii obiektów odnosi się czytany skrót i prawidłowo kojarzyć skrót z obiektem, do którego się odnosi.

Przy opisywaniu literami figur geometrycznych lub schematów fizycznych stosujemy zawsze znak dużej litery lub znak małej litery (punkt 6).