8.

EUROPA PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ – POCZĄTEK ZIMNEJ WOJNY 1945–1956

(MAPA 9.)

KALENDARIUM WYDARZEŃ

• •        17 lipca – 2 sierpnia 1945 – w Poczdamie odbywa się ostatnia konferencja wielkiej trójki, na której zapadają decyzje w sprawie dalszego losu Niemiec;
• •        3 kwietnia 1948 – Kongres Stanów Zjednoczonych uchwala plan pomocy gospodarczej dla zniszczonej wojną Europy, tzw. plan Marshalla;
• •        24 czerwca 1948 – 12 maja 1949 – blokada Berlina Zachodniego przez Sowietów;
• •        4 kwietnia 1949 – w Waszyngtonie zostaje podpisany Traktat Północnoatlantycki, który stał się podstawą do powstania Sojuszu Północnoatlantyckiego – NATO;
• •        23 maja 1949 – z trzech zachodnich stref okupacyjnych zostaje przyjęta konstytucja Republiki Federalnej Niemiec;
• •        7 października 1949 – powstanie Niemieckiej Republiki Demokratycznej;
• •        14 maja 1955 – europejskie kraje komunistyczne zawiązują sojusz wojskowy zwany Układem Warszawskim;
• •        23 października 1956 – w Budapeszcie wybucha zbrojne powstanie przeciwko rządom komunistycznym.

ZMIANA UKŁADU SIŁ NA ŚWIECIE

II wojna światowa wstrząsnęła Francją i Wielką Brytanią – państwami, które do tej pory uważane były za największe światowe mocarstwa. Do upadku ich prestiżu (zwłaszcza w przypadku Francji) przyczyniły się zarówno klęski poniesione w pierwszym okresie wojny, jak i koszty, które przyszło im zapłacić, aby odnieść zwycięstwo.

Miejsce osłabionych imperiów zajęły Stany Zjednoczone oraz Związek Sowiecki, których przywódcy mieli największy wpływ na kształtowanie wizji powojennego świata. Dominacja amerykańska wynikała nie tylko z potęgi militarnej, jaką stały się Stany Zjednoczone w czasie wojny, ale także dlatego, że to USA wyznaczyły polityczne i ideologiczne cele koalicji antyhitlerowskiej (na przykład w Karcie Atlantyckiej i Deklaracji Narodów Zjednoczonych) oraz, dzięki swojej potędze gospodarczej, w znacznym stopniu sfinansowały zwycięstwo nad państwami Osi.

Z kolei Stalin uważał, że skoro Związek Sowiecki poniósł największe straty ludzkie w czasie wojny i przez długi czas trzymał na swoich barkach główny ciężar walki z Niemcami, ma moralne prawo decydować o wizji i losie powojennego świata. Prawo to było tym większe, że dzięki zwycięstwom Armii Czerwonej Stalin podporządkował sobie dużą część Europy i rozległe terytoria Azji. Nie zamierzał rezygnować z tych nabytków. Przeciwnie – traktował je jako pierwszy etap do rozprzestrzenienia komunizmu na całym świecie.

KONFERENCJA WIELKIEJ TRÓJKI W POCZDAMIE

W lipcu 1947 roku w Poczdamie przywódcy Stanów Zjednoczonych, Związku Sowieckiego i Wielkiej Brytanii spotkali się na ostatniej (jak się okazało) konferencji wielkiej trójki. Stany Zjednoczone reprezentował prezydent Harry Truman, Związek Sowiecki – Józef Stalin, a Wielką Brytanię – premier Winston Churchill, którego w czasie obrad zastąpił nowo wybrany premier Clement Attlee (zmiana ta znacząco osłabiła siłę głosu Brytyjczyków). Na konferencji miano uporządkować kontynent europejski po zakończeniu wojny i przygotować grunt pod przyszłą konferencję pokojową. Najwięcej uwagi poświęcono rozwiązaniu kwestii niemieckiej, a zaraz po niej – sprawie polskiej. Niemcy uznano za winnych wybuchu wojny i zdecydowano o ściganiu oraz ukaraniu sprawców zbrodni podczas niej popełnionych. Decyzja ta stała się podstawą do rozpoczęcia w listopadzie 1945 roku procesów przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze, podczas których osądzono i skazano przywódców III Rzeszy.

Ustalono również, że Niemcy utracą znaczną część swojego terytorium na wschodzie. Reszta kraju miała zostać podzielona na cztery strefy okupacyjne: amerykańską, sowiecką, brytyjską i francuską. W każdej ze stref miał zostać przeprowadzony proces demilitaryzacji, denazyfikacji, demokratyzacji i dekartelizacji. Podjęto też decyzję, że ludność niemiecka z Polski, Czechosłowacji i Węgier będzie wysiedlona do Niemiec. Koordynację tych działań powierzono Sojuszniczej Radzie Kontroli z siedzibą w Berlinie.

Wielkiej Brytanii zależało, aby nie osłabiać za bardzo Niemiec i nie dopuścić do utraty przez nie zbyt wielkiego terytorium. Dlatego niechętnie podchodziła do decyzji przekazania Polsce terytoriów leżących na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej. Jednak głos imperium znaczył coraz mniej, a Stany Zjednoczone nie chciały w tym momencie konfliktów ze Stalinem, bowiem zależało im na włączeniu się Związku Sowieckiego do wojny na Dalekim Wschodzie. Dlatego Harry Truman zaakceptował istnienie kontrolowanego przez komunistów polskiego Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej oraz uznał zaproponowany przez Stalina kształt zachodnich granic odrodzonej Polski, zaznaczając jednak, że są to obszary przekazane Polsce jedynie pod tymczasowy zarząd do czasu podpisania traktatu pokojowego z Niemcami.

Postanowienia podjęte w Poczdamie zostały w większości zrealizowane, jednak wobec narastającego konfliktu między Związkiem Sowieckim a Stanami Zjednoczonymi nie udało się zrealizować głównego celu konferencji – przygotowania traktatów pokojowych z Niemcami. Zaważyło to na losach całej Europy, między innymi poprzez wieloletnie kwestionowanie przez państwa zachodnie polskiej granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej.

ROZPAD KOALICJI I POCZĄTEK ZIMNEJ WOJNY

Już pod koniec II wojny światowej było widać, że głównym elementem spajającym koalicję antyhitlerowską jest wyłącznie wspólny wróg. Gdy go zabrakło, różnice, zwłaszcza między Związkiem Sowieckim a Stanami Zjednoczonymi, stały się jeszcze bardziej widoczne. Dotyczyło to zwłaszcza wizji powojennego świata, stosunku do Niemiec i nabytków terytorialnych.

Po kapitulacji Japonii we wrześniu 1945 roku militarne powody utrzymywania koalicji straciły na znaczeniu. Jednocześnie Związek Sowiecki z każdym dniem coraz bardziej otwarcie podejmował kroki zmierzające do podporządkowania sobie zajętych w czasie wojny krajów, wspierając organizacyjnie, militarnie i materialnie działających w nich komunistów. W państwach tych stacjonowały sowieckie garnizony, ustanawiano rządy złożone z komunistów, likwidowano opozycję, wprowadzano sowieckie rozwiązania gospodarcze. W tej sytuacji politycy amerykańscy i brytyjscy zaczęli podejmować działania, które mogłyby doprowadzić do zatrzymania ekspansji sowieckiej, uznając jednocześnie, że państwa, które są już w ręku Stalina, należy uznać za stracone dla „wolnego świata”.

W marcu 1946 roku symbolicznie wyraził to Winston Churchill mówiąc, że Europę od Szczecina po Triest podzieliła „żelazna kurtyna”.

Stalin jednak nie zamierzał zadowolić się dotychczasowymi zdobyczami i chciał rozszerzyć swoje wpływy na kraje zachodnie. Zamierzał wykorzystać popularność idei komunistycznych i sympatię do Związku Sowieckiego, która pojawiła się w wielu społeczeństwach Europy Zachodniej po wojnie, między innymi we Włoszech, gdzie komuniści stanowili największą siłę opozycyjną, czy we Francji, gdzie przejściowo znaleźli się w koalicji rządzącej. Organizacją koordynującą działalność europejskich partii komunistycznych stało się założone we wrześniu 1947 roku Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych, nazywane w skrócie Kominformem. Było ono całkowicie podporządkowane Stalinowi.

Komuniści nie wahali się też przed stosowaniem siły, co szczególnie stało się widoczne w Grecji. Kraj ten został wyzwolony przez wojska brytyjskie, ale wkrótce doszło w nim do wojny domowej między popieranymi przez Brytyjczyków i Amerykanów monarchistami a komunistyczną lewicą, wspieraną przez komunistyczną Bułgarię, Jugosławię i Związek Sowiecki. Ostatecznie krwawy konflikt zakończył się w 1949 roku zwycięstwem monarchistów.

W odpowiedzi na działania sowieckie prezydent Harry Truman ogłosił w 1947 roku realizację przez Stany Zjednoczone tzw. doktryny powstrzymywania, polegającej na udzielaniu przez USA pomocy gospodarczej, politycznej, a nawet militarnej krajom, które stanęły w obliczu komunistycznego zagrożenia. Jako pierwsze taką pomoc otrzymały: rozdarta wojną domową Grecja i Turcja, zaniepokojona sowieckimi roszczeniami do cieśnin czarnomorskich.

Wszystkie te wydarzenia, obok sporu o kształt przyszłych Niemiec, uznaje się za początek tzw. zimnej wojny między dotychczasowymi sojusznikami. Jej celem było zdobycie przewagi przez jedno lub drugie supermocarstwo, ale w obawie przed wybuchem kolejnej wojny światowej, która toczyłaby się z użyciem broni atomowej, obie strony powstrzymywały się od bezpośredniej konfrontacji zbrojnej. Walka toczyła się metodami propagandowymi, poprzez wyścig zbrojeń i rywalizację gospodarczą, zawiązywanie sojuszy i jedynie czasami udział w tzw. konfliktach zastępczych, czyli w wojnach w mniej ważnych regionach świata, gdzie stawali naprzeciw siebie sojusznicy obu państw.

PLAN MARSHALLA

Jednym z najważniejszych sposobów realizacji doktryny Trumana stała się amerykańska pomoc gospodarcza dla zniszczonej Europy. Jej założenia przedstawił w Kongresie USA sekretarz stanu generał George Marshall. Przewidywała ona udzielenie państwom europejskim wysokich kredytów na odbudowę zniszczeń wojennych, co miało przyspieszyć odbudowę i w konsekwencji załagodzić napięcia społeczne. Do uczestnictwa w programie zaproszono też niektóre państwa socjalistyczne: Związek Sowiecki, Czechosłowację i Polskę. Stalin jednak odmówił przyjęcia pomocy, a ponadto zmusił do tego samego rządy Polski i Czechosłowacji, które wstępnie wyraziły zainteresowanie amerykańską inicjatywą. Oficjalnym powodem odrzucenia planu było uznanie go za „imperialistyczną próbę podporządkowania Europy Stanom Zjednoczonym”.

Takich obiekcji nie miały państwa Europy Zachodniej. Łącznie wartość pożyczek udzielonych przez Stany Zjednoczone w latach 1948–1952 wyniosła ponad 13 miliardów dolarów. Pieniądze te ustabilizowały sytuację gospodarczą i finansową wielu państw zachodnioeuropejskich, zwłaszcza Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch i Holandii.

Na realizacji planu zyskiwały także Stany Zjednoczone, ponieważ znaczna część przekazanych kredytów posłużyła na zakup dóbr wytwarzanych w USA. Podtrzymało to pomyślną koniunkturę dla gospodarki amerykańskiej, zagrożonej kryzysem związanym z ograniczeniem powojennej produkcji.

Sowiecką odpowiedzią na plan Marshalla było utworzenie w 1949 roku przez państwa podległe Związkowi Sowieckiemu Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG). Miała ona integrować gospodarczo państwa bloku wschodniego i przyczyniać się do rozwoju w nich socjalistycznego modelu gospodarczego.

POWSTANIE DWÓCH PAŃSTW NIEMIECKICH

Według postanowień konferencji w Poczdamie Niemcy zostały podzielone na cztery strefy okupacyjne, w których działania miała koordynować Sojusznicza Rada Kontroli. Szybko jednak okazało się, że Związek Sowiecki nie zamierza wywiązywać się z przyjętych ustaleń i w swojej strefie wprowadza własne rozwiązania. Sowieci bezwzględnie realizowali postanowienia dotyczące zdemontowania i wywiezienia na Wschód tysięcy niemieckich zakładów przemysłowych. W 1946 roku wprowadzili też w strefie system monopartyjny, z kontrolowaną przez siebie Socjaldemokratyczną Partią Jedności (SED).

W strefach zachodnich przyjęto wielopartyjny system polityczny, zakazując jedynie działania ugrupowaniom nazistowskim. Po latach delegalizacji odrodziły się więc socjaldemokratyczna SPD i komunistyczna KPD, powstały też nowe ugrupowania chrześcijańsko-demokratyczne: Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna (CDU) i Unia Chrześcijańsko-Społeczna (CSU) oraz liberalna Wolna Partia Demokratyczna (FDP). Utrzymano też podział na tradycyjne kraje związkowe – landy. W 1946 roku przeprowadzono w nich wybory, a wyłonionym władzom okupanci przekazali część uprawnień. Jednym z głównych zadań administracji lokalnej stało się zapewnienie mieszkańcom żywności i mieszkań. Nie było to łatwe zadanie, bowiem w strefach już przebywali liczni uchodźcy z czasów wojny, a wkrótce dołączyli do nich Niemcy wywiezieni na mocy postanowień poczdamskich z Polski, Czechosłowacji i Węgier.

W styczniu 1947 roku Amerykanie i Brytyjczycy postanowili połączyć swoje strefy okupacyjne, tworząc tzw. Bizonię.

Rok później działająca w Bizonii lokalna niemiecka administracja została przekształcona w administrację państwową. Aby ukrócić czarny rynek i przygotować strefy do przyjęcia kredytów z planu Marshalla, zdecydowano się na przeprowadzenie reformy walutowej, wprowadzając w czerwcu 1948 roku jako środek płatniczy nową markę niemiecką. Decyzja ta wywołała gwałtowną reakcję sowiecką.

24 czerwca 1948 roku wojska sowieckie niespodziewanie otoczyły alianckie strefy w Berlinie, odcinając je od wszystkich możliwych połączeń i pozbawiając dostaw prądu, żywności, lekarstw i opału. Liczono, że krok ten zmusi Amerykanów, Brytyjczyków i Francuzów do wycofania się ze stolicy Niemiec i pozwoli Sowietom przejąć pełną kontrolę nad miastem.

Odpowiedź aliantów zaskoczyła jednak Stalina. Amerykanie zdecydowani byli utrzymać Berlin za wszelką cenę.

Najpierw zagrozili użyciem siły, w tym bomby atomowej, ale ostatecznie zdecydowali się na niewszczynanie wojny, lecz na pokazanie swojej potęgi poprzez otwarcie mostu powietrznego i zaopatrzenie stref berlińskich drogą powietrzną. Od czerwca 1948 do maja 1949 roku lotnictwo amerykańskie i brytyjskie wykonało ponad 227 tysięcy lotów, przewożąc do Berlina Zachodniego prawie 2,3 miliona ton zaopatrzenia. Wobec takiej determinacji w maju 1949 roku Stalin ustąpił i rozkazał zlikwidować blokadę.

Blokada Berlina przyspieszyła proces formowania się państwa zachodnioniemieckiego. W kwietniu 1949 roku do Bizonii dołączyła strefa francuska, przekształcając ją w Trizonię.

23 maja 1949 roku przedstawiciele landów zgromadzeni w Radzie Parlamentarnej przyjęli projekt ustawy zasadniczej Republiki Federalnej Niemiec (RFN). W sierpniu 1949 roku doszło do wyborów parlamentarnych, a 7 września Trizonia oficjalnie została przekształcona w samodzielne państwo niemieckie. Na jego czele stanął kanclerz Konrad Adenauer. Wobec braku swobodnego dostępu do Berlina stolicą zostało Bonn, niewielkie miasto w Nadrenii Północnej-Westfalii.

Równolegle trwały przygotowania do przekształcenia sowieckiej strefy okupacyjnej. Powołany przez komunistów Kongres Ludowy wyłonił Radę Ludową, która w marcu 1949 roku ogłosiła projekt konstytucji socjalistycznego państwa niemieckiego. 7 października 1949 roku proklamowano powstanie Niemieckiej Republiki Demokratycznej ze stolicą w Berlinie. Na czele NRD stanął były działacz Międzynarodówki Komunistycznej (Kominternu) i oficer Armii Czerwonej, a podówczas sekretarz generalny SED, Walter Ulbricht.

Zarówno RFN, jak i NRD uważały się za jedyne legalne państwo niemieckie. Nie uznawały siebie nawzajem i nie utrzymywały stosunków dyplomatycznych.

SOJUSZ PÓŁNOCNOATLANTYCKI (NATO) I UKŁAD WARSZAWSKI

Jednym z elementów realizacji doktryny powstrzymywania było zawiązanie przez państwa zachodnie sojuszu obronnego. Jego powstanie wynikało z obaw, że Sowieci zechcą wkrótce zaatakować Europę Zachodnią, która bez wsparcia Stanów Zjednoczonych, jedynego mocarstwa pod koniec lat czterdziestych XX wieku dysponującego bronią atomową, będzie musiała ulec. Dlatego 4 kwietnia 1949 roku w Waszyngtonie 10 państw zachodnioeuropejskich (Belgia, Dania, Francja, Holandia, Islandia, Luksemburg, Norwegia, Portugalia, Wielka Brytania, Włochy) oraz USA i Kanada podpisały układ o powołaniu do życia Sojuszu Północnoatlantyckiego (NATO). Najważniejszym zapisem traktatu był artykuł piąty, mówiący o obowiązku wspólnej obrony w przypadku agresji na któregokolwiek z członków sojuszu. W praktyce porozumienie zobowiązywało Stany Zjednoczone do wystąpienia w obronie państw zachodnioeuropejskich w razie ewentualnego ataku Sowietów. W 1952 roku do NATO zostały przyjęte Grecja i Turcja, a w 1954 roku Republika Federalna Niemiec.

Przyjęcie Niemiec Zachodnich do NATO wywołało zdecydowaną reakcję Związku Sowieckiego. Protestując głośno przeciwko odbudowie niemieckiego militaryzmu, przedstawiciele państw socjalistycznych spotkali się w maju 1955 roku w Warszawie i powołali do życia Układ Warszawski – sojusz o oficjalnie defensywnym charakterze. Oprócz Związku Sowieckiego przystąpiły do niego: Albania, Bułgaria, Czechosłowacja, Niemiecka Republika Demokratyczna, Polska, Rumunia i Węgry. Układ miał być przeciwwagą dla NATO, ale równocześnie stał się dla Stalina kolejnym narzędziem pozwalającym utrzymać kraje satelickie w zależności od Moskwy.