„Przewodnik po Wilnie" Władysław Zahorski, 1921

Obszerne fragmenty przewodnika: 

Dr Władysław Zahorski „Przewodnik po Wilnie”, Księgarnia Józefa Zawadzkiego, Wilno, 1921

RZUT OKA NA PRZESZŁE DZIEJE WILNA

Początek Wilna ginie w mrokach dziejowych. Wiadomo tylko, że już na kilka wieków przed przeniesieniem do stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego, wśród puszczy przy ujściu Wilenki do Wilji była dość ludna osada słowiańska, zwana Wilnia albo Wilda,

Książe Swintorog napastowany przez krzyżaków, około roku 1272 przeniósł ze Żmudzi święte Romowe w dolinę nad Wilją i tu w miejscu, gdzie dziś stoi katedra wybudował drewnianą świątynię Perkunasa, za którą wyznaczył zgliszcze na palenie zwłok książęcych. Odtąd miejscowość ta otrzymała nazwę doliny Swintoroga.

W roku 1320 Wielki Książę Litewski Gedymin przenosi z Trok do Wilna stolicę, na górze Turzej wznosi zamek warowny, zaś u stóp jej zamek drewniany zwany niższym, przeznaczając go na mieszkanie książąt i dworu. Gedymin sprowadza do Wilna z krajów ościennych rzemieślników i zawiązuje z sąsiadami stosunki handlowe, to też Wilno wzrasta, zaludnia się, zabudowuje i nabiera znaczenia politycznego, szczególniej za Olgierda.

Prawie od początku swego istnienia Wilno musiało wytrzymywać częste najścia Krzyżaków, którzy nie mogąc zdobyć dzielnie bronionych zamków, palili miasto i wyrzynali jego mieszkańców. Głód, morowe powietrze i pożary niejednokrotnie nawiedzały Wilno i dziesiątkowały jego ludność.

Władysław Jagiełło, zostawszy przez małżeństwo z Jadwigą królem polskim, przyjechał razem z królową do Wilna i tu w roku 1387 w dolinie Swintoroga nad Wilją odbył się chrzest wilnian i zburzono bałbochwalnie pogańskie. Na fundamentach świątyni Perkunasa wzniesiono kościół katedralny. Jagiełło ustanowił biskupstwo wileńskie, nadał samorząd czyli prawo magdeburskie i mianował namiestnikiem okrutnego Skirgiełłę. Witold, pragnąc odebrać mu władzę, połączył się z Krzyżakami, którzy w roku 1390 w liczbie 40 tysięcy napadli na Wilno i wyrżnęli 14 tysięcy mieszkańców, ale zamków zdobyć nie mogli. Potem jeszcze parę razy Krzyżacy bezskutecznie usiłowali owładnąć Wilnem. Spokój zapanował, gdy w roku 1392 Jagiełło pogodził się z Witoldem i mianował go namiestnikiem swoim z tytułem Wielkiego Księcia Litewskiego. Pod rządami Witolda Wilno szybko wzrastać zaczęło w liczbę mieszkańców i zamożność.

W roku 1413 zostało utworzone województwo Wileńskie i ustanowiona osobna metropolja dla wyznawców obrządku wschodniego.

Istotna pomyślność Wilna zaczęła się za Aleksandra Jagiellończyka i dosięgła szczytu za Zygmuntów. Był to złoty wiek Wilna. Znakomicie rozwinęły się handel i rzemiosła, założono mennicę i aptekę, miasto oprowadzono murem obronnym o pięciu bramach. Zygmunt I nadał Wilnu przywileje, uwolnił kupców wileńskich od myta, nadał cechom nowe prawa. Za jego panowania stanęła tu pierwsza papiernia i założono szpitale przy kościołach Marji Magdaleny i świętej Trójcy, oraz szkoły przy kościele Katedralnym i świętego Jana. Powstały drukarnie słowiańska i polska.

W roku 1522 w Wilnie nadano Statut Litewski. Ale w tym czasie miasto kilkakrotnie srodze ucierpiało od pożarów i morowej zarazy.

Zygmunt August, który od roku 1544 prawie stale mieszkał z dworem w Wilnie wiele się przyczynił do jego rozwoju i pomyślności. Król przebudował i z przepychem urządził zamek dolny, obdarzał Wilno przywilejami, budował i założył ludwisarnię. Król pozwolił miastu wysyłać posłów na sejm, urzędnikom magistratu nadał szlachectwa, a mieszczan przypuścił do wszystkich swobód krajowych, zakładał szkoły, popierał handel i sztuki piękne, to też miasto kwitło, przybyło mu sporo świątyń, gmachów okazałych i fabryk, a ludność wzrosła do 100 tysięcy.

Za panowania tego króla zaczęła się w Wilnie i w kraju szerzyć reforma kościelna. Nauki Lutra i Kalwina zyskiwały coraz to więcej zwolenników i groziły poważnem niebezpieczeństwem kościołowi katolickiemu. Wtedy w roku 1569 biskup Walerjan Protasewicz sprowadził do Wilna Jezuitów, którzy rozpoczęli walkę z reformą i przedewszystkiem ujęli w swe ręce wychowanie młodzieży. W tym celu założyli oni kolegjum, które Stefan Batory w roku 1579 przekształcił na Akademję.

Przez cały wiek XVII klęski nie przestawały trapić Wilna. Pożary i morowe powietrze czyniły w mieście wielkie spustoszenie, a walka religijna pomiędzy katolikami a inowiercami nie mało przyczyniały się do upadku miasta.

Krwawemi głoskami zapisał się w jego dziejach rok 1655-ty kiedy Wilno zostało opanowane przez wojska moskiewskie. W jednym dniu wymordowali oni 20 tysięcy osób, zaś miasto zrabowali i spalili. Dopiero w roku 1661 Michał Pac odzyskał Wilno. Jan III w roku 1678 zrównał Wilno we wszystkich prawach z Krakowem.

Wojny szwedzkie również dały się Wilnu we znaki, ponieważ Szwedzi dopuszczali się tu gwałtów i rabunków. W roku 1773 zakon Jezuitów został zniesiony, zaś Akademję wileńską przekształcono na Szkołę Główną Litewską.

Po rozbiorze Polski, Litwa z Wilnem została do Rosji przyłączona i w roku 1794 utworzono gubernję wileńską. W tym że roku wybuchło w Wilnie powstanie: pułkownik Jakób Jasiński na czele 400 powstańców

opanował miasto i wziął do niewoli przeszło 1000 rosjan, ale w dniu 31 lipca Wilno znowu przeszło w ręce Rosjan po dwumiesięcznem szturmowaniu miasta. W roku 1795 zniesiono samorząd m. Wilna i wprowadzono rosyjską ustawę miejską.

W roku 1803 cesarz Aleksander I przekształcił szkołę główną litewską na Uniwersytet Wileński, który wkrótce zajaśniał świetnym blaskiem i wykształcił liczne zastępy światłych i dzielnych obywateli kraju. Powstawały towarzystwa, instytucje naukowe, społeczne, dobroczynne, wydawano w Wilnie kilka czasopism i drukowano sporo ksiąg, w czem szczególnie zasłużył się wydawca i księgarz uniwersytecki Józef Zawadzki.

W roku 1817 Mickiewicz, Zan i Czeczott zawiązali Towarzystwo Filomatów, z połączenia którego z „Promienistymi” powstał związek „Filaretów”. Ten jednak został wykryty, a członkowie jego uwięzieni i wysłani w głąb Rosji.

Nadszedł pamiętny roku 1812. Wojska rosyjskie opuściły Wilno spaliwszy za sobą most Zielony, a potem dnia 28 Czerwca Napoleon poprzedzany przez ułanów polskich wszedł do Wilna. Dnia 1 lipca cesarz ustanowił tymczasowy rząd narodowy, a wyjeżdżając z Wilna dnia 16 lipca pozostawił tu ciało dyplomatycznej oddziały wojska. Strasznym był odwrót przez Wilno zdziesiątkowanej armji francuskiej. 60 tysięcy zrozpaczonych, głodnych i skostniałych od zimna żołnierzy zalało miasto i rzuciło się rabować kościoły, domy i sklepy. Zapełniły się chorymi szpitale i klasztory, ludzie marli tam tysiącami. Dnia 30 listopada zajął Wilno gen. Kutuzow i cesarz Aleksander podpisał tu powszechną amnestję.

Ciężkie były dla Polaków rządy cara Mikołaja I, to też doprowadziły one do powstania w roku 1831, w którem Litwa czynny wzięła udział. W Wilnie utworzył się komitet centralny, a młodzież uniwersytecka, szkolna i rzemieślnicza szła walczyć za wolność. Dnia 7 czerwca 1831 armja Giełguda stoczyła w Ponarach pod Wilnem nieszczęśliwą bitwę, cofnęła się na Kowno i przeszła do Prus.

Mikołaj strasznie mścił się za to powstanie i zemsta jego szczególnie dotknęła Litwę i Wilno, gdzie rozpoczęło się prześladowanie wszystkiego, co polskie. Zamykano kościoły, klasztory, szkoły. W roku 1832 zamknięto Uniwersytet, pozostawiając tylko wydział lekarski jako akademję medyko-chirurgiczną, oraz Akademję duchowną ale i te w roku 1841 usunięto z Wilna.

Miasto zalano szpiegami, więziono i wysyłano w głąb Rosji za byle co.

W 1838 wykryto w Wilnie związek ludu polskiego założony przez emisarjusza Szymona Konarskiego, który dnia 15 lutego 1839 roku został rozstrzelany na Pohulance, a większość związkowców zesłano na Sybir lub do katorgi. Dnia 25 lipca 1840 roku zniesiono Statut Litewski i wprowadzono prawo cywilne rosyjskie.

Powstanie 1863 roku miało dla kraju i Wilna opłakane następstwa. Już w roku 1861 rozpoczęły się demonstracje patryotyczne. Dnia 6 sierpnia 6 tysięcy osób udało się na Pohulankę na spotkanie Francuzów, ponieważ rozeszła się po mieście pogłoska, że tego dnia wejdą oni do Wilna. Tu na lud bezbronny rzucili się kozacy i wiele osób zabili i zranili. W Wilnie utworzył się miejscowy rząd narodowy, który kierował powstaniem, zaś na czele sił zbrojnych stanął Zygmunt Sierakowski.

W połowię maja 1863 przybył do Wilna z dyktatorską władzą Murawjew i niebawem więzienia i klasztory wileńskie zapełniły się podejrzanymi o sprzyjanie powstaniu. Rozpoczęły się egzekucje na placu Łukiskim. Ogółem stracono w Wilnie 37 patrjotów, zaś setki mężczyzn i kobiet wysłano do Katorgi, na Sybir, lub w głąb Rosji. Rząd rosyjski dążył do zgniecenia wszelkich objawów polskości. Polacy zostali wyjęci z pod prawa, i oddani na łaskę zgraji urzędników moskiewskich. Prześladowano język polski, zamykano i przerabiano na cerkwie kościoły katolickie, zawieszono jedyne pismo polskie „Kurjer Wileński”, zamknięto teatr polski. A jednak ta okrutna polityka eksterminacyjna nie dopięła za mierzonego celu i nie zabiła ducha polskiego w społeczeństwie, które wzięło się do pracy podziemnej. Powstały liczne potajemne szkółki, w których uczono dziatwę po polsku i wpajano miłość Ojczyzny. Przemycano z Galicji książki polskie. Młodzież szkolna uczyła się po za szkołą historji i literatury polskiej. Urządzano w domach prywatnych przedstawienia amatorskie, wygłaszano odczyty i tak dalej. Społeczeństwo polskie odgrodziło się murem od Rosjan i nie podtrzymywało z nimi żadnych stosunków towarzyskich, nie bywało w ich domach, teatrach, zabawach, klubach.

Po przegranej przez Rosję wojnie z Japonją prześladowanie polskości na Litwie nieco osłabło. W roku 1905 pozwolono w Wilnie na polskie przedstawienie teatralne, zniesiono zakaz mówienia po polsku, wreszcie udzielono konwencję na pismo polskie i w dniu 1-go; września ukazał się pierwszy numer „Kurjera Litewskiego”.

Ruch rewolucyjny, który ogarnął Rosję w roku 1905 odbił się również na Wilnie, które przyłączyło się do strajku ogólno-rosyjskiego. Miasto na cały tydzień zostało odcięte od świata z powodu przerwania kominikacji, ustał ruch kołowy, sklepy stały zamknięte, a wieczorami ulice tonęły w ciemnościach; codziennie odbywały się tłumne wiece. Rewolucjoniści, prawie wyłącznie żydzi, usiłowali steroryzować miasto rzucając bomby i zabijając -policjantów.

Rewolucja jednak została stłumiona i więzienia wileńskie zapełniły się aresztowanymi. Niektórzy z nich zginęli na szubienicy.

W latach następnych już wychodziło w Wilnie kilka pism polskich. Dnia 8 paźdz. 1908 roku uroczyście otwarto w Wilnie stały teatr polski Nuny Młodziejowskiej, powstały towarzystwa: muzyczne „Lutnia“ i gimnastyczne „Sokół”, a w marcu 1907 roku Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Tegoż roku wprowadzono do szkół wykład języka polskiego.

Ale już w roku 1907 rząd carski zaczął znowu wprowadzać ograniczenia i szykanować Polaków. Wysłano z Wilna biskupa Roppa i kilku księży, zabroniono używania języka polskiego na zebraniach Towarzystw, wreszcie zamknięto „Oświatę” i „Sokoła”.

Gdy w roku 1914 wybuchła wojna europejska, w serca polaków w Wilnie wstąpiła nadzieja na lepszą przyszłość. Uwierzono odezwie Wielkiego Księcia Mikołaja Mikołajewicza i życzono zwycięztwa Rosji. W Wilnie otwarto i utrzymywano kosztem społeczeństwa polskiego kilkanaście szpitali dla rannych i chorych żołnierzy rosyjskich. Polki gorliwie pracowały, jako siostry miłosierdzia.

Rosja została przez Niemcy pokonana i na początku września 1915 r; wojska rosyjskie opuściły Wilno do którego dnia 19 września wkroczyły wojska niemieckie. Trzyletnia gospodarka niemiecka na długo będzie ludności wileńskiej pamiętną. Treść jej stanowiły bezwzględność i brutalność względem Polaków, ustawiczne rekwizycje, podatki, ograniczenia, oszukaństwa, areszty, roboty przymusowe, wreszcie rabunek. Na wiosnę 1917 roku w Wilnie był głód. Ludzie puchli z głodu, padali na ulicach i umierali.

W końcu grudnia 1918 roku Niemcy opuścili Wilno, ale nadciągała z Rosji komunistyczna armja czerwona. Miejscowa Organizacja Wojskowa zorganizowała obronę miasta i próbowała stawić opór. Młodzież szkolna i robotnicza w dniach 4 i 5 stycznia 1919 roku stoczyła z bolszewikami bitwę na przedmieściach Wilna ale musiała ustąpić.

Dnia 5 stycznia bolszewicy owładnęli miastem i rozpoczęły się straszne dla ludności chrześcijańskiej rządy żydowsko-bolszewickie, które trwały 3 miesiące. Więziono osoby wskazywane przez żydów, niby sądzono je i rozstrzeliwano, brano zakładników i wywożono ich z Wilna, wyrzucano mieszkańców z mieszkań i zabierano ich dobytek, dokonywano ustawicznych rewizji, chwytano młodzież do czerwonej armji. Słowem, nie było gwałtu i okrucieństw, których niedopuszczaliby się bolszewicy względem znękanej i doprowadzonej do rozpaczy ludności wileńskiej.

I oto, gdy zdawało się, że już znikąd nie można było oczekiwać ratunku, nagle dnia 19 kwietnia 1919 roku rano w Wielką Sobotę jak piorun z jasnego nieba spadła na bolszewików 1-sza Dywizja Legjonów Polskich generała Rydza-Smigłego, pod dowództwem pułk. Beliny i zdobywając dom za domem, ulicę za ulicą opanowała Wilno. Dnia 20 kwietnia wjechał do Wilna Naczelnik Państwa Wódz Naczelny Józef Piłsudski entuzjastycznie przez ludność witany.

Kraj oczyszczony od najazdów odetchnął pełną piersią i zaczął żyć własnem życiem. Dla rządzenia krajem ustanowiono Komisarjat Generalny i Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich z siedzibą w Wilnie.

Dnia 11 października 1919 r uroczyście został otwarty przez Naczelnika Państwa Uniwersytet Wileński, którego rektorem został znakomity uczony przyrodnik profesor Michał Siedlecki. Grono wybitnych profesorów, przybyłych z Krakowa, Lwowa i Warszawy wznowiło szczytne tradycje dawnej wszechnicy wileńskiej, to też młodzież, tak męska, jak również żeńska tłumnie garnęła się do tego przybytku wiedzy i prawdy.

Ale na horyzoncie znowu zaczęły gromadzić się czarne chmury; znowu zbliżyły się ku Wilnu dzikie hordy bolszewickie, siejąc po drodze zniszczenie i mord.

Przerażona ludność tłumnie opuszczała miasto, szukając schronienia w Królestwie, Wielkopolsce i na Pomorzu. Dnia 13 lipca nieszczęśliwe Wilno po raz wtóry wpadło w ręce bolszewików, których dwumiesięczny pobyt krwawemi głoskami zapisał się w dziejach Wilna i był nieprzerwanem pasmem mąk i udręczeń jego mieszkańców. Wreszcie bolszewicy ustąpili oddając miasto litwinom, którzy względem ludności polskiej zachowali się tak samo, a może jeszcze gorzej, jak bolszewicy.

Tym razem na ratunek nękanej ludności pośpieszył generał Lucjan Żeligowski i dnia 9 października na czele litewsko-białoruskiej dywizji opanował Wilno, wypędził litwinów i ustanowił tak zwaną Litwę Środkową z Tymczasową Komisją Rządzącą.

O dalszych losach Wilna ma roztrzygnąć plebiscyt.

KOŚCIOŁY

Katedra świętego Stanisława

Kościół katedralny fundował dnia 10 marca 1387 Władysław Jagiełło na fundamentach zburzonej świątyni Perkunasa (obecnie plac katedralny). Katedra cztery razy stawała się pastwą pożarów i była odbudowywana, zmieniając za każdym razem swój wygląd. Ostatniej przebudowy dokonał przy końcu XVIII wieku Wawrzyniec Gucewicz, profesor budownictwa, i w roku 1801 biskup Kossakowski poświęcił nową katedrę.

Z kościołem katedralnym, czyli zamkowym ściśle są związane dzieje Wilna. Widział on w swych murach prawie wszystkich królów polskich, począwszy od Jagiełły, monarchów zagranicznych, wodzów, znakomitych mężów stanu, uczonych, pisarzy, ale także i wrogów: Krzyżaków, Szwedów, Moskali, Niemców. W katedrze koronowani byli mitrą wielkoksiążęcą Witold i jego następcy aż do Stefana Batorego. W roku 1562 tu odbył się ślub Katarzyny Jagiellonki z Janem, synem króla Szwedzkiego. W roku 1604 przed ołtarzem uroczyście poświęcono miecz Jana Karola Chodkiewicza, udającego się na wyprawę Szwedzką.

W latach 1655-1661 przez cały czas zajęcia Wilna przez Moskali katedra była niszczona i rabowana. Witano tu uroczyście w roku 1664 króla Jana Kazimierza i Marję Ludwikę a w 1688 Jana III Sobieskiego.

Katedra ma postać wydłużonego czworoboku z wystającemi na rogach kaplicami i jest zbudowaną w stylu neo-klasycznym, wprowadzonym przez Palladia z domieszką baroku, ale wewnątrz odczuwa się dawny rytm gotycki.

Nad kaplicą świętego Kazimierza i zakrystją wznoszą się piękne kopuły z latarniami i krzyżami na złoconych gałkach. Dach na katedrze był z grubej blachy miedziannej, ten jednak Niemcy zdarli w roku 1917 i zastąpili tolem. Z obu stron katedra posiada kryte galerje o sześciu kolumnach doryckich. Tu w niszach stoją posągi gipsowe, od strony miasta – królów polskich, zaś od strony Wilji – świętych Towarzystwa Jezusowego, wykonane przez profesora Jelskiego.

Front katedry zdobi okazały portyk o sześciu kolumnach porządku doryckiego, podtrzymujących sklepienie ozdobione rozetami. Na tympanonie znajduje się wypukłorzeźba Righi’ego, wyobrażająca ofiarę Noego. Jego również dziełem są olbrzymie posągi Mojżesza i Abrahama z obu stron portyku, w głębi którego znajdują się posągi czterech Ewangelistów, a nad nimi płaskorzeźby z dziejów Apostolskich. Nad portykiem na dachu stoją na podstawach olbrzymie figury Świetych Stanisława, Kazimierza i Świętej Heleny z wielkim krzyżem, obitym blachą, grubo w ogniu złoconą.

Przed kościołem stoi dzwonica, której podstawę stanowi dawna wieża pogańska, okrągła i nieforemna. Niektórzy przypuszczają, że jest to jedna z baszt dawnego muru obronnego, ale przypuszczenie to jest bezzasadne. Na tej podstawie wznosi się dzwonica o 3-ch ośmiobocznych piętrach. Zawieszone tu dzwony są przetopione z dawnych, uszkodzonych w pożarach. Na najwyższem piętrze znajduje się zegar, bijący kwadranse i godziny.

Wnętrze Katedry jest zbudowane systemem hallowym o trzech jednakowej wysokości nawach, przedzielonych czworobocznemi filarami, które podtrzymują sklepienia beczkowo-krzyżowe. Chór muzyczny wspiera się na 12 filarach. Na ścianach naw bocznych na wysokości gzymsu zawieszono 16 obrazów pędzla malarza włoskiego Villani’ego. Na obrazach w prawej nawie wyobrażone są sceny ze Starego Testamentu, zaś w lewej nawie obrazy z Nowego Testamentu. W głębi naw bocznych znajdują się dwa obrazy Franciszka Smuglewicza: Rozmnożenie chlebów na puszczy i Meichisedech ofiarujący Abrahamowi chleb i wino. Pod temi obrazami stoją w niszach kolosalne posągi roboty Righi’ego: Miłość Boga i Miłość bliźniego. W nawie głównej na filarach są zawieszone dwumetrowej wysokości wizerunki dwunastu apostołów pędzla Franciszka Smuglewicza. Naprzeciwko tronu biskupiego nad mensą znajduje się niewielki obraz za szkłem wyobrażający poznanie Chrystusa przez uczniów w Emmausie. Ma to być oryginał Tytiana, przywieziony z Rzymu w XVIII wieku przez Sierakowskiego. Na następnym filarze znajduje się malowana przez Rafałowicza, piękna kopja Murillowskiego Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Panny, dalej obraz Ślendzińskiego: święty Kazimierz zamodlony w świetle księży cowem. Na filarze około tronu biskupiego znajduje się obraz Majeranowskiego, przedstawiający Matkę Boską z obłoków błogosławiącą świętych polskich i litewskich.

W samym kościele są tylko dwa ołtarze: Wielki, czyli Kanoniczny i Wikarjuszowski.

Ołtarz Wielki stoi na miejscu pogańskiego ołtarza świątyni Perkunasa. Zasługuje w nim na uwagę arka srebrna augsburskoj roboty. Na desce srebrnej wyobrażone są w płaskorzeźbie Wieczerza Pańska i obmywanie nóg Apostołom. Na arce z obu stron kryształowej altany ustawione są srebrne statuetki Świętych Stanisława i Kazimierza.

Ołtarz Wikarjuszowski znajduje się za Wielkim w portyku doryckim o czterech kolumnach koloru verde-antiquo, podtrzymujących tympanon ze znakiem Opatrzności i krzyżem obitym blachą w ogniu złoconą. Do portyku z obu stron wiodą schody o 15 stopniach. W ołtarzu znajduje się obraz Smuglewicza, przedstawiający zamordowanie Świętego Stanisława przez Bolesława Śmiałego.

Pod ołtarzem za żelaznemi drzwiami znajduje się sklepiona pieczara o podłużnem zakratowanem okienku. Głębsza część pieczary jakoby jest pozostałością świątyni Perkunasa. Tu miano przechowywać święte giwojty, to jest gady i mieli odpoczywać wajdeloci, strzegący wiecznego ognia. Dotąd istnieje tu rodzaj kominka. Przednia część pieczary ze śladami malowideł na sklepieniu ma pochodzenie późniejsze. Była tu urządzona kaplica wskrzeszonego Piotrowina.

Pomniki i grobowce. Pod kościołem były dawniej podziemia, w których grzebano zmarłych, ale te wszystkie, za wyjątkiem biskupiego, zostały przez Gucewicza zamurowane.

Pod presbiterjum byli pochowani Kazimierz Korygajłło, Aleksander Wigund, Zygmunt Kiejstutowicz, Świdrygiełło i Michał Zygmuntowicz. W osobnym sklepie w głębi lewej nawy złożono w roku 1430 zwłoki Wielkiego Księcia Witolda obok żony jego Anny, ale biskup Protasiewicz przeniósł szczątki Witolda do grobu wykutego w ścianie, gdzie dziś stoi posąg „Miłość Boga”, zaś w dawnym grobowcu książęcym kazał pochować siebie. Królowa Bona wmurowała w ścianie nad grobem Witolda tablicę z jego popiersiem i nadpisem łacińskim. Pomnik ten zniszczony przez pożar w 1610, został wznowiony w roku 1853 przez Eustachego hrabiego Tyszkiewicza. Nad pomnikiem zawieszono portret Witolda, zaś pod tablicą w ramach rzeźbionych, mających kształt kapliczki, obrazek Matki Boskiej, malowany na desce cedrowej. Był on własnością Witolda, który po przyjęciu chrztu otrzymał go w darze od cesarza greckiego Manuela Paleologa.

Grobowiec królewski do XVII wieku znajdował się pod kaplicą Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Panny Marji. Tu byli pogrzebani: Aleksander Jagiellończyk, Święty Kazimierz i obie żony Zygmunta-Augusta: Elżbieta i Barbara. W roku 1636 wszystkie te szczątki przeniesiono do nowego grobowca pod kaplicą Świętego Kazimierza.

Niegdyś katedra miała mnóstwo pomników, ale pożary, wojny i niedbalstwo zniszczyły znaczną ich większość. Dziś widzimy tu następujące pomniki: na filarach znajdują się tablice pomnikowe: Biskupa Benedykta Woyny, zmarłego roku 1615, Mikołaja Słupskiego, Biskupa Grracjanopolitańskiego, zmarłego w roku 1688, kanonika Marcina Szulca, księdza Olafa Algina Szweda, zmarłego w roku 1630, 13-letniej Barbary Zawiszanki i zmarłych w czasie morowej zarazy Jakóba i Anny Naporkowskich.

W prawej nawie znajdują się: tablica pomnikowa kanonika Adama Zabłockiego, zmarłego w roku 1648, tablica śpiżowa biskupa wileńskiego Andrzeja Benedykta Kłągiewicza, zmarłego w roku 1841. Pięknym jest pomnik biskupa wileńskiego Jerzego Tyszkiewicza. Nad tablicą marmurową znajduje się wykonane artystycznie z bronzu popiersie biskupa, każącego z ambony. Na tej że ścianie umieszczono nagrobek Katarzyny Potockiej, córki Stefana i żony Jeremiego, despoty wołoskiego, zmarłej w roku 1643. W tej że nawie widzimy barokowy pomnik Samuela Paca Wielkiego Chorążego Litewskiego, zmarłego w roku 1627. W nawie lewej przy drzwiach zakrystyjnych znajduje się nagrobek Tomasza Wawrzeckiego, towarzysza broni Kościuszki, zmarłego w roku 1816. W przedsionku bocznym jest pomnik rodziny Zawiszów.

Kaplice.

1. Kaplica Świetego Kazimierza. Budowę kaplicy rozpoczął Zygmunt III, ale dokończył jej Władysław IV, poczem dnia 14 sierpnia 1636 roku zostały wniesione na ołtarz zwłoki świętego królewicza, przełożone do srebrnej trumny, którą ofiarował Zygmunt III. Na tę pamiątkę na zewnętrznej ścianie kaplicy wmurowano tablicę marmurową ozdobioną tarczą z orłem i pogonią. Na tablicy wyryty odpowiedni nadpis łaciński.

Kaplica Świętego Kazimierza jest dziełem nadwornego budowniczego i malarza Piotra de Ry-Dan-kartsa i na jej budowę użyto karpackiego piaskowca i marmurów włoskich. Wybudowana w stylu rozwiniętego w duchu niderlandzkim baroku, lśniąca od marmurów, gipsów i sreber, kaplica przedstawia się wspaniale. Wiodą do niej drzwi ażurowe o pięknych marmurowych odrzwiach. Kaplica jest kwadratowa, u góry zaś ośmiokątna i posiada własną kopułę, ozdobioną gipsaturami. W każdej ze ścian w niszach, wyłożonych czarnym marmurem, stoją drewniane posrebrzane figury Jagiellonów; oraz są wmurowane staraniem prałata ks. Sawickiego tablice pamiątkowe pomnikowe Aleksandra Jagiellończyka i dwóch żon Zygmunta-Augusta: Elżbiety i Barbary, a także tablica z nadpisem głoszącym, iż w grobowcu pod kaplicą są złożone serce i wnętrzności Władysława IV. Za ołtarzem na ścianie pod gipsowym baldachimem znajduje się wielka płaskorzeźba wyobrażająca Najświętszą Pannę z Dzieciątkiem Jezus w otoczeniu cherubinów i serafinów.

Dwaj klęczący aniołowie podtrzymują trumnę ze szczątkami świętego Kazimierza. Trumna hebanowa jest obłożona z trzech stron srebrnemi blachami augsburskiej roboty; na rogach jej znajdują się orły, a na wieku srebrna statuetka świętego Kazimierza. Trumna ta została zrobiona w roku 1704 zamiast dawnej Zygmuntowskiej.

Pod trumną na ołtarzu zwraca uwagę ujęty w srebrną oprawę dziwny, bo trójręki obraz świętego Królewicza. Według podania, malarz znalazłszy, że namalowana przezeń ręka jest nie w miejscu, pokrył ją farbą i namalował inną, zgiętą w łokciu. Gdy jednak pomimo kilkakrotnych naprowadzać farbą pierwsza ręka wciąż występowała, uznał to za cud i taki trójręki obraz ofiarował do katedry, gdzie początkowo umieszczono go na trumnie świętego patrona w grobowcu królewskim. Obraz był malowany około roku 1520.

W rogach kaplicy u góry wśród gipsatur są malowidła, przedstawiające świętego Kazimierza wśród aniołów.

Na ścianach bocznych znajdują się wielkich zalet freski, przypisywane Dankertsowi. Nowsze jednak badania wykazały, że są one dziełem malarza Dalbene. Malowidła te przedstawiają: złożenie do trumny zwłok świętego Kazimierza i cud wskrzeszenia zmarłej dzieweczki Urszulki przy grobie tego świętego.

Nad wejściem do kaplicy znajduje się balkon czyli trybuna, która była połączoną przejściem z zamkiem dolnym i z niej rodzina królewska mszy świętej słuchała. Trybuna uległa przeróbce i ustawiono na niej organy.

Piękny okaz staroświeckiej snycerszczyzny przedstawia sobą przenośna ambona w kształcie kielicha osadzonego na lecącym orle. Z tej to ambony kazał Piotr Skarga wobec rodziny królewskiej i dworu.

Pod kaplicą jest sklep, do którego przeniesiono z dawnej kaplicy królewskiej trumny ze zwłokami króla Aleksandra Jagiellończyka i małżonek Zygmunta Augusta. Budowniczy Grucewicz zawalił wejście do sklepu głazami i zamurował.

2. Kaplica Świętej Marji Magdaleny, albo Biskupia dawniej zwała się Januszowską, jako fundowana przez Jana z Książąt Litewskich, Biskupa Wileńskiego. Od roku 1536 w sklepie pod kaplicą grzebano biskupów Wileńskich. W ołtarzu znajduje się miernej roboty, ale ciekawy jako zabytek dawnego malarstwa obraz wszystkich świętych, pendzla Borka z roku 1690. Na ścianie są blachy srebrne, zdjęte z trumien biskupów Zienkowicza i Masalskiego, a także pomnik biskupa Audżiewicza z jego bronzowem popiersiem.

3. Kaplica Świętego Ignacego Lojoli posiada jeden z lepszych obrazów Czechowicza. Obraz przedstawia świętego Ignacego, który przed Rzymem spotka dźwigającego krzyż Chrystusa. Malowidła na ścianach są dokładną kopją arabesków w lożach Rafaela. W kaplicy są nagrobki: Jana Radziwiłła, krajczego Wielkiego Księstwa Litewskiego zmarłego w roku 1551, Zofii Wiszniewieckiej, wojewodziny Mińskiej, zmarłej w roku 1619 i Jana Cywińskiego, biskupa delkoneńskiego, zmarłego w roku 1845.

4. Kaplica Świętego Pawia, albo Montwidowska została przerobiona przez Gucewicza z babińca. W ołtarzu piękny obraz przedstawia cud przywrócenia wzroku świętemu Pawłowi przez Ananjasza. Jest to kopja Smuglewicza obrazu, znajdującego się u Kamedułów w Krakowie.

5. Kaplica Ukrzyżowanego Zbawiciela, albo Oaszłóldowska, założona w XV wieku przez Marcina Gasztolda. W ołtarzu znajduje się obraz Ukrzyżowanego Zbawiciela, uważany za najlepsze dzieło Czechowicza. Obraz przeniesiono tu w roku 1798 z kościoła świętego Kazimierza. Zasługują na uwagę wmurowane w ścianach bocznych nagrobki z XVI wieku z brunatno-czerwonego marmuru w stylu renesansu. Są to nagrobki biskupa Pawła księcia Holszańskiego i Wojciecha Gasztolda, Wielkiego Kanclerza Litewskiego.

6. Kaplica Świętego Jana Nepomucena, zwała się dawniej Częstochowska, także „Gaudeamus”. Założył kaplicę Biskup Tabor w roku 1495. Biskup Aleks. Sapieha i ksiądz Mikołaj Słupski w roku 1670 wprowadzili do kaplicy Arcybractwo Imienia Maryi. W ołtarzu znajduje się obraz Franciszka Smuglewicza, wyobrażający Świętego Jana Nepomucena przed królem czeskim Wacławem. Przy bocznej ścianie jest pomnik z popiersiem biskupa Jana Nepomucena Kossakowskiego, którego zwłoki są pod kaplicą złożone.

7. Kaplica Świętego Władysława, albo Wojniańska, najbliższa chóru muzycznego w lewej nawie, posiada w ołtarzu posąg Świętego Władysława, dłuta rzeźbiarza Henryka Dmochowskiego, który poległ w jednej z potyczek w roku 1863.

8. Kaplica Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny, albo Wołłowiczowska, dawniej królewska. Z tą kaplicą, wzniesioną w roku 1474 przez Kazimierza Jagiellończyka, wiąże się wiele wspomnień. Tu w sklepie dłuższy czas spoczywały zwłoki Świętego Kazimierza. W roku 1495 biskup Tabor w tej kaplicy dawał ślub Aleksandrowi Jagiellończykowi z carówną Heleną, tu również w roku 1547 odbył się w nocy potajemny ślub Zygmunta-Augusta z Barbarą, a w kilka lat potem tenże król złożył w podziemiach zwłoki ukochanej obok pierwszej żony Elżbiety. Zygmunt III, rozpocząwszy budowę kaplicy Świętego Kazimierza, odstąpił kaplicę biskupowi Wołłowiczowi, który ją przerobił, powierzając ozdobienie Dankertsowi. Wtedy to zwłoki króla Aleksandra, Świętego Kazimierza, Elżbiety i Barbary przeniesiono do nowej kaplicy królewskiej. Kaplica przetrwała do dziś dnia w niezmienionym stanie. Na prawej ścianie widzimy pomnik biskupa Eustachego Wołłowieża z jego popiersiem. W rogu kaplicy stoi statua Najświętszej Panny, która przedtem znajdowała się w niszy na rogu kościoła Franciszkanów. Przed tą figurą w roku 1863 odbywały się demonstracje patrjotyczne.

9. Kaplica Zwiastowania Najświętszej Panny Maryi, albo Kieżgajłłowsca, założona w roku 1436 przez Mich. Kieżgajłłę, kanclerza Litewsk, którego tablica nagrobkowa tu się znajduje. W lewej ścianie jest wmurowana była stara tablica pamiątkowa męczeństwa Franciszkanów, przeniesiona tu z ich kościoła. Ołtarz, wykonany w stylu korynckim podług rysunku profesora Podczaszyńskiego, ma obraz Zwiastowania Najświętszej Panny Maryi, malowany przez Kanutego Rusieckiego.

10. Kaplica Świętego Piotra urządzona niedawno. W ołtarzu znajduje się obraz Smuglewicza: „Święty Piotr w okowach”.

11. Kaplica Grobu Pańskiego zwykle zamknięta, gdyż w niej raz na zawsze jest urządzony przez profesora Podczaszyńskiego Grób Chrystusa, to też kaplica bywa otwarta w Wielki Piątek i Sobotę.

Zakrystja posiada piękne umeblowanie. Zasługuje na uwagę prosty krzyż drewniany z figurą Chrystusa z kości słoniowej. Jest to dar Wielkiego Księcia Witolda. Na ścianach znajdują się portrety niektórych biskupów.

Z zakrystji drzwi żelazne prowadzą do archiwum i skarbca.

Skarbiec był niegdyś bardzo bogaty, ale wojny i najścia nieprzyjaciół znacznie go spustoszyły. Zawiera on jednak i obecnie godne uwagi zabytki przeszłości: 1. Relikwiarz srebrny z częścią kości ramieniowej Świętego Stanisława. 2. Monstrancję Gioraszańską, sporządzoną w roku 1535 przez Wojciecha Gasztolda, Kanclerza Wielkiego Księstwa Litewskiego. 3. Kielich gotycki, ozdobiony rubinami z XVI wieku. 4. Srebrną laskę przywódzcy chóru śpiewaków z XVI wieku. 5. Relikwiarz z roku 1602 z cierniem z korony Zbawiciela i cząstką drzewa Krzyża Świętego. 6. Krzyż Gasztoldowski kryształowy, sadzony kamieniami. 7. Monstrancje biskupów Tyszkiewicza i Paca. 8. Srebrne i złote puszki, pacyfikały, tablice i tak dalej. 9. Liczne staroświeckie ornaty, między innemi jeden, uważany za dar królowej Jadwigi. 10. Togę rektorską i biret Piotra Skargi. 11. Wspaniałe i b. kosztowne gobeliny, ofiarowane przez Michała Paca. 12. Księgę Arcybractwa Imienia Maryi, zawierającą własnoręczne podpisy najznakomitszych w kraju osób, między innemi Michała Korybuta, Jana III.

Archiwum mieści się w osobnej sali nad zakrystją i zawiera niezmiernie cenne materjały dla badaczy przeszłości.

Kościół Świętego Jana

założony został w roku 1387 przez Wł. Jagiełłę na miejscu świątyni pogańskiej, ale dokończyli budowy własnym kosztem obywatele miasta. Dnia 10 Stycznia roku 1427 odbyło się poświęcenie kościoła pod wezwaniem Świętego. Jana Chrzciciela i Świętego Jana Ewangelisty.

W XVI wieku podczas szerzenia się na Litwie reformy kościół Świętego Jana był zupełnie opuszczony, nawet ołtarze niektóre były uszkodzone. Dopiero gdy w roku 1571 Zygmunt August oddał kościół Jezuitom, został on gruntownie odnowiony i stał się najwspanialszą ze świątyń na Litwie. Jezuici założyli przy kościele kolegium, które Stefan Batory w roku 1578 przekształcił w Akademję. W kościele Świętego Jana Jezuici z niezwykłą pompą witali Stefana Batorego, Zygmunta III z królową Konstancją i królewiczem Władysławem, Władysława IV z siostrą Anną-Katarzyną. Król był obecny na doktoryzacji znakomitego poety Sarbiewskiego. Witano tu również Jana Kazimierza z królową Marją Ludwiką, oraz Cara Piotra Wielkiego. W roku 1702 kościół b. ucierpiał od Szwedów, którzy zabrali srebra kościelne. W roku 1737 kościół spalił się razem z dzwonicą; odbudowano go w roku 1740. Od roku 1803 kościół należał do Uniwersytetu Wileńskiego.

Przed roku 1826 oddzielał go od ul. Święto Jańskiej mur wysoki z bramą, zaś ścianę od ul. Zamkowej z obu stron pomnika Chreptowiczów zdobiły malowidła, wyobrażające zarazę morową w Wilnie w roku 1710 i ścięcie kniazia Myszeckiego w roku 1661. Wewnątrz przy 17 filarach falszmarmurowych stały 24 ołtarze. Na sklepieniu były malowidła wyobrażające sceny z życia Świętych Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty. W roku 1828 Rektor Pelikan przedsięwziął preróbkę kościoła, w czasie której zginęło sporo cennych pamiątek. Zniesiono mur, a profesor Podczaszyński zbudował z boku świątyni portyk.

Kościół Świętego Jana zwrócony frontem na dziedziniec Uniwersytecki, zbudowany jest w stylu odrodzenia włoskiego z domieszką baroku, ale na facjacie wykazuje rytm gotycki (wertykalizm) z drugiej połowy XVIII wieku. Nad głównemi drzwiami znajduje się napis:. „Fundayit Ladislaus Jagiełło A. D. 1387.”

Od ul. Zamkowej wysoko na ścianie umieszczony jest pomnik Chreptowiczów, składający się ze złoconej figury Ukrzyżowanego Zbawiciela pod paludamentem i tablicy marmurowej z wyrytym na niej napisem, głoszącym, iż w ścianie ołtarza Loretańskiego złożone są zwłoki Anny z Chreptowiczów Kryszpinowej, Anny z Romerów Chreptowiczowej i Marjanny Chreptowiczówny w roku 1759.

Dzwonnica wysoka 50 metrów jest najwyższą, w Wilnie budowlą i została wzniesiona w roku 1571.

Trzy dzwony o pięknym dźwięku były tu zawieszone w XVIII wieku. Przed inwazją niemiecką w roku 191 ó spuszczono je i wywieziono do Rosji.

W bocznej kruchcie znajduje się olbrzymi posąg Świętego Ignacego Lojoli, depcącego szatana.

Wnętrze świątyni imponuje swemi rozmiarami. Czternaście ośmiobocznych filarów dzieli kościół na trzy jednakowej wysokości nawy. Przy filarach na konsolach są ustawione posągi świętych.

Pięknie się przedstawia w błękitnym świetle, lśniące od falsz-marmurów i srebra „sanctuarium” o 10 zgrupowanych w 2 rzędy ołtarzach. Siedem znajduje się przy murze, z tych środkowy „Loretto” wzniesiony wysoko za w. ołtarzem. Z obu stron prowadzą doń schody zamknięte ozdobną kratą.

W lewej nawie są ołtarze: 1) Świętego Ignacego; 2) Matki Boskiej Różańcowej i 3) Świętej Tekli, zaś w prawej nawie: 4) Świętego Franciszka; 5) Świętego Kajetana z obrazem Smuglewicza; 6) Matki Boskiej Bolesnej.

Wielki ołtarz wystawiony przez Wojciecha księcia Radziwiłła Marszałka Wielkiego Księstwa Litewskiego posiada na całej swej szerokości srebrną wyzłacaną arkę. Z każdej strony ołtarza wznosi się grupa kolumn korynckich marmurowych, podtrzymujących bogaty gzyms. W tej wystawie ołtarzowej wysoko znajduje się grupa gipsowa przedstawiająca chrzest Chrystusa. Przy bocznych filarach są ołtarze z pięknemi obrazami Świętego Jana Chrzciciela i Jana Ewangielisty.

Nad głównym wejściem znajduje się chór muzyczny z popiersiem Moniuszki, który tu był organistą. Organy największe w kraju zostały przywiezione z Połocka z kościoła jezuickiego W roku 1917 Niemcy wydarli i zabrali wszystkie części metalowe organów Pomnik Adama Mickiewicza znajduje się przy ścianie, gdzie wieszcz, będąc studentem, zwykł był słuchać mszy. Pomnik stanął ze składek w roku 1899 i jest dziełem artysty Stryjeńskiego, zaś popiersie bronzowe zostało wykonano przez profesora Gnijskiego i przez niego ofiarowane. Na tablicy wyryty napis: „Adamowi Mickiewiczowi 1798–1898”.

Pomnik Edwarda Antoniego Odyńca, postawiony został w roku 1901 przez synowca poety. Wykonany z białego piaskowca w stylu barokowym pomnik chybiony jest w pomyśle.

Pomnik Heronima Strojnowskiego, pierwszego Rektora Uniwersytetu i Biskupa Wileńskiego (zmarłego w roku 1825) miłe sprawia wrażenie dzięki stylowości i czystości linij. Pomnik wzniesiony w roku 1827 według projektu profesora Podczaszyńskiego ma cztery pil astry u góry połączone arką. Z boków dwaj aniołowie gaszą pochodnie życia. Na białej marmurowej tablicy wyryty długi napis łaciński; Nad nią W zagłębieniu w kształcie konchy ustawione jest popiersie Strojnowskiego, roboty profesora Jelskiego. U spodu pomnika znajduje się płyta żelazna z herbem „Strzemień”. Pomnik Ludwika Kondratowicza (Władysława Syrokomli) jest dziełem znakomitego artysty Piusa Welońskiego i został postawiony w roku 1908. W półsklepieniu z czarnego marmuru na tle złoconem znajduje się popiersie poety, trzymającego jedną rękę na strunach liry, zaś drugą wspartego pod brodą. Na tablicy napis; „Tu nasz lirnik wioskowy skonał grając na lirze Świętej Pamięci Ludwik Kondratowicz (Władysław Syrokomla). 1828-1862. Rodacy”.

Kaplice.

1. Kaplica Bożego Ciała, albo Ogińskich istniała już w XVI wieku, bo w roku 1573 Piotr Skarga wprowadził do niej Archikonfraternię Bożego Ciała i Bractwo Miłosierdzia. W roku 1861 książę Ireneusz Ogiński odnowił kaplicę i obstalował w Paryżu witraże, które dla dwóch okien zostały wykonane pod kierunkiem Wilczyńskiego. Na ołtarzu w stylu Doryckim tkwi trumna z relikwiami świętego Teofila, przysłanemi przez Piusa VI w roku 1780. Wyżej znajduje się staroświecka figura ukrzyżowanego Zbawiciela, którą Piotr Skarga w roku 1573 sprowadził z Norymbergi. Na ścianie są zawieszone portrety malowane na miedzi fundatorów kaplicy, księcia Ogińskiego i jego żony, a niżej tablica pamiątkowa. W podziemiu kaplicy spoczywają w bogatych trumnach zwłoki Ogińskich w ubiorach staropolskich.

2. Kaplica Matki Bożej Dobrej Rady i świętego Antoniego, dawniej utrzymywana kosztem krawców, posiada dwa ołtarze. W jednym z nich znajduje się cudowny obraz świętego Antoniego w srebrnej szacie.

3. Kaplica Świętej Anny, dawniej Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Mmaryi Panny. W ołtarzu w trumience znajdują się relikwje świętej Wiktorji, a wyżej wielkie rozgałęzione drzewo o pniu i gałęziach złocistych i liściach zielonych z licznemi relikwjami, które również są wprawione w ozdobne ramy w stylu rococo. W tej kaplicy bywa urządzany grób Pański. Za czasów Uniwersytetu była to kaplica studencka „Congregationis Minimae”

4. Kaplica Najświętszej Panny Maryi Pocieszenia, albo Studencka „Congregationis Mediae”, później Świętej Cecylii ma ozdobny ołtarz z obrazem Najświętszej Panny Maryi Pocieszenia oraz ołtarze: Świętego Augustyna i Świętej Moniki.

5. Kaplica świętej Barbary była utrzymywana kosztem złotników.

6. Kaplica Matki Boskiej Anielskiej, dawniej Świętych Koźmy i Damjana z piękną sztukator ją dokoła ołtarzy, była niegdyś utrzymywana przez chirurgów (cyrulików) wileńskich.

W obszernej zakrystji przechowuje się księga dla wpisywania członków Bractwa Miłosierdzia. Są tu podpisy kardynała Hozyusza, kilku biskupów, kanclerza Lwa Sapiehy, znakomitego wójta wileńskiego Rotundusa, i setki innych.

Kościół świętego Kazimierza

przy ulicy Wielkiej, założony w roku 1604 przez Zygmunta III dla Jezuitów, odznaczał się niezwykłym przepychem. Piękną renesansową kopułę zdobiła mitra wielko-książęca. Wewnątrz było 10 okazałych ołtarzów, z których szczególnie wspaniały był ołtarz wielki wśród kolumnady marmurowej, z obrazem ukrzyżowanego Chrystusa, pędzla Czechowicza (obecnie znajduje się w Katedrze). Był tu również pomnik Hetmana Wincentego Gosiewskiego, zamordowanego w roku 1662 przez zbuntowane wojsko.

W kościele Świętego Kazimierza otrzymał święcenie kapłańskie w roku 1622 Błogosławiony Andrzej Bobola. Po kasacie Jezuitów świątynia przeszła pod zarząd biskupa. W roku 1794 Jakób Jasiński, wziąwszy do niewoli 1000 żołnierzy i oficerów, zamknął ich w kościele świętego Kazimierza. W roku 1812 Francuzi zajęli kościół na skład zboża i poczynili mnóstwo szkód, ale w parę lat potem odrestaurowali go Misjonarze. W roku 1815 gdy nadeszła wiadomość o śmierci Tadeusza Kościuszki, w kościele Świętego Kazimierza odbyło się nadzwyczaj uroczyste nabożeństwo żałobne za duszę Naczelnika. W roku 1832 z rozkazu cara kościół odebrano katolikom i przeznaczono na cerkiew „soborną” pod wezwaniem świętego Mikołaja, ale dopiero w 1864 Murawjew przebudował go, przyczem wieże frontowe zniżono i zakończono kopułami, również kopułką złoconą przykryto mitrę wielkoksiążęcą Da głównej kopule. Od frontu dobudowano ganek, zaś na facjacie wymalowano trzy bizantyjskie obrazy świętych prawosławnych.

Podczas okupacji niemieckiej w tej cerkwi odbywały się nabożeństwa protestanckie dla wojska. W roku 1917 dzięki staraniom kapelana wojsk niemieckich Jezuity ks. Mukermana świątynię zwrócono katolikom i odtąd odbywają się tu nabożeństwa katolickie. W marcu roku 1919 gdy bolszewicy wtargnęli do Wilna, chcieli oni aresztować ks. Mukermana, ale lud Zamknął się z nim w kościele i dopiero po 3 dniach żołdacy bolszewiccy wtargnęli do świątyni, wyrwali księdza z rąk broniących go ludzi i wywieźli z Wilna.

Gdy usunięto ikonostas i ikony prawosławne, kościół odzyskał dawny swój wygląd, gdyż nienaruszone zostały wystawy czterech bocznych ołtarzów oraz wspaniała kolumnada w. ołtarza.

Natomiast rosjanie usunęli chór organowy, ambonę i nagrobek Gosiewskiego.

Ostra Brama (Kaplica)

Kaplica Ostrobramska znajduje się przy kościele Świętej Teresy nad bramą, zwaną dawniej Miednicką, albo Ostrą. W roku 1508 Zygmunt I bramę podwyższył i ozdobił. Na tę pamiątkę na bramie od strony mostu kolejowego umieszczono pod gzymsem gipsową głowę Zygmunta. Gdy obraz Matki Boskiej zawieszony na bramie uległ zniszczeniu, wtedy w 2-giej połowie XVI wieku zastąpiono go innym. Na ten nowy obraz zwrócili uwagę Karmelici Bosi, w roku 1671 objęli, go w swoje posiadanie i umieścili w wybudowanej nad pogłębioną bramą kaplicy drewnianej. W roku 1716 kaplica spłonęła w pożarze, ale obraz zdołano uratować. Niebawem wzniesiono nową kaplicę już murowaną, do której w roku 1760 Karmelici przybudowali zakrystję, a w roku 1830 urządzona została na ulicy galerja dla modlących się.

W roku 1773 Klemens X ustanowił przy kaplicy Bractwo Opieki N. Panny. W roku 1861–62 przed Ostrą Bramą odbywały się manifestacje patrjotyczne.

Ostra Brama składa się z dwóch części: dawnej z roku 1508 i nowszej z XVIII wieku. Dawna brama wysoka, czworoboczna. Nad przejazdem za ścianą ołtarzową kaplicy jest izba, która niegdyś służyła za skład broni i schronienie załogi. Posiada ona pięć strzelnic okrągłych widocznych na zewnątrz. U góry zdobi bramę szeroki szlak sztukaterji.

Nad sklepieniem przejazdu nowszej części bramy znajduje się renesansowa, niewielka sklepiona trzema łukami kaplica, o wielkich oknach. W ołtarzu znajduje się obraz cudowny, wpuszczony do framugi i zwykle zasłonięty firankami. Obraz za wyjątkiem twarzy i rąk Matki Boskiej okryty jest srebrną, wyzłoconą szatą gdańskiej roboty z konakiem z pereł i djamentów. Nad głową N. Panny są dwie korony, jako oznaka, iż jest Ona Królową Niebios i Królową Polski. Cały obraz pokryty jest wotami, klejnotami, orderami, medalami i tak dalej.

Obraz malowany na spojonych deskach dębowych, ma wysokości przeszło 2 metry, zaś szerokości 1 m. 40 ctm., i posiada wszystkie cechy włoskiej szkoły po-Rafaelowskiej. N. Panna wyobrażona jest do półpostaci ze skrzyżowanemi na piersiach dłońmi.

Oblicze o nieuchwytnym wdzięku i słodyczy znaczone jest łagodnym smutkiem. Rys widoczny na twarzy jest spojeniem desek.

Przed obrazem codziennie od godz. 8-ej rano do południa bywają odprawiane msze czytane, a od godz. 6-ej wieczorem litanje.

Kościół świętej Teresy (Ostrobramski)

Gdy biskup wileński Eustachy Wołłowicz, sprowadził do Wilna Karmelitów Bosych, wtedy w roku 1624 bracia Dubowiczowie wybudowali dla nich przy bramie Miednickiej klasztor, zaś Stefan Pac podkanclerzy Wielkiego Księstwa Litewskiego z żoną Amelją-Marją wzniósł przy klasztorze kościół, który został poświęcony w roku 1650 pod wezwaniem świętej Teresy i świetego Jana od Krzyża. Z tego to kościoła w roku 1661 zbuntowani żołnierze wywlekli modlącego się sędziwego wodza swego Kazimierza Żyromskiego i zabili go Czekanem. W roku 1783 Michał Pociej przybudował do kościoła kaplicę, pod którą wymurował grób dla siebie. Z tej to kaplicy braciszek zakonny Celica, gdy wojska rosyjskie w roku 1794 po szturmie weszły do Wilna, strzelił i zabił pułkownika Diejewa.

W roku 1844 klasztor Karmelitów Bosych został przez rząd rosyjski zamknięty i oddany mnichom prawosławnego monasteru świętego Ducha, zaś kościół świetej Teresy zrobiono parafjalnym.

Kościół wybudowany jest w stylu włoskiego baroka, wprowadzonego przez Andrzeja Palladio (z końca XVI wieku) i jest cennym pomnikiem krajowego budownictwa XVII wieku. Wystawa frontowa o wysokim ganku ma piękne odrzwia z czarnego marmuru, kolumny granitowe i marmurowe piramidy. Od ulicy Ostrobramskiej znajduje się barokowa kaplica Pociejewska z wmurowaną w ścianie tablicą pomnikową fundatora. Wewnątrz kościoła ośm arkad podtrzymuje sklepienie głównej nawy, znacznie wyższej od bocznych, które podzielone są poprzecznemi arkami na rodzaj kaplic. Chór posiada ozdobną kratę złoconą i wspiera się na czterech arkadach. W presbiterjum z prawej strony wysoko na ścianie znajduje się tablica pamiątkowa założenia i poświęcenia kościoła. Podobna tablica żelazna z opisem odnowienia świątyni, umocowana na zawiasach zakrywa z lewej strony okno z korytarza klasztornego. Ołtarze w stylu barokowym zdobne są w gip- satury, kolumny i posągi. W w. ołtarzu znajduje się obraz niewiadomego artysty, przedstawiający świętą Teresę z sercem zranionem, w bocznych zaś ołtarzach obrazy są pędzla Kanutego Rusieckiego.

Kaplic w kościele jest dwie: 1) Ukrzyżowanego Zbawiciela, czyli Pociejewska i 2) Matki Boskiej Dobrej Rady.

Pod ołtarzem Matki Boskiej Szkaplernej w krypcie grobowej znajdują się trumny ze szczątkami zamordowanego w roku 1661 Żyromskiego i jego żony, w zakrystji są portrety fundatorów: Paców, Dubowicza i innne.

Kościół świętego Ducha

Kościół świętego Ducha przy ulicy Dominikańskiej znajduje się w tern samem miejscu, gdzie w roku 1323 była drewniana kaplica pierwszych w Wilnie Dominikanów. W roku 1441 Kazimierz Jagiellończyk wybudował tu kościół murowany, który Aleksander Jagiellończyk w roku 1501 oddał sprowadzonym przez siebie Dominikanom i wybudował dla nich klasztor. Kościół kilkakrotnie stawał się pastwą pożarów, rabowali go także Moskale, Szwedzi, Francuzi. W roku 1758 kościół i klasztor spaliły się zupełnie; dopiero w roku 1770 odbudowano go tak, jak jest dzisiaj. W roku 1844 rząd rosyjski skasował klasztor Dominikanów i odtąd kościół jest parafjalnym.

Kościół świętego Ducha jest wybudowany w kształcie krzyża, posiada dwie facjaty oraz piękną kopułę z latarnią. Nad drzwiami umieszczona jest tarcza herbowa z białemi orłami, pogonią i snopem Wazów. Drzwi te prowadzą do korytarza klasztornego, którego sklepienie i ściany pokryte są wielkiemi malowidłami z dziejów zakonu kaznodziejskiego.

Wnętrze kościoła barokowe, przeładowane sztucznemi marmurami, gipsaturami, złoceniami oraz figurami świętych i aniołów, ozdobionemi polichromją. Za wielkim ołtarzem znajduje się chór zakonny. W głównej nawie na filarach znajdują się wielkie portrety króla Aleksandra i jego spowiednika ks. Mikołaja Korczaka.

W prawej nawie jest ołtarz, przed którym w roku 1863 patrjoci zwykli byli słuchać mszy przed udaniem się do obozu powstańczego. Pod stopniami tego ołtarza znajduje się wejście do podziemi, odbudowanych po pożarach przez Antoniego Audro w roku 1759. Tworzą one istny labirynt i zdaje się, iż są dwupiętrowe. Są tu nisze i krypty, przepełnione trumnami, kośćmi i próchnem. Niektóre ciała w ubiorach staropolskich, lub habitach zakonnych, nieźle się zachowały.

Kościół świętej Anny

Świątynia ta jest bodaj jedyną w Wilnie pamiątką budownictwa XIV wieku i pomimo niewielkich rozmiarów cieszy się wszechświatowym rozgłosem, jako niepospolicie piękny zabytek tak zwany wiślano- baltyckiego, albo krzyżackiego odcienia gotyckiej architektury. Pomimo pożarów kościółek przetrwał do dziś dnia, chociaż nadwątlone mury i fundamenty wymagały gruntownej restauracji, którą umiejętnie dokonano w roku 1903.

Kościół świętej Anny założyła w roku 1392 na miejscu pogańskiej bałwochwalni żona Wielkiego Księcia Witolda, Anna, powierzając budowę jego sprowadzonemu z Malborga mistrzowi murarskiemu Janowi Purbachowi, który skończył budowę w roku 1395.

Po pożarach odnowiła kościół Elżbieta, pierwsza żona Zygmunta Augusta, która tu bywała na nabożeństwie niemieckiem. Szukała tu również pociechy w modlitwie Barbara, w czasie nieobecności swego królewskiego małżonka.

Kościół jest zbudowany z żółtej, napuszczanej farbą czerwoną cegły i fundamenty są oparte na klocach olchowych.

Przodowa wystawa o trzech lekkich ażurowych wieżyczkach, wyginanych lukach, gzymsach, słupkach i strzałach sprawia wrażenie misternej koronki. Wszystko tu jest harmonijne, lekkie, śmiałe i jednocześnie proste.

Nie dziw, że Napoleon I powiedział, że gdyby mógł, przeniósł by kościółek na dłoni do Paryża.

Wnętrze kościoła o trzech barokowych ołtarzach nie przedstawia nic godnego uwagi. Z dawnych nagrobków zachowała się tylko tablica pomnikowa Naporkowskich, zmarłych w czasie morowej zarazy w roku 1625 i pochowanych w Katedrze.

Kościół Świętych Franciszka i Bernardyna

Kościół Świętych Franciszka i Bernardyna znajduje się tuż za kościółkiem Świętej Anny, przy zakręcie Wilenki.

Kazimierz Jagiellończyk w roku 1469 sprowadził do Wilna Bernardynów i postawił dla nich kościół drewniany i klasztor. Gdy pożar w roku 1475 zniszczył kościół wraz z klasztorem, wtedy Bernardyni przy pomocy Mikołaja Radziwiłła wybudowali w roku 1525 nowy kościół murowany w stylu gotyckim o dwóch pięknych wieżach, z których prawa dotąd istnieje, lewa zaś runęła w roku 1704 od uderzenia piorunu. W roku 1655 dnia 10 Sierpnia wojska Chowańskiego opanowały Wilno, i kozacy, wtargnąwszy do kościoła Bernardynów, wymordowali ludność, która tu szukała schronienia, i naostatku zrabowali i spalili kościół. W krużgankach kościelnych są malowidła wyobrażające umęczonych wtedy zakonników. Odbudowano kościół w roku 1677 w stylu przejściowym od gotyku do renesansu przy pomocy Michała Paca Hetmana Wielkiego Litewskiego. Bardzo ucierpiał kościół podczas bombardowania Wilna w roku 1794 i chociaż odbudowano go, ale utracił on na zewnątrz dawną cechę. Pozostała tylko dawna przepiękna wieża z tyłu kościoła i malowidło na facjacie.

W murach klasztornych przy kościele w różnych czasach bywało więzienie. Tak, podczas sprawy profesora Mianowskiego, był tu więziony historyk Mikołaj Malinowski. Potem były tu koszary, zaś od roku 1920 w części klasztoru mieści się wydział sztuk pięknych Uniwersytetu Wileńskiego.

Wnętrze kościoła zachowało ściany i sklepienia gotyckie krzyżowo-łukowe o wystających żebrach wsparte na ośmiu filarach, które dzielą kościół na trzy nawy. W nawach bocznych sklepienia są w części krzyżowo-łukowe, zaś w części kryształowe.

W kościele jest 14 ołtarzów, wykonanych z drzewa jasionowego i ozdobionych piękną drewnianą rzeźbą. Wysoko nad wielkim ołtarzem w szafie wybitej ponsowym aksamitem znajduje się wielka, rzeźbiona z drzewa i pomalowana cudowna figura Ukrzyżowanego Zbawiciela. Za ołtarzem znajduje się chór zakonny, mający piękne stalle. W lewej nawie przy ścianie jest ołtarz ze starożytnym obrazem cudownym Matki Boskiej Budzkiej, przysłanym w roku 1598 z Rzymu przez Klemensa VIII Janowi Pacowi, Wojewodzie Mińskiemu. W kościele jest tylko jedna kaplica Trzech Królów, zbudowana w XVI wieku pod wezwaniem świętego Florjana. W ołtarzu dokoła obrazu Trzech Królów w szerokiem mosiężnem obramieniu znajdują się liczne relikwje.

Z obu stron ołtarza stoją szklane trumny z woskowemi figurami świętego Florjana Biskupa w szatach pontyfikalnyah i świętego Walentego w bogatym ubiorze dworskim. Figury te były przysłane przez jednego z papieżów dla kościoła trynitarskiego Pana Jezusa na Antokolu. W kościele jest kilkanaście nagrobków, z których na szczególną uwagę zasługują:

1) Okazały grobowiec Piotra Wiesiołowskiego zmarłego w 1556. Pomnik ten z czarnego marmuru w stylu „Odrodzenia” stanął w roku 1634. Na tablicy znać ślad kuli armatniej, która wpadła do kościoła podczas bombardowania Wilna w roku 1794.

2) Piękny jest pomnik (w lewej nawie) Stanisława Radziwiłła, Marszałka Wielkiego Księstwa Litewskiego zmarłego w roku 1599. Pomnik, wykonany w stylu późnego renesansu, ma piękne motywy w rysunku i gustowną całość.

3) Na początku lewej nawy we framudze znajduje się mała trumienka marmurowa z napisem, iż jest to pomnik 7-letniego Błogosławionego Szymona Kirelisa, zamordowanego w roku 1597 przez żydów, którzy mu zadali 170 ran.

Zahrystja godna jest uwagi, jako ciekawy zabytek dawnego budownictwa. Posiada ona łamane kryształowe sklepienie, poczynające się od posadzki marmurowej.

Skarbiec posiada kilka cennych zabytków przeszłości: 1) Drzwi wiodące do skarbca, kute z żelaza i ozdobione orłami jagiellońskiemi, pogoniami i aniołami. Drzwi pochodzą z XV wieku. 2) Monstrancja gotycka, darowana kościołowi przez Kazimierza Jagiellończyka. 3) Dwa relikwjarze z kroplą krwi Chrystusa i cząstką drzewa Świętego Krzyża. 4) Ornat, kapa i dalmatyka, szyte złotem przez królowę Elżbietę, matkę świętego Kazimierza i przez nią ofiarowane. 5) Chorągiew bracka z XVI wieku. 6) Mszał żałobny z XVI wieku w bogatej oprawie.

Oradusy, albo Scala Christi znajdują się w kapliczce pod dzwonicą z prawej strony bramy kościelnej. Do kapliczki prowadzą schody marmurowe, zawierające w środku każdego stopnia osadzone pod szkłem relikwje, które pobożni całują wchodząc po stopniach na kolanach. W kapliczce z ołtarzem znajduje się drewniana, naturalnej wielkości figura Chrystusa („Ecce Homo”). Gradusy urządzili w roku 1746 małżonkowie Miłkiewiczowie, którzy tu zostali pogrzebani. W p. 1746 papież Benedykt XIV przysłał breve, którem ustanowił „nabożeństwo stopni Chrystusa.”

Kościół świętego Michała

Kościół świętego Michała i przy nim klasztor wybudował w roku 1596 dla mniszek Bernardynek Hetman Lew Sapieha na miejscu swego pałacu i sam po śmierci (1633) został w sklepie rodzinnym pod kościołem pochowany. Sąsiedztwo ze zborem kalwińskim dawało powód do ustawicznych zatargów. Doszło do tego, że gdy strzała, wypuszczona z łuku przez kalwina Piekarskiego, utkwiła w obrazie namalowanym na facjacie kościoła, inna zaś wpadła do chóru zakonnego, sfanatyzowany tłum zburzył zbór kalwiński.

W roku 1655 kozacy wpadli do kościoła, wyrznęli lud, który w nim się schronił, a zamordowawszy w okrutny sposób przełożoną klasztoru, zrabowali kościół i podpalili go. Odbudowano go w roku 1661.

W roku 1866 klasztor został przez rząd rosyjski skasowany, a zakonnice przeniesione do klasztoru świętej Katarzyny. W kilkanaście lat potem zamknięto i kościół, ale na skutek starań książąt Sapiehów z rozkazu cara zwrócono go im i pozwolono dokonać restauracji.

Kościół świętego Michała znajduje się w blizkości kościołów świętej Anny i Bernardynów. Niektóre szczegóły budowy pozwalają przypuszczać, że budowniczym świątyni był Piotr Dankerts. Na facjacie znajdują się malowane na drzewie obrazy Archaniołów: Świętych Michała, Gabriela i Rafała. Przed kościołem niewysoka wieża czworoboczna z bramą, wiodącą na dziedziniec kościelny. Na wieży hełm barokowy o wysokiej latarni z wytworną kopułką. Na murze nad bramą znajduje się kop ja obrazu Matki Boskiej Święto Michalskiej.

Wewnątrz kościół tworzy jedną hallę; przyścienne filary podtrzymują sklepienie beczkowe o wystających żebrach.

Ołtarz główny, dzieło rzeźbiarza niemieckiego w XVII wieku jest wykonany z marmurów różnobarwnych i przedzielony gzymsami na pięć kondygnacji.

Inne ołtarze w stylu rococo ze sztucznego marmuru (stucco lustro) pochodzą z połowy XVIII wieku.

W lewym ołtarzu znajduje się słynący cudami obraz Matki Boskiej. Obraz namalowany na deskach dębowych ma wysokości 3 metry, a szerokości 2 m. Matka Boska wyobrażona jest stojąca z Dzieciątkiem Jezus na lewej ręce. U stóp Najświętszej Panny klęczą święty Bernard z Sienny i święty Franciszek Seraficki. Obraz okrywa srebrna pozłacana szata, a dwaj aniołkowie podtrzymują koronę rubinami sadzoną.

Obraz ten, jakoby znaleziony na puszczy około roku 1518, najpierw dostał się Bernardynom wileńskim, od których wyprosił go Lew Sapieha i na własnych barkach przeniósł do kościoła świętego Michała. W roku 1750 odbyła się niezwykle uroczysta koronacja obrazu dwiema złotemi koronami, które przysłał Papież Benedykt XIV.

Na największą uwagę zasługują znajdujące się w kościele pomniki, szczególniej pomnik Lwa Sapiehy, cały marmurowy, z leżącemi postaciami kanclerza i dwóch jego żon: Doroty Firlejówny r Elżbiety Radziwiłłówny. Pomnik w stylu pięknego renesansu jest dziełem Franciszka Krakowianina.

Nad drzwiami zakrystji Znajduje się pomnik Jana Stanisława Sapiehy, Marszałka Litewskiego, syna kanclerza, zmarłego w roku 1637 a przy prawej ścianie pomnik Teodory – Krystyny z Tarnowskich Sapieżyny zmarłej w roku 1652. Wysoko na ścianie nagrobek Krzysztofa Sapiehy, Pisarza Wielkiego Księstwa Litewskiego zmarłego w roku 1631.

Pod kościołem jest pięć sklepów grobowych w których złożone ciała znakomicie się zachowały wskutek mumifikacji.

Pod presbiterjum jest grobowiec Sapiehów. Spoczywają tu zwłoki Lwa Sapiehy, jego żon, synów, synowych, wnuków. W roku 1655 kozacy zrabowali bogate trumny, zaś zwłoki wyrzucili. Zakonnice wróciwszy do Wilna umieściły zwłoki kanclerza w osobnej trumnie, zaś szczątki innych ciał złożyły w jednej skrzyni. W grobowcu zakonnym dobrze się zachowały zwłoki przełożonej Doroty Siedleszczyńskiej, umęczonej przez moskali.

Mury poklasztorne obrócone na dom noclegowy i tanie mieszkania zachowały cechy swej starożytności.

Kościół Świętego Mikołaja

Kościół ten położony wśród ciasnych uliczek żydowskich, jest najstarszą w Wilnie świątynią chrześcijańską. Pierwotnie był tu kościółek drewniany, postawiony w roku 1324 przez kupców i rzemieślników, sprowadzonych przez Giedymina. Dzisiejszy murowany kościół wybudowany został w roku 1440 dla Franciszkanów przez Hawnula, Namiestnika Wileńskiego. Był on w stylu gotyckim, jak świadczy o tern facjata. W roku 1812 Francuzi zajęli go na magazyn i ogromnie zanieczyścili. Kościółek ani nazewnątrz, ani wewnątrz nic osobliwego nie przedstawia. Sklepienie z wystającemi żyłami opiera się na czterech filarach ośmiobocznych. W ołtarzu w zepsutym stylu włoskim jest obraz Świętego Mikołaja. Kościołem władają Litwini i nauki i śpiewy odbywają się w nim po litewsku.

Kościół Świętego Krzyża (Bonifratrów)

Mały ten kościółek znajduje się przy placu Napoleońskim, w miejscu, gdzie za Olgierda, Namiestnik Litewski Gasztold osadził w drewnianym klasztorze pierwszych w Wilnie Franciszkanów, W roku 1345 motłoch, podburzony przez kapłanów pogańskich, klasztorek zburzył, a zakonników wymordował. Według podania na miejscu męczeństwa wytrysnęło źródełko, które ujęte w studzienkę dotąd w kościele się znajduje. W roku 1543 Paweł książę Holszański biskup wileński wymurował na tem miejscu kościółek Świętego Krzyża, jak świadczy o tern napis na tablicy wmurowanej w ścianie plebanji w dziedzińcu.

W roku 1635 biskup wileński Abraham Wojna osadził w klasztorze przy kościółku sprowadzonych przez siebie z Krakowa Bonifratrów, którzy urządzili tu szpital dla obłąkanych i zarządzali nim do roku 1843. Kościół Świętego Krzyża, wybudowany w stylu barokowym, ma od frontu dwie wieżyczki i na facjacie nad kruchtą kopię cudownego obrazu Matki Boskiej.

Wnętrze kościoła zachowało wygląd starożytny pomimo odnowienia dokonanego w roku 1906. Z prawej strony jest studzienka z wodą źródlaną, której lud przypisuje własności lecznicze w chorobach oczu. W wielkim ołtarzu barokowym znajduje się spory, słynący cudami krzyż z figurą Zbawiciela, a niżej cudowny obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem Jezus, okryty srebrną wyzłacaną szatą. Pochodzenie obrazu nie jest znane.

Kościół Świętej Katarzyny

Kościół Świętej Katarzyny znajduje się przy ul. Wileńskiej, zaś wejście do klasztoru Panien Benedyktynek jest od zaułka Świętego Ignacego. Benedyktynki przybyły do Wilna w roku 1622 i tu przy pomocy magnatów litewskich, szczególniej Jana Karola Chodkiewicza wybudowały kościół i klasztor, które zostały spalone przez moskali w roku 1655. Wtedy kilka Benedyktynek poniosło śmierć męczeńską broniąc swej czystości przed żołdakami.

Zakonnice odbudowały klasztor i piękny kościół, który poświęcono w roku 1703 pod wezwaniem Świętej Katarzyny.

Kościół wybudowany jest według systemu hallowego z absydą ołtarzową w stylu rococo, od frontu wznoszą się dwie wysmukłe wieże przykryte stylowemi ko pułkami. Facjata ma wśród ornamentów posągi świętych, herby fundatorów i napisy na wstęgach.

Z boku kościoła przybudowana jest kaplica Opatrzności w kształcie stylowej ośmiobocznej rotundy z piękną kopułą i latarnią. Wnętrze świątyni ma jedną hallę o Wysokiem i śmiało rzuconem sklepieniu, które opiera się wprost na przyściennych filarach. Całą absydę w presbiterjum zdobią piękne sztuczne marmury, które stanowią oprawę trzech ołtarzów.

Kościół Świętej Katarzyny zasługuje na szczególną uwagę miłośników sztuki ze względu na to, iż wszystkie 15 obrazów w ołtarzach są arcydziełami znakomitego Szymona Czechowicza. Szczególnie wielkich zalet jest duży obraz znajdujący się w W. Ołtarzu i przedstawiający zaślubiny Świętej Katarzyny z Dzieciątkiem Jezus.

W kościele są pomniki: Jerzego i Elżbiety Wołłowiczów, zmarłego w roku 1769 i zmarłej w roku 1863 patrjotki Antoniny z Sulistrowskich Śniadeckiej, synowej Jędrzeja Śniadeckiego, która za sprawę Konarskiego, była w roku 1840 więziona w klasztorze Benedyktynek.

Kaplica Opatrzności Boskiej ma piękny ołtarz z obrazem Ukrzyżowanego Zbawiciela, pędzla Czechowicza.

Kościół Świętego Jerzego

Kościół świętego Jerzego znajduje się na wzgórzu przy ulicy Śniadeckich, gdzie jakoby w końcu XIV wieku obozem stali Krzyżacy, a za Zygmunta-Augusta była puszkarnia. Cała ta miejscowość należała do Radziwiłłów. W roku 1506 Mikołaj Radziwiłł, Wojewoda Wileński i Kanclerz Wielkiego Księstwa Litewskiego na pamiątkę zwycięztwa nad tatarami pod Kłeckiem wybudował na tein wzgórzu kościół pod wezwaniem Najświętszej Panny Maryi Śnieżnej i Świętego Jerzego, a przy nim w klasztorze osadził Karmelitów. W roku 1798 Biskup Kossakowski usunąwszy z klasztoru zakonników, przeniósł doń seminarjum djecezjalne, dotąd tu istniejące.

Kościół Świętego Jerzego prostej architektury stoi w głębi cmentarza i ma z tyłu ciężką wieżę czworoboczną. Wnętrze świątyni hallowe. W presbiterjum na bocznych ścianach znajdują się malowane „al fresco” portrety Zygmunta III, Mikołaja Radziwiłła jego żony Barbary, oraz Jerzego Radziwiłła. W ołtarzu Świętej Filomeny, w ozdobnej trumnie przechowują się relikwje Świętej Teresy i innych świętych.

Kościół Wniebowstąpienia (Misjonarzów)

Kościół Wniebowstąpienia był wybudowany przez Teofila Platera, Wojskiego Inflanckiego i poświęcony w roku 1730 na wyniosłości, zwanej Górą Zbawicielau przy ulicy Subocz. Jednocześnie z kościołem stanął klasztor, w którym osadzono sprowadzonych do Wilna Misjonarzów. W roku 1812 kościół i klasztor spustoszyli Francuzi, a w roku 1839 klasztor był obrócony na więzienie, w którym trzymano niektórych uczestników spisku Konarskiego. W roku 1844 kościół zamknięto po ogołoceniu go ze wszystkich ozdób i dopiero w roku 1862 został ponownie otwarty.

Zbudowany w stylu pięknego baroku i posiadający dwie dziwnie lekkie i strzeliste wieże, kościół góruje nad miastem. Wnętrze ma trzy nawy o sklepieniach beczkowych; nawa główna jest znacznie wyższa od bocznych.

W Wielkim ołtarzu jest obraz Wniebowstąpienia Pańskiego, wykonany przez Majeranowskiego. Na bocznej ścianie znajduje się portret fundatorki stowarzyszenia Sióst Miłosiernych, Ludwiki de Grass z towarzyszkami. Na filarze napis na tablicy marmurowej świadczy, że złożono tu serce Józefa Sapiehy, Biskupa-Koadjutora wileńskiego.

Kościół Serca Jezusowego. (Wizytek)

Kościół był założony przez króla Augusta II w roku 1717 dla sprowadzonych do Wilna wizytek i poświęcony w 1737. Kościół i klasztor znajdują się w pięknej miejscowości na krańcu miasta w blizkości kościoła Misjonarzów. Kościół odwiedzali królowie August II, Stanisław August, Car Paweł I. W roku 1864 z rozkazu Murawjewa Wizytki zostały wygnane i wyjechały do Wersalu. Ich klasztor oddano sprowadzonym z Moskwy mniszkom prawosławnym. Dopiero w roku 1920 kościół stał się znowu własnością katolików, zaś do klasztoru powróciły wizytki w liczbie dziewięciu.

Kościół Serca Jezusowego zbudowany w stylu barokowym znajduje się na obszernym cmentarzu, otoczonym murem, w którym jest brama, zbudowana przez Teodora Narbutta, znanego potem historyka. Wewnątrz kościoła przetrwały dawne prześliczne ołtarzowe kolumny, a także malowidła ścienne w podstawie kopuły, przedstawiające: Świętego Józefa, świętą Barbarę, świętą Elżbietę i świętą Małgorzatę. Z siedmiu obrazów Czechowicza, które tu niegdyś były, wróciły do kościoła obrazy: Nawiedzenie, Chrystus ukrzyżowany, święty Jan Ewangielista i świętego Józefa.

Kościół świętego Bartłomieja

Kościół znajduje się na Zarzeczu. W roku 1644 Jakób Proniewicz-Załamaja wybudował tu dla Kanoników Regularnych od Pokuty drewniany klasztorek i kościołek, który wkrótce spalił się. Odbudował go w roku 1664 Jan Rajski, od którego nazwiska ta miejscowość otrzymała nazwę „Rajskiej góry”. Gdy i ta świątyńka spłonęła, zakonnicy w roku 1788 wybudowali tu oratorium, które w roku 1824 przebudowano na kościół i dopiero w roku 1881 wzniesiono od frontu wieżyczkę. Kościółek nie odznacza się ani architekturą, ani ozdobnością i nic godnego uwagi nie przedstawia.

Kościół Najświętszej Panny Maryi Pocieszenia (Augustjanów)

Kościół znajduje się przy ulicy Sawicz. Wybudowali go Augustjanie w roku 1768. Przy kościele był ich klasztor, który Uniwersytet kupił od nich w roku 1803 na pomieszczenie seminarjum głównego, zaś od roku 1833 do roku 1842 mieściła się tu Akademja Duchotma.

W roku 1812 Francuzi zajęli kościół na magazyn i poczynili znaczne spustoszenia.

W roku 1843 rząd rosyjski zabrał kościół i przerobił go na cerkiew prawosławną świętego Andrzeja. Po odzyskaniu Wilna przez Polaków w roku 1919 kościół został zwrócony katolikom.

Zbudowany w stylu „odrodzenia” kościół posiada jedną wysmukłą o 4 piętrach wieżę, a wewnątrz trzy nawy, przedzielone arkadami. Rosjanie usunęli chór organowy i ambonę, to też dziś wnętrze kościoła świeci pustkami i przedstawia się ubogo. Większość obrazów, które niegdyś zdobiły świątynię, po jej zamknięciu przeniesiono do kościoła świętego Jana.

Kościół świętej Trójcy

Mały ten kościółek znajduje się w linji domów przy ulicy Dominikańskiej. Istniał on już w XVI wieku bo Zygmunt I w roku 1536 założył przy nim szpital, na którego utrzymanie przeznaczył dochód „mostowe” z zielonego mostu. Na początku XIX wieku proboszczami byli profesorowie uniwersytetu, między innymi sławny astronom Marcin Poczobut. W roku 1821 rząd moskiewski zabrał kościół i przerobiwszy go na cerkiew Zwiastowania, oddał zarządowi poczty, a od roku 1838 zarządowi wojskowemu. W 1848 przerobiono ją zupełnie, tak że utraciła dawny wygląd. Po wyzwoleniu Wilna w roku 1919 kościół świętej Trójcy wrócono katolikom. Proboszcz kościoła świętego Ducha ksiądz Kulesza dokonał restauracji, a biskup wileński poświęcił odzyskaną świątynię w lutym 1920 roku Władze duchowne oddały kościół do użytku konferencji Pań świętego Wincentego a Paulo.

Kościół ma od frontu dwie niewysokie czworoboczne wieże przykryte zielonemi kopułami. Wewnątrz ustawiono 3 ołtarze barokowe.

Kościół Wszystkich Świętych (Karmelitów)

Kościół położony przy ul. Rudnickiej, również jak klasztor przy nim, założył w roku 1620 dla Karmelitów Wojciech Chludzioski, a poświęcił w roku 1631 biskup Wojna. W roku 1812 Francuzi zajęli kościół na skład wozów.

Kościół w stylu baroka dawniej był oddzielony od ulicy murem, który w roku 1880 zastąpiono kratą żelazną. Przy facjacie ozdobionej posągami Świętych Eljasza i Elizeusza znajduje się dość okazała dzwonnica o 5 kondygnacjach. Trzy nierównej wysokości nawy są przedzielone czworobocznemi filarami. Wnętrze świątyni barokowe ze sztucznemi marmurami, złoceniami, malowanemi posągami i aniołkami, posiada dziesięć barokowych ołtarzy i dwie kaplice. Kościół wskutek nieumiejętnej restauracji wnętrza w roku 1904 został zeszpecony.

Kościół Świętych Piotra i Pawła

Piękny ten kościół znajduje się w malowniczej miejscowości na Antokolu, w miejscu, gdzie jakoby była niegdyś pogańska świątynia Mildy (bogini miłości). Już za czasów Jagiełły był tu kościółek drewniany, który się spalił w roku 1594, również jak wybudowany na jego miejscu przez księdza Korkonosa kościółek, który spłonął w roku 1625.

Michał-Kazimierz Pac, Hetman Wielki Litewski, gdy mu groziło niebezpieczeństwo od zbuntowanego wojska, ślubował, iż wybuduje okazałą świątynię, jeśli go Bóg uratuje. Jakoż wierny sługa przewiózł swego pana na czółnie przez Wilję w bezpieczne miejsce, W roku 1668 Hetman rozpoczął, nie żałując kosztów, budowę kościoła według planu Architekta Jana Zaora i pod kierunkiem luceńskiego, budowniczego Fregdianusa. Ozdobienie wnętrza Pac powierzył sprowadzonym artystom-rzeźbiarzom włoskim Piotrowi Peretti z Medjolanu i Janowi Marja Galii z Rzymu, oraz malarzowi Rzymianinowi Marcinowi de Altamonte. Siedm lat trwała praca artystów. W roku 1701 biskup Brzostowski konsekrował kościół. W roku 1702 fundator wybudował przy nim obszerny klasztor dla Kanoników Lateraneńskich. Hetman Pac umarł dnia czwartego września 1682 roku i na własne żądanie został pochowany w krypcie pod progiem kościoła, zamkniętej płytą kamienną z napisem „Hic jacet peccator” (Tu leży grzesznik). Gdy piorun strzaskał ową płytę, Kanonicy Lateraneóscy, umieścili przy drzwiach kościelnych tablicę pamiątkową. W roku 1796 roku rzeźbiarz Jan Barętto z Mikołajem Piano odnowili kościół i rozpoczęli budowę nowego w. ołtarza, ale jej nie dokończyli. Ostatecznej restauracji dokonano w roku 1902 pod dozorem osobnej komisji.

Kościół Świętych Piotra i Pawła zbudowany jest na wzór kościoła watykańskiego w stylu przejściowym od renesansu do baroka i uwieńczony piękną kopułą renesansową z latarnią.

Na facjacie nad wielkim oknem między sześciu kolumnami znajduje się napis: „Regina pacis funda nos in pace” (Królowo pokoju, utwierdzaj nas w spokoju). Jest to gra słów w celu upamiętnienia nazwiska fundatora.

Na lewej zewnętrznej ścianie znajdował się za szkłem wielki obraz, przedstawiający morową zarazę w Wilnie w roku 1710. Cenną tę pamiątkę usunięto i zastąpiono innem lichem malowidłem.

Cmentarz dokoła jest otoczony murem z basztami na rogach, co nadaje mu wygląd kastelu. Nade drzwiami prawej baszty znajduje się nagrobkowa tablica Jana Kantego Chodaniego, profesora Uniwerstytetu wileńskiego.

Kościół o trzech nierównej wysokości nawach ma ściany, arki, sklepienie i wnętrze kopuły pokryte przeszło dwoma tysiącami artystycznych gipsatur, tworzących pełną harmonji zachwycającą całość i stanowiących dla artystów niewyczerpane źródło motywów i wzorów. W wielkim ołtarzu znajduje się jeden z najlepszych obrazów Śmuglewicza, przedstawiający pożegnanie Świętego Piotra ze Świętym Pawłem.

W lewym ołtarzu przy kratkach w niszy stoi cudowna figura Pana Jezusa Madryckiego, przeniesiona tu z zabranego na cerkiew w roku 1864 kościoła Pana Jezusa na Antokolu. Figura ta, dar papieża Inocentego XII (roku 1700) naturalnej wielkości, z drzewa rzeźbiona, malowana, ma prawdziwe czarne włosy, spadające na ramiona. Szata czerwona, a na piersiach szkaplerz trynitarski, który zakonnicy wdziewali na wykupionych z niewoli tureckiej jeńców.

Ołtarz z prawej strony przy kratkach zwał się zawsze „ciemnym” od starego bardzo obrazu Ukrzyżowanego Chrystusa. Hetman Pac miał ten obraz we wszystkich swoich wyprawach i przed nim odprawiano mszę obozową; wreszcie Hetman umieścił go w ołtarzu „ciemnym” polecając obraz opiece Kanoników Lateraneńskich.

Nie uszanowano atoli woli fundatora i przy odnawianiu kościoła w roku 1902 cenną tę pamiątkę usunięto z ołtarza i wzamian postawiono wcale nie piękną figurę świętego Franciszka, patrona ówczesnego proboszcza. Obraz podziurawiony kulami tureckiemi obecnie jest zawieszony na ścianie w presbiterjum. Powinien on wrócić na dawne swe miejsce.

W lewej nawie przy ścianie znajduje się bardzo piękny, ozdobiony artystyczną sztukator ją ołtarz z obrazem Matki Boskiej Łaskawej, kruszącej strzały morowej zarazy. Obraz sprowadził z Włoch w roku 1653 biskup Jerzy Tyszkiewicz w czasie grasującego w Wilnie morowego powietrza.

Na ścianie w presbiterjum zawieszony jest obraz świętej Magdaleny de Pazzis, przysłany z Rzymu Michałowi Pacowi, który uważał Świętą za krewną. Piękna ambona ma kształt łodzi Piotrowej, również jak żyrandol kryształowy.

Kościół posiada nieco pamiątek po Hetmanie Pacu, między innemi jego portret, dwa olbrzymie litaury, czyli kotły miedziane zdobyte na Turkach w wyprawie Chocimskiej, wielką kasę wojskową z antabami, zamkami wewnętrznemi i malowidłami. Cholągiew Bractwa Pięciu Ran Chrystusowych, przysłaną w roku 1647 przez Papieża Urbana VIII, staroświecką kosztowną monstrancję, ornaty, gobelin, dywany tureckie i inne pamiątki.

Kościół Pana Jezusa (Trynitarzy)

Na Antokolu za kościołem Świętych Piotra i Pawła, o 2 wiorsty za miastem znajduje się kościół Pana Jezusa, fundowany wraz z klasztorem Trynitarzy w roku 1694–1717 przez księcia Jana Kazimierza Sapiehę, Hetmana Wielkiego Księstwa Litewskiego. W roku 1812 kościół został zrabowany przez Francuzów, zaś w roku 1864 przerobiono go na cerkiew prawosławną Świętego Mikołaja Archanioła, a klasztor zamknięto. Po wyzwoleniu Wilna przez wojska Polskie w roku 1919 kościół zwrócono katolikom.

Kościół Pana Jezusa, zbudowany na wzór Trynitarskiego kościoła Świętego Karola w Rzymie, w ośmiobok, posiada wysoką i obszerną kopułę. Nad wejściem znajduje się sztukaterja, wyobrażająca anioła błogosławiącego Trynitarza i wykupionego przezeń jeńca.

Wnętrze jest formy okrągło-ośmiościennej, ozdobione gipsaturami. Było tu siedem ołtarzów, o czterech filarach każdy. Moskale usunęli ołtarze, ale pozostały ich obramienia. W W. Ołtarzu była słynąca cudami, przysłana przez Papieża Inocentego XII drewniana figura Zbawiciela, którą po zabraniu świątyni przeniesiono do kościoła Świętych Piotra i Pawła. Usunięto wtedy i pomnik Aleksandra Księcia Sapiehy, Marszałka Wielkiego Księstwa Litewskiego, syna fundatora.

Kościół świętego Rafała

Kościół świętego Rafała na Śnipiszkach, tuż za Zielonym mostem, założony został w roku 1703 przez Michała Koszyca, Pisarza Ziemskiego Litewskiego dla Jezuitów, którzy wybudowali przy nim klasztor. Ten ostatni, również jak kościół, w roku 1775 przeszły we władanie Pijarów, którzy w roku 1792 sprzedali zabudowania klasztorne na koszary wojskowe.

W roku 1832 rząd moskiewski zamknął kościół i urządził w nim skład różnych rzeczy, to też gdy wreszcie odzyskano kościół, wymagał on gruntownej restauracji.

Kościół zbudowany w stylu jezuickim ma na facjacie dwie wieże barokowe. Wnętrze barokowe o trzech nawach, przedzielonych czworobocznemi filarami i arkadami. W Wielkim Ołtarzu znajduje się obraz Czechowicza, przedstawiający Świętego Rafała Archanioła, który wobec Tomasza i jego rodziny wznosi się ku niebiosom.

Kościół Świetych Jakóba i Filipa

Kościół Świetych Jakóba i Filipa przy placu Łukiskim i klasztor przy nim były wybudowane z drzewa w roku 1624 przez Jerzego Lita wora Chrepto wieża, wojewodę mścisławskiego. Drewniany ten kościół spalił się w pożarze, który w roku 1655 wznieciły wojska Kniazia Chowańskiego. Dzisiejszy kościół wybudowali Dominikanie w roku 1794. W roku 1812 Francuzi urządzili w nim lazaret.

Kościół z dwiema wieżami wybudowany jest w stylu jezuickiego płasko-pilastrowego baroka i ma nade drzwiami malowaną alfresco kopję cudownego obrazu Matki Boskiej, który znajduje się w kościele.

Wnętrze kościoła jest liallowe o nadzwyczaj śmiałem sklepieniu, które, będąc szerokiem prawie na 30 metrów wspiera się tylko na bocznych ścianach. W Wielkim ołtarzu znajduje się słynący cudami obraz Najświętszej Panny, zwanej Łukiską z Dzieciątkiem Jezus, w srebrnej pozłacanej szacie z koroną. Obraz ten został przewieziony w roku 1649 z Rusi przez Macieja Korwin-Gosiewskiego, Generała artylerji Litewskiej i przechowywał się w jego dworze w Łozdziejach, zkąd, gdy zaczął słynąc cudami, przewieziono go do Kościoła Świętego Jakóba w Wilnie.

W bocznych ołtarzach są obrazy: Srnuglewicza – Świętego Jakob i Lampiego-Chrystus błogosławiący dzieci.

W jedynej kaplicy przechowuje się zniszczona figura Świętego Jacka, zdjęta z jego pomnika na Pohulance (Obraz Figura Świętego Jacka).

Kościół Świętego Stefana

Niewielki ten kościółek znajduje się przy końcu ulicy Św. Stefańskiej w pobliżu toru kolejowego. Jest on prostej budowy i nic godnego uwagi nie przedstawia, za wyjątkiem starego obrazu Świętego Andrzeja Boboli.

Kościół został założony w roku 1600 przez Jezuitę ks. Wysockiego, który wybudował przy nim niewielki szpital świetego Łazarza. W roku 1737 ksiądz Jan Turczynowicz założył przy kościele świętego Stefana Zgromadzenie panien Marjawitek, które opiekowały się neofitkami-żydówkami.

W roku 1794 kościół bardzo ucierpiał podczas bombardowania Wilna. Marjawitki odnowiły go ze składek.

CERKWIE

Cerkiew Świętego Mikołaja

Cerkiew świętego Mikołaja przy ulicy Wielkiej została założona w XIV wieku przez Juljannę, drugą żonę Olgierda. Pożary znacznie ją uszkodziły, ale odbudował ją w roku 1514 Konstanty Książę Ostrogski, Hetman Litewskiego. W roku 1609 cerkiew oddano Unitom, którzy władali nią do roku 1827.

Z rozkazu Murawjewa zburzono domy zasłaniające cerkiew od ulicy i dano kratę żelazną.

Cerkiew świętego Mikołaja, zbudowano w stylu gotycko-bizantyjskim, ma lekką wieżycę. W roku 1863 przybudowano na pamiątkę Murawjewa kaplicę świętego Michała Archanioła z piękną wyzłacaną kopułą. W kaplicy jest wielki obraz mozajkowy świętego Michała Archanioła, wykonany w Petersburskiej Akademji Sztuk pięknych.

Cerkiew i monaster Świętego Ducha.

Cerkiew świętego Ducha i monaster przy niej wybudowało w roku 1597 bractwo świętej Trójcy za zezwoleniem króla. W roku 1638 w miejscu dawnej drewnianej stanęła cerkiew murowana, która jednak spaliła się w roku 1749. Ostatnio odbudowano ją dopiero w roku 1873. Cerkiew świętego Ducha jest jedyną w Wilnie, która nigdy w posiadaniu Unitów nie była. Znajduje się ona w głębi cmentarza przy ul. Ostrobramskiej przed kościołem świętej Teresy i odznacza się prostą budową o dwóch frontowych wieżyczkach z zier łono malowanemi kopułami; ciężka czworoboczna dzwonnica stoi tuż za cerkwią.

Wewnątrz cerkwi przed „ikonostasem” jest wejście do podziemnej kaplicy, w której w bronzo-frym grobowcu znajdują się pod szkłem przykryte złotogłowiem zwłoki męczenników wschodniego obrządku: Świętych Jana, Eustachego i Antoniusza. Pod tym grobowcem w roku 1868 pogrzebano znanego renegata, Metropolitę Józefa Siemaszkę.

Cerkiew i monaster Świętej Trójcy

Cerkiew ta znajduje się przy ul. Ostrobramskiej i stanęła na miejscu, gdzie za czasów pogańskich tracono przestępców. Tu w roku 1347 powieszono na dębie trzech dworzan Olgierda Jana, Antonjusza i Eustachego za przyjęcie chrześcijaństwa według wschodniego obrządku.

Juljanna, żona Olgierda postawiła na miejscu ich męczeństwa drewnianą cerkiewkę. Książe Konstanty Ostrogski w roku 1514 zastąpił ją dziś istniejącą cerkwią murowaną. Data założenia monasteru nie jest wiadomą, ale istniał on już przy końcu XV wieku. W roku 1608 z rozkazu Zygmunta III cerkiew i mona- ster oddano Bazyljanom, a jednym z ich przełożonych był święty Jozafat Kuncewicz. W roku 1812 klasztor został zajęty na szpital wojskowy, w którym większość chorych Francuzów wymarła ż głodu i niedozoru.

W roku 1825 w klasztorze Bazyljanów więziono Filaretów, między innymi Adama Mickiewicza, w tych że murach więziono również w roku 1838 Szymona Konarskiego z towarzyszami i stąd poszedł on na śmierć dnia 27 lutego 1839 roku Po skasowaniu Bazyljanów ich kościół zabrano na cerkiew, a w murach klasztornych od roku 1845 mieściło się prawosławne „litewskie Seminarjum”.

Cerkiew świętej Trójcy znajduje się w dziedzińcu, na który z ulicy Ostrobramskiej wiedzie brama w stylu „odrodzenia” za nią znajduje się druga głęboka brama, która zachowała swój wygląd starożytny. Dziedziniec z dwóch stron otaczają mury poklasztorne. Można twierdzić, że okno w celi Mickiewicza („Konrada”) jest na piętrze ostatnie przy murze, oddzielającym dziedziniec od ulicy Ostrobramskiej. Cerkiew pod względem architektonicznym nie przedstawia nic osobliwego. Wewnątrz zachowały się obrazy Smuglewicza, mianowicie: Zbawiciel, Święci Piotr i Paweł, święty Onufry, święty Bazyli, święta Makrena i święty Mikołaj.

W „ikonostasie” w bogatych ramach do inwazji Niemców, znajdował się czczony przez prawosławnych, jako cudowny, obraz matki Boskiej Odigitrii, w srebrnej pozłacanej szacie z XIV wieku ale przerobionej w roku 1816. Obraz ten, malowany na deskach, jest według podania dziełem świętego Łukasza Ewangelisty i przywieziony został do Wilna w roku 1494 przez Helenę, córkę cara Iwana III, a żonę Aleksandra Jagiellończyka.

W cerkwi jest kilka pomników, między innemi piękny okaz renesansu – nagrobek burmistrza wileńskiego Ofanasja Bragi, zmarłego w roku 1576.

Przy lewej ścianie znajduje się wielka tablica grobowa zmarłych w połowie XVIII wieku sióstr Jeleńskich, z których jedna była przełożoną klasztoru pp. Bazyljanek. Na tablicy wyryty napis polski i wiersz głoskami słowiańskie mi.

Po wyzwoleniu przez wojska polskie Wilna w roku 1919 w murach poklasztornych mieści się gimnazjum białoruskie, w którem niewielu jest uczniów białorusinów, za to sporo żydów.

Cerkiew świętej Paraskewy (Piatnicka)

Mała ta cerkiew znajduję się przy ul. Wielkiej. Według bałamutnego podania miała ją wybudować Marja, żona Olgierda w roku 1345 na miejscu świątyni Ragutisa, bożka pijaństwa. Oczywiście niema w tem słowa prawdy gdyż taki bożek nie istniał, a zresztą kapłani pogańscy nie pozwoliliby przerobić swoją świątynię na cerkiew.

Prawdopodobnie stanęła ona znacznie później. W roku 1708 car Piotr Wielki ochrzcił w tej cerkiewce murzyna Hanibala, dziada poety Puszkina: W roku 1611 oddano ją unitom, którzy wcale o nią nie dbali i nie podtrzymywali, tak że w XIX wieku była to ruina z zapadłem sklepieniem i w takim stanie, ukryta w dziedzińcu domu przetrwała do roku 1864. Z rozkazu Murawjewa dom zburzono, a cerkiewkę odbudowano na nowo, nie uwzględniając dawnego wyglądu.

Na zewnętrznej jej ścianie wmurowano trzy tablice, z wyrytemi napisami: bajeczkę o Ragutiśie, o ochrzczeniu Hanibala i o odbudowaniu cerkwi w 1865 roku.

Metropolitalny Sobór Przeczystej Bogarodzicy

Sobórna ta cerkiew znajduje się na Zarzeczu nad Wilenką. Założyła ją według podania w roku 1346 Juljanna, żona Olgierda i po śmierci była w niej pogrzebana.

W roku 1416 Witold utworzył dla Litwy i Rusi osobną metropolję. Pierwszym metropolitą był Grzegorz Cemblan, a potem świety Makary. Wtedy to sobór Przeczystej uczyniono metropolitalnym.

W roku 1609 Metropolita Ign. Pociej w tej cerkwi ogłosił unję i odmówił modlitwę za papieża. W roku 1794 podczas bombardowania Wilna sobór ten tak znacznie ucierpiał, iż musiano go zamknąć. W roku 1808 cesarz Aleksander I oddał cerkiew Uniwersytetowi Wil., który w jej murach urządził teatr anatomiczny, klinikę i muzeum weterynaryjne. Po zamknięciu Akademji Medyko-Chirurgicznej, gmach byłej cerkwi obrócono na koszary wojskowe, a później mieściła się tu kuźnia miejska. W roku 1864-68 z rozkazu Murawjewa odbudowano sobór według projektu akademika Riezanowa.

Sobór Przeczystej, wybudowany w stylu gruzińskim, jest jedną z piękniejszych cerkwi wileńskich, chociaż w niczem nie przypomina dawnej cerkwi. Wnętrze jest obszerne i jasne. W ścianach są wmurowane tablice z wyrytemi nazwiskami Rosjan, poległych w roku 1863. Znajdujące się tu po zabraniu na cerkiew kościoła Wizytek obrazy Czechowicza, w roku 1920 zostały zwrócone prawnym właścicielkom.

W ostatnich czasach swego tu panowania Rosjanie wybudowali w Wilnie cerkiew Romanowską na Pohulance, świętego Aleksandra Newskiego na Nowym Święcie, Znamieńską w Zwierzyńcu i świętego Michała (cerkiew szkołę) na Śnipiszkach. Tę ostatnią cerkiew Niemcy obrócili na tartak, a potem urządzono w niej stację elektryczną.

INNE KOŚCIOŁY

Kościół Ewangielicko-Reformowany (Kalwiński)

Kalwiniści od roku 1555 mieli zbór w pałacu księcia Mikołaja Radziwiłła Czarnego, naprzeciwko kościoła świętego Jana, zaś od roku 1579 w nowym gmachu naprzeciwko kościoła świętego Michała. Zbór ten po trzykroć (w latach 1591, 1611 i 1639) był burzony przez motłoch z namowy uczniów jezuickich. Wtedy w roku 1640 wyrokiem sądowym, potwierdzonym przez Władysława IV, kazano przenieść zbór za obręb miasta – za wały. Tu kalwiniści na cmentarzu swoim (którego ślady na dziedzińcu kolegjum kalwińskiego są dotąd widoczne) postawili drewniany kościół. Dopiero w roku 1835 został wybudowany po drugiej stronie ul. Pozawalnej dzisiejszy kościół w stylu klasycznym według planu Profesora Podczaszyńskiego. Sześć kolumn korynckich podtrzymują fryz z tympanonem, ozdobionym rzeźbą profesora Kazimierza Jelskiego, wyobrażającą Chrystusa w otoczeniu rzeszy ludu. Jego też dłuta są posągi na szczycie frontonu, mianowicie: Wiara w postaci stojącej niewiasty z krzyżem i dwaj klęczący aniołowie. W roku 1906 wznowiono na frontonie złocone polskie napisy, usunięte z rozkazu władzy w roku 1863, mianowicie: „Dajcie cześć Panu” i „Pokój wam”. Wnętrze kościoła nic osobliwego nie przedstawia.

Kościół Ewangielicko-luterski

Kościół znajduje się przy ul. Niemieckiej, ukryty w dziedzińcu domu nr 5. Kamienica ta należała w XVI wieku do kupca Morsztyna, który dał u siebie schronienie kaznodziei luterskiemu Janowi Wiklefowi, ten jednak musiał uciekać z Wilna przed wzburzonym tłumem. Wkrótce potem luteranie wybudowali w dziedzińcu domu Morsztyna drewniany kościółek, który jednak spalił się w pożarze. Dzisiejszy kościół stanął w roku 1744. Przeniesiono do niego ocalony z pożaru dawny ołtarz, wzniesiony jeszcze w roku 1624 przez Burmistrza wileńsk. Gibela. Ołtarz w stylu przejściowym od renesansu do baroka o sześciu kolumnach, ma pomiędzy niemi wielki krzyż z figurą Chrystusa, a dokoła drewniane pozłacane figury Świętych Piotra i Pawła oraz czterech Ewangelistów.

Wnętrze kościoła utrzymane jest w stylu „odrodzenia” XVI wieku. Godną jest uwagi Chrzcielnica z 1741 roku jako okaz dawnej snycerszczyzny.

Meczet Mahometański

Meczet znajduje się przy ulicy Łukiskiej. Jest to prosty budynek drewniany z minaretem, uwieńczonym półksiężycem. Wybudowano meczet około połowy XIX wieku na miejscu dawnego, fundowanego przez Witolda, który tu w roku 1394 osiedlił jeńców tatarskich.

Główna Synagoga

znajduje się przy ul. Żydowskiej i została wybudowana jakoby w 1542 roku Jest to ciężki czworoboczny gmach piętrowy z okratowanemi i zaopatrzonemi w okienice oknami, nad któremi od frontu całą szerokość budynku zajmuje drewniana galerja z takiemiż słupami. Całość przedstawia się oryginalnie i ma wygląd starożytny. Wewnątrz cztery kolumny podtrzymują sklepienie – kopułę.

Nowa Synagoga chóralna (Tagarot-Hakodasz)

Została wybudowana przy ul. Pozawalnej w roku 1903 w stylu maurytańskim i posiada piękną kopułę. Nad frontem ozdobionym rozetami ustawione są tablice marmurowe Prawa Mojżeszowego. Wewnątrz na galeryi są miejsca przeznaczone dla kobiet. Chór dla śpiewaków mieści się na osobnej galerji, na której są ustawione organy.

CMENTARZE

1. Cmentarz Rossa
2. Cmentarz Bernardyński
3. Cmentarz świętego Stefana
4. Cmentarz Antokolski
5. Cmentarz Ewangelicki
6. Cmentarz Prawosławny
7. Cmentarz Żydowski

Cmentarz Rossa

Piękny ten cmentarz leży za plantem kolejowym w malowniczej dolinie, w której Litwini za czasów pogańskich obchodzili święto Rossy, od którego cała ta miejscowość wzięła swą nazwę. Cmentarz, założony w roku 1760, należy do kościoła świętego Jana; zaś kaplicę gotycką wybudował w roku 1841 ostatni wizytator Misjonarzów ksiądz Józef Bohdanowicz oraz Profesor Uniwersytetu wileńskiego. Jan Waszkiewicz, który ofiarował do kaplicy piękny obraz: zdjęcie Chrystusa z krzyża. Przy końcu ubiegłego stulecia doktor Hilary Raduszkiewicz wybudował przy kaplicy oratorjum z dzwonnicą i grobowcem dla siebie. W blizkości kaplicy znajdują się dwie katakumby z mnóstwem nisz, zawierająch trumny i zakrytych tablicami pomnikowemi.

Przed murem otaczającym cmentarz koło bramy znajdują się dwa rzędy mogił z prostymi krzyżami drewnianymi. Na każdym z nich pod świętym obrazkiem i orłem polskim, wypisane imię i nazwisko tu pogrzebionego. Są to mogiły bohaterów, poległych przy zdobywaniu Wilna w kwietniu 1919 roku Na cmentarzu Rossa nie wiele jest pomników odznaczających się artystycznem wykonaniem. Należą do nich: sarkofag marmurowy nad grobem Milewskiej, oraz pomnik Salmonowiczówny, na którym bronzowy anioł-dziewica, krusząc pęta ziemskie, wznosi się na skrzydłach ku niebiosom. Jest to dzieło artysty rzeźbiarza Wasilkowskiego.

Jeżeli na Rossie brak pomników artystycznych, zato na każdym kroku spotykamy wyryte na kamieniach imiona zasłużonych mężów i niewiast. Wprost bramy znajduje się mogiła Wilczyńskiego, znanego wydawcy „Albumu wileńskiego”.

Na tak zwanej „górce literackiej” spoczął snem wiecznym: Ludwik Kondratowicz (Władysław Syrokomla), zmarły dnia 3 września 1862 roku Tuż znajduje się kamień grobowy historyka Mikołaja Malinowskiego, a dalej wielki krzyż kamienny nad grobem Eustachego hrabiego Tyszkiewicza, uczonego archeologa i pisarza. Są tu również pomniki: Antoniego Glińskiego, (autora „Bajarza Polskiego”), Adama Jochera, bibliografa i bibliotekarza Uniwersytetu wileńskiego, pjanisty i kompozytora Szachny, sławnego w Europie gitarzysty Marka Sokołowskiego, zasłużonej na polu pedagogicznem Kleczkowskiej.

Z profesorów Uniwersytetu i Akademji Medyko-Chirurgicznej wileńskiej zostali na Rossie pogrzebani i mają tu nagrobki: Ksiądz Tomasz Hussarzewski, profesora historji powszechnej, zmarłego w roku 1807, ksiądz Platon Sosnowski, profesor teologji, zmarły w roku 1827, Tomasz Życki, profesor matematyki, zmarły w roku 1839. Tuż za kaplicą znajduje się pomnik profesora chirurgji Józefa Korzeniowskiego, zmarłego w roku 1878, a w stronie katakumb nagrobek poety i profesora literatury Euzebjusza Słowackiego, ojca Juljusza (zmarłego w roku 1814). Na pomniku wyryty przedśmiertny wiersz poety!

Na Rossie również zostali pogrzebani: Feliks Rymkiewicz, profesor medycyny praktycznej, Wincenty Herberski, dyrektor kliniki terapeutycznej, Jan 0’Connor, profesor kliniki medycznej, August Becu, profesor fizjologji, ojczym Juliusza Słowackiego, Franciszek Smuglewicz, profesor malarstwa, Zygmunt Rewkowski, profesor matematyki, Stanisław Hryniewicz, profesor języków starożytnych, Antoni Marcinkowski, redaktor „Kurjera Wileńskiego”, Józef Montwiłł, znany filantrop i działacz społeczny, ksiądz prałat Jan Kurczewski, historyk, pierwszy prezes Towarzystwa Przyjaciół Nauk i wielu innych zasłużonych obywateli kraju.

Cmentarz Bernardyński

Znajduje się na Zarzeczu przy ulicy Potockiej nad stromym brzegiem Wilenki. Cmentarz założony został w roku 1810 przez Bernardynów, jak świadczy o tern napis na tablicy, umieszczonej na kapliczce z figurą Ukrzyżowanego Zbawiciela w głębi cmentarza. Kaplica pogrzebowa z podziemiem i wysokim gankiem stanęła w roku 1838. Ma ona w ołtarzu piękną figurę Chrystusa na Krzyżu. Na lewo od bramy cmentarnej znajdują się katakumby, wymagające już restauracji. W nich są tablice grobowe Stefana Stubielewicza, profesora fizyki w Uniwersytecie Wileńskim, żony Pinabla, profesora literatury francuskiej, Ruszczyca, kapitana wojsk polskich, zmarłego w roku 1815. Była tu tablica Lefeubta, hrabiego Gdańskiego zmarłego w roku 1812, ale ta zaginęła.

Na cmentarzu znajdują się nagrobki: Józefa Jundziłła, przyrodnika, profesora Uniwersytetu, Stanisława Jundziłła, profesora i założyciela ogrodu botanicznego, Konstantego Porcyanki, profesora chirurgji, Zacharjasza Niemczewskiego profesora matematyki, Jana Skidela, profesora Uniwersytetu, Ludwika Sobolewskiego, uczonego bibliografa. Przed kilku laty odnowiony został pomnik Leona Borowskiego, poety, profesora wymowy, poezyi, nauczyciela Adama Mickiewicza. Na pomniku wyryty piękny wiersz Marji Konopnickiej. Są tu również pomniki artystów malarzy wileńskich: Szemesza, Zienkiewicza, Rypińskiego, Kanutego Rusieckiego i jego syna Bolesława, profesorów Górskiego i Polińskiego, prałata Herburta, historyka, Tekli Laickiej-filantropki, Doktora Józefa Kowalskiego opiekuna i przyjaciela Adama Mickiewicza, poety Ignacego Szydłowskiego, Doktora medycyny i poety Stanisława Rosołowskiego, Aleksandra Zdanowicza, historyka i jego syna Ignacego, powieszonego na Łukiszkach w roku 1863.

Oprócz wyżej wymienionych na cmentarzu Bernardyńskim zostali pogrzebani: Maciej Każyński, dyrektor teatru w Wilnie i syn jego Djonizy, znany artysta dramatyczny, profesor anatomji Jan Lobenwejn, profesor mineralogji Ignacy Jakotaicki, Herkulan Abramowicz, dyrektor teatru polskiego w Wilnie, księżna Radziwiłłowa, wnuczka księcia wojewody „Panie Kochanku”, żona Dominika Kadziwiłła, A. Hołownia biskup greko-unicki, zmarł w roku 1831.

Cmentarz świętego Stefana

Cmentarz ten skasowany w roku 1865, znajduje się przy kościele świętego Stefana, jednocześnie z którym był założony w roku 1600-ym. Z osób tu pogrzebanych należy wymienić: Dawida Pilchówskiego, Biskupa-Sufragana wileńskiego i profesora, zmarłego w roku 1818-ym, Mikołaja Regnjera, profesora medecyny, zmarłego w roku 1800, Anioła Dowgirda profesora logiki i filozofji moralnej w Wileńskiej Akademji Duchownej.

W tylnej ścianie kościoła jest wmurowana tablica pomnikowa Wawrzyńca Gucewicza, profesora budownictwa.

Cmentarz Antokolski

Położony jest za kościołem świętych Piotra i Pawła w pięknej miejscowości. Z ludzi zasłużonych spoczywają tu: Józef Zaiaadzki, słynny wydawca i księgarz Uniwersytetu Wileńskiego, zmarłego w roku 1838 i Karol Rafałowicz, zdolny artysta-malarz zmarły w roku 1861.

Cmentarz Ewangielicki

Cmentarz ten wspólny dla wyznawców kalwińskiego oraz luterańskiego obrządków założony został przy ulicy Mała Pohulanka w roku 1806 przez Godfryda Hahna. W roku 1819 ukończono budowę kościółka na cmentarzu i zawieszono dzwony, odlane przez Wennera. Kościółek z jedną wieżyczką frontową, choć nie wielki, ale ładny, ma w posadzce kilka płyt grobowych z XVI i XVII wieku, przeniesionych tu z dawnego cmentarza, między innemi widzimy Littów (rok 1556 do 1600), Andrzeja Rigno, Andrzeja Modlera, Asesora Wielkiego Księstwa Litewskiego, zmarłego w roku 1780.

W zewnętrznej ścianie kościoła wmurowany jest nagrobek Tobjasza Bicewicza, podpułkownika 4-go pułku pieszego, zmarłego w roku 1785.

Na cmentarzu Ewangielickim, jak i na innych cmentarzach wileńskich, spoczęło nie mało ludzi: zasłużonych Ojczyźnie i nauce. Tu zostali pogrzebani profesorowie Uniwersytetu Wileńskiego: Jan Fryderyk Niszkowski, profesor chirurgji, zamarły w roku 1816, Aleksander Woelk, profesor położnictwa, Adolf Abicht, nadzwyczaj popularny profesor patalogji, zmarły w roku 1860, Adam Ferdynand Adamowicz, profesor weterynarji, potem dyrektor kliniki terapeutycznej, Wawrzyniec hrabia Puttkamer, mąż „Maryli” zmarły w roku 1856, Albert Źamett, zdolny malarz-pejzażysta i Doktor Juljan Titius, znany filantrop, prezes trzeciego wydziału Towarzystwa Dobroczynności.

Cmentarz Prawosławny

znajduje się za żelaznym mostem kolejowym przy trakcie lidzkim. Cmentarz założono w roku 1815. Znajduje się tu pomnik kaplica na mogile poległych w roku 1863 rosyjskich oficerów i żołnierzy, których nazwiska są wyryte na tablicach marmurowych. Na tym cmentarzu pogrzebani zostali: Bazyli Kisłow pierwszy dyrektor Instytutu Szlacheckiego, Andrzej Bułhakow, senator i derektor poczt na Litwie, Paweł Kukolnik, profesor historji i cenzor, Ignacy Łopaciński, kapitan wojsk polskich, 1 Legji Nadwiślańskiej.

Cmentarz Żydowski

Od roku 1487 Żydzi grzebali swoich zmarłych za Wilją. Cmentarz ten skasowany w roku 1831 istnieje dotąd na Pióromoncie i zachowały się jeszcze na nim stare nagrobki. Nowy cmentarz żydowski otwarty w roku 1831, znajduje się w górach przy drodze z Popowszczyzny na Antokol. Jest on podzielony na osiem kwater, w których grzebią zmarłych, zależnie od ich zamożności i znaczenia.