4. Adaptacja ilustracji i grafiki
4. Adaptacja ilustracji i grafiki
Rysunki z udostępnianych niewidomym publikacji ogólnodostępnych, które przekazują treści potrzebne niewidomemu uczniowi, ale zredagowane są w sposób nieodpowiedni dla niewidomego, należy najpierw adaptować, a dopiero potem przetwarzać.
4.1. Pojęcie adaptacji
Adaptacją nazywamy proces przeredagowania prezentacji płaskiej do postaci odpowiedniej dla niewidomego. Dopiero po adaptacji należy grafikę przetworzyć w odpowiedniej technice do obrazu dotykowego.
Niekiedy informację graficzną trzeba zastąpić informacją słowną – odpowiedniejszą dla niewidomego.
Adaptator powinien być specjalistą w dziedzinie, której rysunki adaptuje do odczytu dotykowego oraz mieć doświadczenie (wiedzę) w opracowywaniu tyflografik, by kompetentnie przekazać grafiką istotne informacje.
Aby prawidłowo dokonać adaptacji, adaptator powinien nie tylko ustalić tytuł rysunku, być może inny niż tytuł oryginału, ale przede wszystkim dokładnie uświadomić sobie, jaką informację grafika ma przekazać niewidomemu czytelnikowi.
4.2. Adaptacja treści grafiki
Adaptacja treści grafiki polegać może na:
- zmianie konwencji – sposobu przedstawienia,
- zmianie skali, z zasady na powiększeniu obrazu czytelnego dla widzących,
- zmianie poziomu generalizacji – uszczegółowienia, czyli na rezygnacji z mniej istotnych treści. Adaptator powinien zdecydować, jakie informacje graficzne są
w danej prezentacji niezbędne, z jakich należy zrezygnować dlatego, że “nie zmieszczą się” – uczynią rysunek nieczytelnym, lub dlatego, że zaabsorbują uwagę czytelnika szczegółem nieistotnym, - podziale treści ilustracji na kilka prezentacji tego samego obiektu, wykonanych w tej samej lub w innej niż oryginał konwencji, np. na zastąpieniu prezentacji obiektu
w rzucie ukośnym przez kilka prezentacji tego obiektu w rzucie prostokątnym; na podziale treści mapy na kilka map w jednej lub w różnych skalach, - zmianie linii, znaków i kolorów oryginalnego rysunku na zróżnicowane linie, faktury powierzchniowe, ew. inne oznaczenia wypracowane i sprawdzone wcześniej (opracowanie tyflograficzne),
- poważnym uproszczeniu rysunku do prezentacji czytelnej dotykiem i uzupełnieniu prezentacji opisem.
Jeśli rysunek jest zbyt skomplikowany, aby go adaptować, a uproszczenie nie jest możliwe bez utraty istotnych informacji, to należy rysunek zastąpić wiernym opisem.
Rysunek adaptowany musi spełniać wszystkie wymagania
rysunku tworzonego dla niewidomych.
4.3 Etapy redagowania – adaptowania tyflografiki
Typowa kolejność działań przy redagowaniu bądź adaptowaniu tyflografiki powinna być następująca:
- Adaptator powinien nie tylko ustalić tytuł, ale przede wszystkim zdać sobie sprawę, jakie informacje grafika ma przekazać niewidomemu czytelnikowi.
- Powinien ustalić poziom generalizacji.
- Powinien, znając powyższe zasady ustalić skalę i rozmiar prezentacji oraz orientację arkusza, a następnie narysować projekt reprezentacji ołówkiem na papierze lub w komputerze.
- Na etapie projektu adaptator powinien sam, lub z pomocą tyflologa, dokonać korekty – zastanowić się, czy zachowane są istotne zasady redakcji i zasadnicze przesłanie prezentacji graficznej.
- Następnie należy dokonać przetworzenia grafiki do postaci docelowej w tej technice, która jest przewidziana do dalszego tworzenia danej prezentacji.
- Przetworzona wersja próbna powinna być poddana korekcie osób niewidomych
i słabowidzących reprezentujących przyszłych adresatów prezentacji. Korekcie takiej powinna być poddana także warstwa słowna informacji, jeśli ma towarzyszyć prezentacji graficznej. Korektę grafiki dla początkujących powinien przeprowadzać tyflopedagog nauczania początkowego. - Po pozytywnym wyniku takiej korekty, lub po wprowadzeniu potrzebnych poprawek, prezentacja może być wytwarzana i rozpowszechniana wśród właściwej grupy czytelników.
Jeśli autor/ adaptator przygotowuje grafikę do przetwarzania w nieznanej jeszcze dobrze technice, to powinien zacząć od przetworzenia rysunków próbnych – testowych zawierających typowe dla przygotowywanej serii linie, faktury i znaki w przewidywanych docelowo odległościach między tymi elementami. Dopiero po zweryfikowaniu tych prób należy zacząć redagowanie określonych prezentacji.
4.4. Adaptacja map
Mapa kartograficzna z zasady nie daje się adaptować, gdyż przy rezygnacji większości treści mapy nie można wprowadzonych zmian nazwać adaptacją.
Przy adaptowaniu podręcznika do geografii zawierającego mapy, najlepiej odsyłać do opublikowanych już map lub atlasów, jeśli są dostępne. Jeśli jest konieczne adaptowanie mapy z podręcznika, to stopień uproszczenia zależy od stosowanej techniki przetwarzania, przyjętej w adaptacji skali mapy i od tematu, który mapa ilustruje. Istotnym i podstawowym zabiegiem adaptacyjnym jest opracowanie tyflograficzne – zastosowanie sprawdzonych w stosowanej technice znaków i faktur. Legendę najlepiej jest umieścić obok lub nad (przed) mapą, by uświadomić uczniowi jej istnienie i możliwość samodzielnego czytania mapy. Do legendy można dopisać informację o umieszczeniu objaśnienia skrótów użytych na mapie.
Podobnie adaptować należy mapy historyczne zamieszczone w adaptowanym podręczniku dla widzących. Zawsze należy poprzedzić je legendą, nawet, jeśli nie ma jej w oryginale oraz opracować system skrótów nazw.
Fragmenty mapy, ilustrujące podręcznik do przedmiotu innego niż geografia, należy poważnie uprościć – zachować tylko te informacje graficzne, które ilustrują omawiany temat lub zadanie.
Schematyczne mapki z przewodników turystycznych lub z podręczników można adaptować powiększając skalę oraz starannie opracowując tyflograficznie (zastosowanie już wypracowanych, odpowiednio zróżnicowanych linii, znaków kartograficznych, faktur powierzchniowych). Adaptacja takich mapek wymaga od adaptatora opracowania legendy, niejednokrotnie pomijanej w oryginale, a także opracowania systemu skrótów nazw oraz ich objaśnienia.
4.5. Adaptacja fotografii
Fotografie portretowe an face należy pominąć. Fotografie z profilu mogą być przetworzone na jednolite (pełne) sylwetki.
Fotografie krajobrazów naturalnych, zurbanizowanych, przemysłowych należy pominąć lub zastąpić opisem.
Fotografie przedstawiające relacje przestrzenne między obiektami (“w głębi obrazu”) należy pominąć, a jeśli niosą istotne informacje zastępować planem sfotografowanego obszaru lub informacją słowną.
Fotografie fasad budynków i fotografie pomników, jeśli niosą istotne informacje, najlepiej adaptować do płaskorzeźb powielanych w technikach termoformowania.
Fotografie przedmiotów, jeśli niosą istotne informacje, należy zastępować prostym rysunkiem – widokiem.
4.6. Adaptacja form graficzno-tekstowych
Ponieważ dla niewidomego najkorzystniejszym, najszybciej odczytywanym jest zapis liniowy (co respektują notacje matematyczna i muzyczna), formy graficzno-tekstowe należy w miarę możności sprowadzać do postaci liniowej.
Przy adaptacji Układu Okresowego Pierwiastków, w tabeli graficznej pozostawić należy tylko symbole pierwiastków, ich liczby atomowe i masowe. Pozostałe informacje jak skład izotopowy, budowa powłok elektronowych, lub inne, umieszczone w oryginale w grafice, należy umieścić w następującym po tabeli wykazie pierwiastków uporządkowanym w kolejności liczb atomowych.
Tablice genealogiczne należy adaptować zastępując rysunkowy schemat zapisem liniowym z zastosowaniem numeracji dziesiętnej według następującego wzoru:
Tablica genealogiczna adaptowana:
Habsburgowie
1. Albrecht Mądry, hr. Habsburga, zm. 1240
1.1. Rudolf I, kr. Niemiec, ces. 1273–1291
1.1.1 Albrecht I, ks. Austrii, kr. Niemiec, ces. 1298–1308
1.1.2.Guta, ż. Wacława II, kr. Czech
1.1.3 Rudolf II, zm. 1290
1.1.1.1. Rudolf III, ks. Austrii, kr. Czech, ż. Rycheza Elżbieta ks. Polska,
1.1.1.2. Henryk II Piękny ks. Austrii, kr. Niemiec 1314–1330
1.1.1.3. Albrecht II Mądry ks. Austrii, zm.1358
1.1.1.3.1.Rudolf IV Założyciel arcyks. Austrii, zm.1365
1.1.1.3.2. Albrecht III arcyks. Austrii, zm. 1395
1.1.1.3.3. Leopold III ks. Styrii, Karyntii, hr. Tyrolu 1370–1386
W numeracji, w miejscach po kolejnej kropce są wymienione kolejne pokolenia. Numer określający osobę pisać należy używając jednego znaku liczby. Kolejne liczby oddzielać należy kropkami (pkt. 3). Dla zorientowania ucznia, jak rysują genealogie widzący, może być wskazane przetworzenie w sposób uproszczony rysunku prostej genealogii. Nie będzie on z konieczności przekazywał uczniowi wszystkich informacji zawartych w oryginalnej genealogii.
W podobny jak genealogie sposób adaptować należy analogiczne zestawiania, np. schematy organizacyjne instytucji.
Tabele liczbowe
- Konstruując tabele należy pamiętać, że należy sposób adaptacji dostosować do ilości znaków w wierszu. W linijce pisanej brajlem na arkuszu A4 mieści 32 znaki.
- Dane znajdujące się w tabeli powinny być umieszczone w kolumnach bez ramek.
- Jeżeli tabela zawiera trzy kolumny, to nazwy wielkości w kolumnach, czyli nagłówki kolumn oznaczamy tylko symbolami literowymi (np. F, t, s). Symbole powinny być objaśnione przed (nad) tabelą. Między kolumnami cyfr powinny być rzędy kropek prowadzących – pkt. 6: cyfra, odstęp, kropki, odstęp, cyfra. Liczby w tabelach powinny być wyrównane tak, by w pionowych kolumnach znaków były umieszczone cyfry tego samego rzędu wielkości.
- Jeśli tabela zawiera więcej niż 3 kolumny (np. tabela rozpuszczalności) należy umieścić ją na dwu kolejnych stronach, parzystej i nieparzystej tak, aby po otwarciu stanowiła całość dostępną bez odwracania strony.
- Jeżeli zastosowana jest tabela z lukami do uzupełnienia przez ucznia, to nie może ona mieć pustych pól. Luki należy oznaczać np. literami: A, B, C etc. Uczeń podaje odpowiedź po konkretnym znaczniku.
- Tylko proste, dwuwierszowe tabele liczbowe, mogą mieć układ poziomy.
4.7. Dostosowanie grafiki do poziomu ucznia
W okresie nauczania początkowego uczeń powinien czytać rysunki linii i prostych figur geometrycznych oraz ilustracje znanych mu przedmiotów. Tą drogą uczeń będzie kształcił rozumienie związku przedmiotu z jego obrazem graficznym. Uczeń powinien czytać plany obszarów, które obejmuje wyobraźnią: plan nakrycia do posiłku, plan rozmieszczenia nakryć, zabawek lub przyborów szkolnych na stole.
W szkole podstawowej poznawanie nowego przedmiotu powinno łączyć się z poznaniem jego obrazu graficznego. Jeżeli ilustracja prezentuje przedmiot niedostępny oglądowi dotykowemu należy posłużyć się przestrzennym modelem dydaktycznym prezentującym istotne cechy kształtu przedmiotu. Nauczaniem planu należy objąć plan pokoju, budynku, otoczenia budynku.
Wprowadzony w grafikę uczeń gimnazjum może potrzebować wsparcia prostym modelem przy czytaniu rysunków nie znanych mu wcześniej obiektów. Nauczaniem planu należy objąć plan obszaru, który uczeń jest w stanie objąć wyobraźnią.
W szkołach ponadgimnazjalnych uczniowie powinni czytać dobrze adaptowane ilustracje z podręczników obejmujących materiał przewidywany programem nauczania. Nauczaniem planu należy objąć plan obszaru, który uczeń jest w stanie objąć wyobraźnią.
Uwaga metodyczna. Uczeń na każdym etapie kształcenia powinien nie tylko czytać grafikę, ale też samodzielnie rysować i tworzyć prezentacje dotykowe w dostępnych konwencjach i dziedzinach. Jest to istotnym warunkiem przyswojenia grafiki jako systemu komunikacji. Ze względu na bardzo różny poziom wrodzonych możliwości rozwoju wyobraźni przestrzennej niewidomych uczniów należy indywidualizować poziom wymagań w zakresie rysowania i czytania – rozumienia rysunku.
4.8.Uwagi szczegółowe
Adaptowane ilustracji z podręczników do nauki języka obcego jest zagadnieniem specyficznym. Taka ilustracja nie ma informować ucznia o narysowanym przedmiocie, jest jedynie pretekstem do rozmowy o tym przedmiocie w nauczanym języku. W tym celu może być słuszne stosowanie piktogramów znanych uczniowi przedmiotów (tak rysujemy stół, tak rysujemy piłkę), bo ilustracja ma przywołać wyobrażenie przedmiotu. Istotne wskazania zawarte są w publikacji Adaptacja pomocy w nauce języków obcych osób niewidomych i słabo widzących, praca zbiorowa pod redakcją Kornelii Czerwińskiej, Warszawa 2008, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej. Publikacja wydana w ramach projektu “Per linguas mundi ad laborem” ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL.
Przestrzeganie zasad redagowania i adaptowania jest podstawowym warunkiem tworzenia grafiki istotnie użytecznej, przekazującej informacje uczniowi niewidomemu.
Dla innych osób, lub grup osób niewidomych posługujących się grafiką należy tworzyć i adaptować grafikę dotykową według ich potrzeb, a w miarę potrzeby tworzyć odrębne zasady normujące tworzenie lub adaptowanie określonych rodzajów tyflografiki.